Motywy mitologiczne i antyczne w literaturze różnych epok

Mitologia to jedno z najbogatszych, najbardziej urozmaiconych i najbardziej wpływowych inspiracji artystycznych, z jakimi miała do czynienia ludzkość. Jest ona naszpikowana wieloma różnego rodzaju mitami o bogach, herosach, człowieku, świecie oraz wszystkim, co nas otacza. O tym, że ma ona ogromna wpływ na naszą kulturę, świadczy chociażby liczny zbiór przysłów i sentencji mających związek z mitologią grecką, jak na przykład „Nić Ariadny”, „Pantha Rei”, czyli „wszystko płynie” czy „Syzyfowa praca”. Dowodem silnego oddziaływania mitów na kulturę są jednak nie tylko przysłowia, ale również literatura, która wielokrotnie odnosi się do mitologii.

Boska komedia

W „Boskiej komedii” Dantego nawiązania do antyku widoczne są podczas podróży głównego bohatera po Piekle, gdzie pojawia się wiele postaci wywodzących się z tej epoki. Mianowicie do Piekła Dante przeprowadzany jest za pośrednictwem Charona, czyli demona przewożącego dusze zmarłych w mitologicznym Hadesie. Z kolei na pierwszym kręgu Piekła, wśród ludzi nieochrzczonych i tym samym skazanych na potępienie znajdują się Hektor i Eneasz, zaś drugiego kręgu, gdzie przebywają takie postaci jak Dydona, Kleopatra, Achilles i Semiramida, pilnuje Minos.

Trzeci krąg jest strzeżony przez mitologicznego Cerbera, czwarty przez Plutona, siódmy przez Minotaura, ósmy przez Geriona, a dziewiąty przez Gigantów. Ponadto w „Boskiej komedii” pojawiają się inne antyczne stworzenia, takie jak harpie czy centaury. Każde z nich uosabia określone postawy i grzechy, wprost nawiązując do starożytnej metaforyki i symboliki. Uniwersalizm, różnorodność i bogactwo znaczeń postaci oraz istot mających swoje źródła w antycznych podaniach pozwala je wykorzystać jako modelowe przykłady ludzkich zachowań.

Achilles symbolizuje zatem nieumiejętność zapanowania nad emocjami i zmysłami, Hektor niewinność, a Giganci wielką siłę. Ponadto można pokusić się o stwierdzenie, że nawiązania do antyku świadczą o fascynacji autora tą epoką i stanowią odzwierciedlenie nadchodzącego wówczas renesansu, w którym odwołania do starożytności były na porządku dziennym.

Konrad Wallenrod

W poemacie Adama Mickiewicza pojawia się nawiązanie do antycznego mitu o Prometeuszu, lecz w odróżnieniu od „Boskiej komedii” nie jest ono poczynione wprost. Starożytny tytan nie pojawia się bowiem we własnej osobie, ponieważ jego cechy i losy zostały wykorzystane do konstrukcji postaci tytułowego bohatera. Prometeusz stanowi zatem archetyp dla Konrada Wallenroda, na którym jest on wzorowany. Mianowicie obaj poświęcają się dla ogółu – Prometeusz dla całej ludzkości, zaś Konrad dla ukochanej Litwy, a także zdradzają swoich zwierzchników – mitologiczny tytan Bogów, a bohater mickiewiczowskiego poematu – Zakon Krzyżacki.

Obaj działają w pojedynkę i ofiarowują swoje życie dla dobra innych ludzi, mimo że nic z tego nie mają, a nawet muszą w tym celu zrezygnować z osobistego szczęścia. Mianowicie Konrad opuszcza ukochaną, a Prometeusz naraża się na gniew wszechwładnych bogów. Jednocześnie przyjmują na siebie cierpienie, aby realizować podniosłą misję działania na korzyść ludzkości oraz ojczyzny. Należy również zauważyć, że zarówno Prometeusz, jak i Konrad walczą podstępem – Wallenrod za pomocą zdrady i skrytobójstwa, a

Prometeusz poprzez oszukiwanie bogów, czego wymownym przykładem jest ukradzenie ognia z rydwanu Heliosa oraz podanie Zeusowi kościstego i chudego mięsa pod tłustym i dorodnym kawałkiem. Inna prometejska cecha, na której wzoruje się tytułowy bohater utworu Mickiewicza, to fakt, że jest samotnikiem działającym w pojedynkę. Prometejska postawa Konrada Wallenroda ma na celu pokazać, w jaki sposób należy walczyć o wolność ojczyzny. Za jej pomocą autor daje do zrozumienia, że w starciu z silniejszym przeciwnikiem trzeba posługiwać się podstępem i oszustwem, bo inne metody mogą okazać się nieskuteczne.

Wesele

Nawiązania do starożytnych mitów pojawiają się również w „Weselu”. Dramat Stanisława Wyspiańskiego przedstawia zabawę weselną wyprawioną z okazji ślubu krakowskiego poety wywodzącego się z inteligencji z wiejską chłopką. To wydarzenie staje się pretekstem do ukazania obrazu polskiego społeczeństwa na przykładzie dwóch najliczniejszych ówcześnie warstw, które w utworze Wyspiańskiego ścierają się ze sobą – chłopów oraz inteligencji. Dramat podzielony jest na dwie części – realistyczną i fantastyczną, gdzie zgromadzonym na weselu gościom ukazują się zjawy i widma, które w alegoryczny sposób unaoczniają ich charaktery, postawy, troski, nadzieje i problemy.

W scenie 7 aktu II przed oczami Dziennikarza staje Stańczyk i wręcza mu kaduceusza – symboliczną laskę o genezie sięgającej greckiej mitologii. Zgodnie ze starożytnymi podaniami, kaduceusz należał do Hermesa, który otrzymał go od Apolla. Za pomocą tego przedmiotu Hermes posiadł moc godzenia nieprzyjaciół i łagodzenia sporów między ludźmi. Fakt, że w „Weselu” kaduceusz zostaje ofiarowany Dziennikarzowi, można rozpatrywać jako jego krytykę ze strony Stańczyka. W rzeczywistości bowiem Dziennikarz to człowiek niezdolny do wywiązania się z przewodniczej roli, który nie potrafi pogodzić poróżnionego społeczeństwa i w obliczu starań o odzyskanie niepodległości zorganizować go tak, aby możliwa była wspólna walka o dobro ojczyzny.

Ofiarowany Dziennikarzowi przez Stańczyka Kaduceusz ironicznie unaocznia jego lekceważący stosunek do chłopów oraz brak umiejętności zjednoczenia narodu w chwili, która wymaga tego od niego z uwagi na jego rolę społeczną. Wykorzystanie antycznego mitu greckiego w „Weselu” wpisuje się wobec tego w symboliczną wymowę utworu i jest elementem obrazującym postawy, charaktery i problemy bohatera w obliczu walk o odzyskanie wolności Polski.

W rzece Heraklita – Szymborska

Wiersz Wisławy Szymborskiej zatytułowany „W rzece Heraklita” nawiązuje do słynnego powiedzenia Heraklita – słynnego antycznego filozofa greckiego – które brzmi: „pantha rei”, czyli „wszystko płynie”. To zdanie staje się kluczem interpretacyjnym wiersza, pozwalającym na odczytanie jego sensu i przekazu. Podpowiada ono, że utwór Szymborskiej traktuje o ciągłej zmienności ludzi i świata, który choć wydaje się taki sam, to cały czas się zmienia. Za pomocą metafory ryb jako ludzi podmiot liryczny przytacza kolejne stadia rozwoju ludzkości.

Najpierw pojawia się faza zbieractwa i łowiectwa, następnie epoka, kiedy człowiek zaczyna budować i mieszkać w tym, co postawił, zaś po niej nadchodzi okres ucieczki z „oblężonej ryby”, którą można interpretować jako exodus z przeludnionych miast. W drugiej zwrotce podmiot liryczny pokazuje, że u ryb, a więc u ludzi wykształciły się uczucia i emocje, w efekcie czego pragniemy kogoś kochać i mieć u swojego boku. W trzeciej zwrotce pojawia się informacja o wymyśleniu „ryby nad rybami” oznaczającej Boga, który zrodził się z potrzeby posiadania transcendentnego wsparcia i oparcia w wyższym bycie.

Piąta zwrotka ukazuje natomiast ostatni etap rozwoju ludzkości jako umiejętność kształtowania własnej tożsamości i świadomość kruchości oraz przemijalności życia, które można przekazać kolejnym rybom, czyli dzieciom. A wszystko to dzieje się w rzece Heraklita symbolizującej zmienność świata i podpowiadającej, że temat utworu dotyczy właśnie owych zmian, ujętych poetycko w skali makro jako kolejne etapy rozwoju ludzkości.

Podsumowanie

Motywy antyczne i mitologiczne są powszechne w literaturze różnych epok i służą wielokrotnym celom. Mianowicie postaci i przedmioty wywodzące się ze starożytnych wierzeń greckich i rzymskich mogą pełnić funkcję symboliczną, być archetypem dla bohaterów, stanowić klucz interpretacyjny utworu lub służyć wyrażeniu fascynacji określonymi koncepcjami filozoficznymi. Pisarze sięgają po motywy antyczne zarówno w sposób bezpośredni, przedstawiając sylwetki antycznych bohaterów, jak i pośredni, nawiązując do nich nie wprost i poprzez analogię, tak jak to było w „Konradzie Wallenrodzie”. Popularność i różnorodność funkcji oraz sposobów ujęcia antycznych motywów w literaturze wskazuje, że silnie zakorzeniły się one w kulturze i do dnia dzisiejszego są popularną inspiracją artystyczną.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dante Alighieri, Boska komedia, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373891927,
2. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Wrocław, Siedmioróg, 1996, ISBN 8371621086,
3. Szymborska Wisława, W rzece Heraklita, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/1291-w-rzece-heraklita, 15.12.2014,
4. Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372.

II Literatura przedmiotu:
1. Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 1998, rozdz.: Mitologia jako źródło tematów w literaturze późniejszych epok, s. 43-45,
2. Książkiewicz Zbigniew, „Przeszłość wiecznie żywa”, czyli kulturotwórcza siła mitów, Polonistyka, 1986, nr 6, s. 419-425.
3. Sosień Barbara, Co można znaleźć w zaświatach? Boska Komedia, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław, Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 41-44.
4. Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 17-23.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Artyści późniejszych epok inspirują się antykiem, nawiązując do starożytnych postaci, wydarzeń i wartości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Boska komedia: różnorodność i wielorakość postaci oraz istot wywodzących się z antyku, które symbolizują określone postawy i wartości.
b) Konrad Wallenrod: Konrad Wallenrod jako Prometeusz żyjący w epoce rycerskiej, który samotnie buntuje się przeciwko silniejszemu przeciwnikowi i walczy z nim za pomocą podstępu.
c) Wesele: kaduceusz jako wywodzący się z antyku przedmiot, który Stańczyk ofiarowuje Dziennikarzowi, co ironicznie obrazuje jego niezdolność do przewodzenia i zjednoczenia narodu.
d) W rzece Heraklita: Heraklit i jego sentencja „wszystko płynie” jako klucz interpretacyjny utworu, który metaforycznie obrazuje kolejne etapy rozwoju ludzkości.

3. Wnioski:
a) Nawiązania do antyku w literaturze służą różnym celom i mają wielorakie funkcje.
b) Pisarze sięgają po motywy antyczne w sposób bezpośredni lub pośredni.
c) Popularność i różnorodność funkcji oraz sposobów ujęcia antycznych motywów w literaturze wskazuje, że silnie zakorzeniły się one w kulturze i do dnia dzisiejszego są popularną inspiracją artystyczną.