Sacrum i profanum w różnych mitologiach

Sacrum to sfera świętości obejmująca wszystko to, co jest związane z ludzkimi wierzeniami, dlatego przynależą do niej wszelkiego rodzaju bóstwa, bogowie, obrzędy i symbole. Z kolei sacrum odnosi się do pozbawionej wymiaru świętości sfery ludzkiej, toteż można do niej zaliczyć każdego przeciętnego człowieka i jego codzienną aktywność nieobejmującą działań religijnych. Obie te sfery występują w naszej cywilizacji od samego je początku i pojawiają się już w mitologiach starożytnych ludów. Poniższa praca dokładniej analizuje to zagadnienie i pokazuje, w jaki sposób funkcjonują sfery sacrum i profanum w różnych mitologiach.

Mitologia grecka

Mitologia grecka jest niezwykle bogatym i urozmaiconym zbiorem mitów ukazujących wierzenia starożytnych Greków, w którym ogromne znaczenie odgrywa sfera sacrum, obejmująca różnego rodzaju bogów i bóstwa. Ich liczba jest bardzo duża, a każdy z nich sprawuje pieczę nad określoną dziedziną; i tak np. Atena to bogini mądrości, Hestia to patronka rodziny, Demeter to bogini ziemi, Nike to bogini zwycięstwa, a Afrodyta to bogini miłości. Wszyscy bogowie ze sfery sacrum posiadają ponadto charakterystyczne dla siebie atrybuty związane z dziedziną, którą się zajmują, dlatego Atenę symbolizuje sowa, Hestię płomień, Demeter kłos pszenicy, Nike skrzydła, a Afrodytę morska muszla.

W mitologii greckiej zdarzało się jednak, że bogowie pełnili różne funkcje, tak jak miało to miejsce chociażby w przypadku Apolla czy Dionizosa, jak również istniały bóstwa nieposiadające imienia i przynależne wyłącznie do określonych miejsc przedmiotów, czego przykładem są bóstwa opiekujące się grobami, bogowie rzek czy nimfy sprawujące pieczę nad jaskiniami. W mitologicznym greckim świecie obejmującym sferę sacrum można wyodrębnić wyraźną hierarchię wśród bogów, gdzie największą rolę odgrywają Zeus, Hades, Hestia, Demeter, Hera i Posejdon, wywodzący się od Kronosa i Rei, którzy z kolei są potomkami Uranosa i Gai – pierwszych bogów zrodzonych z Chaosu.

W hierarchii bóstw znajdowali się oni na szczycie, zaś na samym dole można umieścić bóstwa lokalne i przynależne określonym przedmiotom, miejscom oraz sytuacjom. Obok nich istnieli też herosi oraz półbogowie, których cechy fizyczne i osobowościowe nakazują umieszczenie ich na granicy sfer sacrum i profanum. Sfera sacrum różniła się od profanum tym, że bogowie byli nieśmiertelni, zawsze młodzi, piękni, wszechpotężni i wszechwiedzący, a ludzie nie posiadali tych cech, jednak pod względem moralnym bogowie nie przewyższali ludzi, gdyż często kierowali się chęcią zemsty i podporządkowania sobie świata, tak jak to miało miejsce chociażby w przypadku Syzyfa zmuszonego przez bogów do bezcelowego wnoszenia głazu pod górę, czy Zeusa, który ukarał Prometeusza za wykradzenie ognia.

Bogowie znajdujący się w sferze sacrum w mitologii greckiej posiadali ciało i fizycznie byli podobni do ludzi; co więcej – rywalizowali ze sobą, jak chociażby Afrodyta, Hera i Atena, które pokłóciły się o miano najpiękniejszej, a także odczuwali ból, emocje, problemy i zmartwienia. Z jednej strony sfera sacrum była zatem wyraźnie oddzielona od profanum, ponieważ najwyżsi bogowie zajmowali Olimp, do którego żyjący na ziemi ludzie nie mieli dostępu, zaś z drugiej strony bóstwa i bogowie często angażowali się w sferę profanum. Najlepszym tego przykładem jest uwodzenie przez Zeusa śmiertelnych kobiet czy nauczanie ludzi przez Prometeusza i Demeter. Ze związków pomiędzy bogami a śmiertelnikami zradzali herosi, jak np. Achilles, Herakles, Ifikles czy Tezeusz, mieszając w ten sposób sferę sacrum i profanum.

Odnosząc się do sfery profanum ukazanej w mitologii greckiej, należy podkreślić jej uzależnienie od sfery sacrum, gdyż to właśnie bogowie i bóstwa poprzez swoje decyzje wyznaczali i kształtowali życie ludzi. Ci natomiast byli słabi, śmiertelni i mimo że nierzadko mieli do czynienia z bogami i bóstwami, to byli od nich mniej szczęśliwi, słabsi i zależni, ponieważ nie cechowali się nieśmiertelnością i nie mieli tak wielkiej władzy. Nie można jednak nie zauważyć, że sfera sacrum w dużej mierze odzwierciedla profanum, ponieważ bogowie i bóstwa byli tworzenie na podobieństwo ludzi i symbolizowały ich rzeczywiste cechy, zachowania i historie.

Mitologia nordycka

Mitologia nordycka obejmuje starożytne wierzenia ludów skandynawskich z Danii, Szwecji, Norwegii, Islandii i Wysp Owczych. W tym przypadku świat zrodził się ze sfery sacrum, gdyż powstał z olbrzymiego, świętego drzewa życia, w obrębie którego znajdowało się 9 różnych światów. Ich władcami są Azowie zamieszkujący Asgard, będący najwyższymi bogami w mitologii nordyckiej. Pokonali oni inną dynastię Wanów – bogów żyjących w krainie Wanaheim. Pomiędzy bogami a ludźmi, czyli jak gdyby na granic sfer sacrum i profanum, w swoich krainach egzystowały olbrzymy, giganci i elfy, które posiadały zarówno cechy boskie, jak i ludzkie.

Z kolei ludzie żyli w świecie nazwanym Midgard i zostali stworzeni przez bogów, jednak ci w znikomym stopniu wtrącali się w ich sprawy. Sfera sacrum w mitologii nordyckiej jest w gruncie rzeczy podobna do greckiej, ponieważ w tym przypadku bogowie również posiadają postać ludzką, są nieśmiertelni, toczą ze sobą wojny i istnieje pomiędzy nimi ściśle określona hierarchia, na czele której znajdują się Asowie. Inne podobieństwo pomiędzy mitologią nordycką a grecką to fakt, że bogowie nordyccy opiekują się określonymi dziedzinami, tak jak np. Nanna jest boginią dobra i piękna, Delling opiekuje się zmierzchem, Kvaser uosabia dobro, a Loki to symbol ognia i oszustwa.

W przeciwieństwie do greckich bóstw bogowie nordyccy są jednak w większym stopniu oddzieleni od sfery profanum, gdyż rzadko kiedy kontaktują się z ludźmi. Ponadto są śmiertelni, czego nie można było powiedzieć o bogach greckich. Ich świat nie jest też tak hermetyczny jak Greków, gdyż do panteonu bóstw są przyjmowane istoty z pogranicza sfery sacrum i profanum, takie jak giganci, olbrzymy czy karły. Tego typu istoty można uznać za odpowiedników greckich herosów zrodzonych ze związku boga i śmiertelnika.

Sfera profanum obejmuje natomiast nie tylko ludzi, ale również takie stworzenia jak karły czy krasnoludy. Są one uzależnione od woli bogów i podporządkowane im, a ich moc sprawcza jest prawie znikoma, dlatego ich znaczenie w mitologicznym świecie okazuje się niewielkie. Podsumowując, w przypadku starożytnych, nordyckich wierzeń mamy do czynienia z wyraźną przewagą sfery sacrum nad profanum, gdyż bogowie są o wiele silniejsi i mają znacznie większą rangę niż istoty przynależące do sfery sacrum. Oba te światy są od siebie wyraźnie oddzielone i rzadko kiedy się przenikają, jednak pomiędzy nimi istnieją istoty i krainy będące czymś pośrednim pomiędzy sferą sacrum a profanum.

Amor i Psyche

Obraz Antoona van Dycka zatytułowany „Amor i Psyche” został namalowany techniką olejną i prezentuje dwoje tytułowych bohaterów – wywodzącego się z mitologii rzymskiej Amora, czyli inaczej Kupidyna – boga miłości, oraz śmiertelniczkę Psyche, symbolizującą duszę ludzką. Przedstawiona sytuacja odnosi się do momentu, w którym ledwo żywa Psyche z powodu otwarcia szkatułki, zawierającej urodę rzymskiej bogini świata podziemnego Prozerpiny, leży konająca na ziemi, a w jej stronę pospiesznie udaje się Amor. Zadanie wykradzenia urody zostało zlecone przez boginię Wenus, co pokazuje, że reprezentowany przez Psyche świat profanum łączy się ze sferą sacrum, obejmującą rzymskie boginie i bóstwa.

Inny dowód na potwierdzenie tej tezy to fakt, że bóg miłości Kupidyn jest kochankiem śmiertelniczki i przybywa jej z pomocą. Właściwie jedyna widoczna na obrazie van Dycka różnica pomiędzy sacrum a profanum to fakt, że bogowie są nieśmiertelni, czego nie można powiedzieć o dogorywającej Psyche. Trzeba jednak zauważyć, że śmiertelni ludzie są podporządkowani bogom, którzy znajdują się ponad nimi, o czym świadczy to, że Psyche wykonuje rozkazy Wenus, czego świadectwem jest znajdująca się w jej dłoni szkatułka.

Poza tym zarówno ludzie ze sfery profanum, jak i bogowie ze sfery sacrum są do siebie bardzo podobni nie tylko pod względem fizycznym, ale też emocjonalnym, ponieważ przeżywają uczucia, tak jak Amor pędzący na pomoc ukochanej Psyche. Na obrazie van Dycka nie istnieje więc rozgraniczenie pomiędzy współistniejącymi niemal na tym samym poziome światami sacrum i profanum.

Podsumowanie

Sfery sacrum i profanum w różnych mitologiach współistnieją ze sobą, lecz jednocześnie są od siebie oddzielone i różnią się pod niektórymi względami, z których najważniejszy to fakt, że sfera sacrum jest nadrzędna wobec profanum i ma na nią władzę. Często zdarza się również, że bogowie w przeciwieństwie do ludzi są nieśmiertelni, z czego wyłamuje się jedynie mitologia nordycka. Ponadto warto zauważyć, że bóstwa ingerują w życie ludzkie i istnieją na tym samym poziomie co oni, posiadając te same atrybuty fizyczne i osobowościowe. Wszystko to pozwala stwierdzić, że sfera sacrum jest wzorowana na profanum i jest jej wyidealizowane odzwierciedlenie, stanowiąc symbol tego, co dla człowieka nieosiągalne.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dyck van Antoon, Amor i Psyche. Własność prywatna, 1638-1640, olej na płótnie, 199,5 cm x 192 cm,
2. Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Londyn: Puls, 2007, ISBN: 0907587852, s. 100-108,
3. Słupecki Leszek Paweł, Mitologia skandynawska w epoce Wikingów. Kraków: Nomos, 2006, ISBN: 8388508555.

II Literatura przedmiotu:
1. Bajorek Magdalena, Pałac Agnieszka, Omówienie lektur: Starożytność, Średniowiecze, Renesans. Kraków: Zielona Sowa, 2006, rozdz.: Literatura grecka: Mitologia (Narodziny świata, Mit o Prometeuszu, Demeter i Kora, Mit o Labdakidach, Mity trojańskie, Odyseusz), ISBN 8374352183, s. 17-25,
2. Jasińska-Wojtkowska Maria, Dzieło literackie i świat sacrum. Polonistyka, 1992, nr 7/8, s. 389-394,
3. Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium. Warszawa: Kram, 1998, rozdz.: Porównaj kosmogonię [stworzenie świata] biblijną i mitologiczną, ISBN 8386075473, s. 87-88,
4. Mitologia słowiańska, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku. Red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław: Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 564-566,
5. Sawicki Stefan, Sacrum w literaturze. Pamiętnik Literacki, 1980, nr 3, s. 169-182.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Sfera sacrum, która obejmuje przedmioty kultu religijnego, wraz ze sferą profanum, odnoszącą się poza religijnych działań ludzi, na różne sposoby przenikają się w wielu mitologiach.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mitologia grecka: sfera sacrum obejmująca nieśmiertelnych i stworzonych na wzór człowieka bogów, z których każdy sprawuje pieczę nad określoną dziedziną; ludzka sfera profanum uzależniona i podrzędna wobec sfery sacrum.
b) Mitologia nordycka: sfera sacrum wyraźnie oddzielona od profanum i mająca od niej znacznie większe znaczenie dla świata; śmiertelni bogowie o ludzkiej fizyczności, których moc polega na sile tworzenia i władania światem.
c) Amor i Psyche: współistniejące sfery sacrum i profanum, które przenikają się i koegzystują obok siebie; nadrzędna rola bóstw, które mają władze nad ludźmi.

3. Wnioski:
a) Sfery sacrum i profanum istnieją obok siebie i przenikają się wzajemne, ale jednocześnie są oddzielone i różnią się pod niektórymi względami.
b) Sfera sacrum jest nadrzędna wobec profanum i sprawuje na nad nią władzę.
c) Sfera sacrum została stworzona na podobieństwo profanum i stanowi jej wyidealizowane odzwierciedlenie.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *