Jednostka a społeczeństwo w literaturze – oceń stosunek bohaterów do zbiorowości

Człowiek jest istotą społeczną, żyjącą pośród ludzi i w kontakcie z nimi określającą własną świadomość oraz osobowość. Bez drugiego człowieka nie bylibyśmy tym, kim jesteśmy, ponieważ społeczeństwo wraz ze swoją kulturą, tradycjami i obyczajami jest najważniejszym elementem definiującym nasze „ja”. Stosunek jednostki wobec niego może być jednak bardzo różny, ponieważ jedni preferują samotność i dystansują się od ludzi, inni do nich lgną, a kolejni traktują ich w sposób przedmiotowy.

Problematykę relacji na linii jednostka-społeczeństwo zamierzam omówić podczas prezentacji, posługując się w tym celu wybranymi przykładami dzieł literackich. Ukazując stosunek jednostki wobec społeczeństwa, pisarze prezentują w nich postawy i przekonania danego bohatera w odniesieniu do innych ludzi.

Dziady cz. III

Na początku trzeciej części „Dziadów” dowiadujemy się, że główny bohater o imieniu Konrad przeszedł głęboką metamorfozę wewnętrzną, bo jeszcze do niedawna był nieszczęśliwym i zawiedzionym kochankiem, czyli Gustawem z czwartej części dramatu. Konrad to człowiek, który całkowicie poświęca się dla polskiego społeczeństwa i pragnie dokonać zemsty na rosyjskich oprawcach polskiego narodu. Jego portret najpełniej obrazuje Wielka Improwizacja, a więc najważniejsza scena z całego utworu.

W jej trakcie poznajemy Konrada jako samotnego poetę buntującego się przeciwko Bogu, aby uzyskać od Niego władzę nad polskim narodem. Można go określić jako wielkiego indywidualistę uważającego, że wyrasta ponad przeciętność i z tego względu ma prawo do reprezentowania społeczeństwa. Choć przyświecają mu wzniosłe wartości, to jest pyszny i buńczuczny, ponieważ uważa, że siła, jaką daje mu poezja, wraz z miłością do Polski sprawiają, że przewyższa nawet samego Boga.

Konrad czuje się wyjątkowym i odosobnionym indywidualistą powołanym do przewodzenia narodowi i oswobodzenia go z niewoli, a więc wykazuje się wrażliwością i empatią wobec losu rodaków. Chce poświęcić własne życie, aby ofiarować je na ołtarzu walki o wolność Polski. Ostatecznie ponosi jednak klęskę, ponieważ Stwórca nie wysłuchuje jego próśb, przez co nie może zrealizować swojego planu.

Podsumowując, Konrad to przeświadczony o swojej wielkości indywidualista i idealista, który jest człowiekiem pysznym i jednocześnie wrażliwym oraz zdolnym do poświęcenia na rzecz społeczeństwa. Fakt, że kocha polski naród i chce walczyć o jego przyszłość, skłania do pozytywnej oceny jego stosunku do niego, jednak jego wyniosłość, pycha i nieskuteczność w działaniu są negatywnymi cechami. Nie da się zatem jednoznacznie stwierdzić, czy postawa Konrada wobec społeczeństwa jest pozytywna, czy nie, bo choć bazuje na wzniosłych wartościach, takich jak patriotyzm i miłość do ojczyzny, to w istocie nie jest w ogóle efektywna. Zachowanie Konrada kreuje go na typowego bohatera romantycznego, który w pojedynkę pragnie kierować społeczeństwem, bo uważa się za lepszego od innych.

Lalka

Samotnikiem mającym świadomość swojej odrębności jest również główny bohater „Lalki” – Stanisław Wokulski. On jednak, w odróżnieniu od Konrada nie alienuje się ze społeczeństwa, mimo że ono go nie akceptuje i nie docenia. Jego postawa wobec rodaków jest typowo pozytywistyczna, choć w gruncie rzeczy pesymistyczna. Wokulski ocenia bowiem polskie społeczeństwo bardzo krytycznie, co widać na bazie jego opinii na temat poszczególnych warstw.

Mianowicie wobec arystokracji główny bohater powieści jest bardzo zdystansowany i dobrze wie, że większość ludzi z tej grupy to chciwi egoiści pasożytujący na reszcie społeczeństwa i blokujący dostęp do sukcesu finansowego oraz awansu społecznego. Wokulski opisuje ich lenistwo i wskazuje, że arystokracja odseparowała się od narodu – zamiast mu pomagać, skupia się wyłącznie na własnych przyjemnościach i indywidualnych korzyściach. Również o pospólstwie Stanisław nie ma zbyt dobrego mniemania, ponieważ uważa, że prosty lud jest bierny, nie potrafi walczyć o swoje i zjednoczyć się we wspólnych dążeniach o lepszą przyszłość.

Wokulski jako pozytywista nie jest jednak bierny wobec tragicznego losu społeczeństwa i czuje się za nie odpowiedzialny. Jako społecznik i filantrop zaangażowany w poprawę społecznego bytu aktywnie pomaga wielu ludziom, ponieważ wie, że to jego obowiązek. Dysponując dużymi środkami finansowymi, Stanisław rozdysponowuje je z korzyścią dla społeczeństwa, a nie tylko dla samego siebie i dla zysku. Marzy o tym, żeby nauczyć społeczeństwo pracowitość, lecz ma świadomość, że jego postawa jest rzadko kiedy doceniania.

Choć odtrącają go kupcy, rzemieślnicy, naukowcy, arystokraci i osoby z prostego ludu, to on się nie poddaje i za sprawą pracy u podstaw dąży do poprawy losu społeczeństwa. Wokulski rozumie prosty lud i biedotę i potrafi wczuć się w ich problemy, dlatego zakłada sklep i zatrudnia wiele osób, a także pomaga Węgiełkowi, prostytutce Mariannie oraz Wysockiemu. Ponadto organizuje warsztaty czeladnikom, daje stypendia i wspiera edukację oraz rozwój zawodowy.

Stanisław jest zatem wrażliwy społecznie i ma świadomość, że w społeczeństwie panuje bieda, toteż chce z nią walczyć. Jego idealistyczną postawę wobec rodaków oceniam w sposób bardzo pozytywny, ponieważ Wokulski to człowiek, który w sposób niezwykle praktyczny przyczynia się do poprawy bytu rzeszy ludzi. Jego działania są efektywne i przynoszą realny skutek, a jego odpowiedzialność za innych wzbudza podziw i sprawia, że Stanisław może być autorytetem.

Ludzie bezdomni

Głównym bohaterem powieści Stefana Żeromskiego zatytułowanej „Ludzie bezdomni” jest Tomasz Judym – lekarz wychowany w skrajnie trudnych warunkach społecznych. Jego rodzinę można określić jako pochodzącą z marginesu społecznego, ponieważ ojciec był alkoholikiem, a matka ciężko chorowała. Kiedy wychowanie Tomasza przejęła ciotka, również się mu nie przelewało, bo traktowała go jak chłopca na posyłki. Młodość miała ogromny wpływ na jego decyzje życiowe; gdy skończył studia i został lekarzem, to właśnie pod jej wpływem postanowił, że zostanie społecznikiem bezinteresownie poświęcającym się w imię reszty społeczeństwa, co dotyczyło w szczególności najbiedniejszych osób.

W ten sposób Tomasz chciał spłacić dług, jaki w młodości zaciągnął wobec społeczeństwa, dlatego jako dorosły i świadomy swoich celów lekarz-idealista zamierza bezinteresownie działać na rzecz najniższych warstw społecznych. Widać zatem, że jest to człowiek na wskroś empatyczny i potrafiący wykazać się wrażliwością społeczną, co nie było wcale tak powszechne w środowisku medycznym. Świadczy o tym chociażby odczyt u doktora Czernisza, gdzie zgromadziła się śmietanka lekarska, podczas którego Tomasz wskazał na konieczność leczenia najbiedniejszych ludzi, w związku z czym został odrzucony przez bogatych, warszawskich lekarzy, gdyż naraził się ich interesom.

Jego postawa wobec społeczeństwa jest wobec tego bezkompromisowa i nieprzejednana i polega na niezłomnym wspieraniu najbiedniejszych, bez względu na to, jakie koszty trzeba ponieść. Potwierdza to podczas pobytu w sanatorium w Cisach, gdzie tworzy szpital i próbuje doprowadzić do reformy mającej na celu zlikwidowanie lokalnych oczek wodnych będących źródłem chorób w ośrodku. Jako że takie działanie jest nie na rękę Cisowskich decydentom, z powodu konfliktu z nimi Judym zostaje wyrzucony z pracy. Po raz kolejny widać więc, że wyższe ideały związane z chęcią bezinteresownego pomagania biednym ludziom okazują się dla Tomasza ważniejsze niż własne korzyści i lojalność wobec środowiska.

Potwierdza to podczas pobytu w Sosnowcu, gdzie ma do czynienia z biedą, ubóstwem i bardzo niskim stanem higieny tamtejszych robotników. Z uwagi na prospołeczne dążenia Judym odrzuca wizję życia rodzinnego i kończy związek z Joanną Podborską. Główny bohater „Ludzi bezdomnych” wybiera więc samotność i poświęcenie wobec innych ludzi kosztem własnego szczęścia, które bez wątpienia mógł osiągnąć, gdyby założył rodzinę i leczył wyłącznie bogatych pacjentów. Dla Judyma ważniejsza jest jednak misja pomocy społeczeństwu. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, że jest to lekarz kierującymi się wyższymi ideałami i szlachetnymi wartościami, dla którego dobro innych ludzi stanowi najwyższy cel.

Judym to niezwykle wrażliwy, wielkoduszny, nonkonformistyczny, pomocny, honorowy i nieustępliwy społecznik, dla którego ideały znaczą znacznie więcej niż przyziemne korzyści i osobiste szczęście. Z punktu widzenia społeczeństwa jego postawę należy ocenić w sposób jednoznacznie pozytywny, ponieważ bezinteresownie przyczynia się do polepszenia bytu wielu osób. Patrząc jednak z perspektywy osobistej Judyma, powinno się zwrócić uwagę, że nie osiąga on osobistego szczęścia i musi je poświęcić, aby realizować swoją misję, co niektórym może wydawać się zbyt idealistyczne.

Podsumowanie

Stosunek jednostki do społeczeństwa w epokach romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski jest idealistyczny i polega na poświęceniu wobec niego. Wszyscy bohaterowi to indywidualiści czujący odpowiedzialność za naród, którzy w pojedynkę pragną mu pomoc i poświęcają się w jego imieniu, jednak robią to na inne sposoby – Konrad najmniej skutecznie i poprzez bunt, Wokulski bardzo efektywnie i za pomocą pracy, zaś Tomasz Judym również dość skutecznie i poprzez medycynę. Ponadto przedstawieni bohaterowie są indywidualistami odróżniającymi się od reszty społeczeństwa i świadomymi swojej wyjątkowości, a jednocześnie odosobnionymi samotnikami. Spośród trzech przeanalizowanych postaci najwyżej oceniam Stanisława Wokulskiego, ponieważ jego działania na rzecz społeczeństwa były moim zdaniem najskuteczniejsze i przynosiły daleko idące, pozytywne efekty.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
2. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
3. Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724.

II Literatura przedmiotu:
1. Osmoła Józef, Lalka Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581207, s. 16-20,
2. Polańczyk Danuta, Dziady cz. III Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581757, s. 22-25,
3. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, s. 25-30.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Ukazując stosunek jednostki wobec społeczeństwa, pisarze prezentują postawy i przekonania danego bohatera w odniesieniu do innych ludzi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Dziady cz. III: Konrad jako indywidualista i idealista, który czuje się wyjątkową jednostką i pragnie walczyć w imię narodu polskiego, aby odzyskać jego wolność, dlatego buntuje się przeciwko Bogu i prosi Go o władzę nad społeczeństwem.
b) Lalka: Stanisław Wokulski jako pozytywista, który jest krytyczny wobec społeczeństwa i czuje się w nim obco, lecz jednocześnie ma świadomość odpowiedzialności za nie i pomaga innym.
c) Ludzie bezdomni: Tomasz Judym bohaterem, który całkowicie poświęca swoje życie w imię pomagania najbiedniejszym, przez co zaniedbuje inne aspekty ludzkiej egzystencji, stając się samotnym idealistą.

3. Wnioski:
a) Stosunek jednostki do społeczeństwa w epokach romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski jest idealistyczny i polega na poświęceniu wobec niego.
b) Bohaterowie z romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski to indywidualiści czujący odpowiedzialność za społeczeństwo, którzy w pojedynkę pragną mu pomoc i poświęcają się w jego imieniu, jednak robią to na różne sposoby.
c) Bohaterowie z epok romantyzmu, pozytywizmu i Młodej Polski są indywidualistami odróżniającymi się od reszty społeczeństwa i świadomymi swojej wyjątkowości, a jednocześnie odosobnionymi samotnikami.