Motyw tęsknoty za ojczyzną w literaturze

Choć obecnie uczucia patriotyczne są mniej widoczne w świadomości społecznej niż choćby kilkadziesiąt lat temu, to z pewnością jeszcze dla wielu osób ojczyzna ma ogromne znaczenie. Wychowanie w lokalnej kulturze, przywiązanie do rodzinnych stron oraz narodowych wartości i przyzwyczajenie do tutejszych widoków stają się nieodłączną częścią życia każdego, kto ceni ojczyznę i pragnie jej dobra. Nic więc dziwnego, że w przypadku poczucia jej braku przeżywa się tęsknotę i nostalgię. Widać to nie tylko na podstawie relacji emigrantów przebywających przez długi czas na obczyźnie, ale również w literaturze, gdzie pisarze różnych epok wyrażali tęsknotę za utraconą ojczyzną.

Smutno mi Boże

„Smutno mi Boże” to romantyczny hymn Juliusza Słowackiego powstały pod wpływem dalekowschodniej pielgrzymki do Aleksandrii, którą wieszcz odbył w połowie XIX wieku. Podmiot liryczny jako pielgrzym zwraca się do Boga i opisuje Mu swoje przemyślenia oraz przeżycia wewnętrzne. Mimo że przed jego oczami znajduje się cudowny obraz morza otoczonego blaskiem zachodzącego słońca, to czuje w sobie smutek i rezygnację. Choć ma świadomość, w jak pięknym i niepowtarzalnym miejscu się znajduje, nie koi to jego samotności i poczucia odosobnienia.

Będąc na obczyźnie, nie może otworzyć się przed innymi ludźmi, ponieważ są oni obcy i nie rozumieją jego potrzeb, pragnień ani tęsknot. Lamentuje nad swoją tęsknotą, sentymentalnie wspomina Polskę i przywołuje symbol swojej ojczyzny, czyli widok bociana. Żywot pielgrzyma sprawia, że podmiot liryczny jest niepewny jutra i czuje się strudzony oraz opuszczony. Może zwierzyć się tylko Bogu i dlatego Jemu powierza swoje troski. Ze wszystkich sił pragnie, aby jego okręt powrócił do kraju, jednak dobrze wie, że są na to nikłe szanse.

Oddalenie od ojczyzny i osamotnienie powodują, że pielgrzym czuje się bezsilny, bliski płaczu, aż w końcu na wpół obłąkany. Nawet niepowtarzalne okoliczności natury nie są w stanie zmienić jego przytłaczających myśli. Nastrój utworu jest smutny, pełen melancholii, rezygnacji i sentymentalizmu, co pokazuje, że los romantycznego pielgrzyma był pełen egzystencjalnego bólu i wiązał się z ogromną tęsknotą za ojczyzną. Wynika ona z przebywania na obczyźnie, samotności, poczucia odosobnienia oraz braku najbliższych osób i widoków Polski.

Pan Tadeusz

W przypadku „Pana Tadeusza” motyw tęsknoty za ojczyzną zostaje ujęty w sposób optymistyczny, wręcz idylliczny, ponieważ za jego pomocą autor powraca do beztroskich czasów młodości spędzonej na Grodzienszczyźnie. W Epilogu do „Pana Tadeusza” Adam Mickiewicz mówi, że opisując sielskie życie w wyidealizowanym dworku w Soplicowie, chciał powrócić do kraju lat dziecięcych i z beztroskich wspomnień wykreować żmudzką krainę znaną mu z młodości. Wysuwa argument, że epopeja posłużyła mu do zaspokojenia tęsknoty za Polską, którą ukazał niczym Arkadię.

Rozlicza się ze swoim bodaj największym dziełem i wykreowanym w nim obrazem ojczyzny, uznanym przez wielu za zbyt przejaskrawiony, nierealny i nazbyt optymistyczny. W odpowiedzi na te zarzuty Mickiewicz stwierdza w Epilogu, że jego zamiarem nie było rozdrapywanie ran w i tak bardzo mocno krwawiących polskich sercach, ale zilustrowanie najwspanialszych cech naszego narodu, które zamiast obniżać morale, powinny zmuszać do wspólnoty i miłości do ojczyzny.

W Epilogu Mickiewicz daje do zrozumienia, że mocno tęskni za Polską i tłumaczy, iż za pośrednictwem „Pana Tadeusza” chciał przywołać wszystkie postawy oraz wartości, których tak bardzo mu brakuje na obczyźnie, czyli gościnność, otwartość i szczerość. Te ideały przeciwstawia środowiskom polskich emigrantów, pokazując, jak wiele im brakuje do wielkości przodków. Widać zatem, że w poemacie Adama Mickiewicza tęsknota to natchnienie służące do przywołania beztroskich wspomnień z czasów sielankowego dzieciństwa.

Mazurek Dąbrowskiego (hymn Polski)

W „Mazurku Dąbrowskiego” motyw tęsknoty został ujęty w kontekście pragnienia odzyskania niepodległości i zdobycia wolności przez Polskę. Podmiot liryczny, czyli jeden z żołnierzy Legionów Polskich we Włoszech podkreśla, że dopóki oni żyją, żyje również Polska. Jest to wyraz zarówno tęsknoty za ojczyzny, jak i nadziei, że kiedyś się ona skończy, a zacznie się niepodległość. Pragnienie oswobodzenia rodzinnego kraju daje podmiotowi lirycznemu siłę do walki i pozwala z otuchą patrzeć w przyszłość.

Słowa mówiące, że będziem Polakami, pokazują, że tęsknota za wolną ojczyzną jest głównym celem osoby mówiącej i dopóki nie zostanie on osiągnięty, dopóty starania legionistów nie ustaną. Następnie wspomina on chwalebne czasy w historii Polski, uświadamiając tym samym odbiorcy, że tęskni do silnej i wolnej ojczyzny. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż motyw tęsknoty za ojczyzną w „Mazurku Dąbrowskiego” został ukazany w kontekście nadziei na oswobodzenie narodu, zdobycie niepodległości i odzyskanie dawnej siły Polski. Jest to tęsknota pozytywna, dająca wiarę i energię do działania, za pośrednictwem której żołnierze Legionów Polskich we Włoszech dopingują się do walki i wyrażają swój głęboki patriotyzm.

Latarnik

Nowela „Latarnik” Henryka Sienkiewicza opowiada historię Skawińskiego – polskiego tułacza i emigranta, który szuka swojego miejsca w świecie, przez długi czas nie mogąc go odnaleźć. Po wielu podróżach w końcu znajduje pracę w latarni, daleko od swojej ojczyzny. Początkowo nie odczuwa jej braku i całkowicie się poświęca swoim obowiązkom. Myśli o kraju, tęskni za nim, lecz nie są to najważniejsze uczucia w jego życiu. Najistotniejsze jest wówczas to, aby odetchnąć po czterdziestu latach ciągłej tułaczki i walki o wolność na różnych frontach.

Momentem kulminacyjnym w życiu Skawińskiego okazuje się lektura „Pana Tadeusza”, ponieważ pod wpływem naszej narodowej epopei ogarnia go ogromna tęsknota za ojczyzną. Czytając dzieło Mickiewicza, bohater doznaje wielu wzruszeń, przypominając sobie dziecięce lata, ojczyznę i najbliższych. Od tego momentu najważniejsza staje się dla niego Polska. „Pan Tadeusz” rozbudza w tytułowym bohaterze uczucia patriotyczne i całkowicie odrywa go od pracy.

Przez to Skawiński nie dopilnowuje swoich obowiązków i nie zapala latarni, doprowadzając tym samym do katastrofy, w której łódź rozbija się o skały. Niedopatrzenie tytułowego bohatera jest brzemienne w skutkach, ponieważ incydent ten doprowadza nie tylko do tragedii, ale również do wyrzucenia go z pracy. Widać więc, że lektura „Pana Tadeusza” ma ogromny wpływ na życie Skawińskiego. Z jednej strony jest to pozytywne oddziaływanie, rozbudzające w bohaterze tęsknotę za ojczyzną, lecz z drugiej lektura naszej epopei narodowej doprowadza do katastrofy.

Końcówka utworu wskazuje jednak, że mimo wszystko dzięki „Panu Tadeuszowi” Skawiński odnajduje sens życia, jakim jest ojczyzna. Bez względu na to, gdzie poprowadzi go ciągła tułaczka, będzie człowiekiem szczęśliwszym niż przed lekturą dzieła Mickiewicza, która zadośćuczyniła jego tęsknocie. Książka będzie mu towarzyszyła przez cały czas, stanowiąc czynnik wyzwalający piękne, czyste, patriotyczne wspomnienia związane z młodością, dzieciństwem i ojczyzną.

Nic więcej

Utworem napisanym w trakcie gehenny II wojny światowej jest wiersz „Nic więcej”. Utwór Władysława Broniewskiego prezentuje przeżycia wewnętrzne i odczucia polskiego żołnierza-tułacza. Poznajemy go jako wycieńczonego i wyczerpanego człowieka, który stracił ojczyznę i został zmuszony do opuszczenia rodzinnych stron. Wybuch II wojny światowej spowodował, że zniszczono jego dom, zabito matkę, a ziemię przejęli wrogowie jako swoje łupy. Jak sam mówi, jedyne, co mu zostało, to tęsknić i iść.

Żołnierz ma świadomość, w jak tragicznej sytuacji się znajduje i z nostalgią opisuje swój rodzinny kraj, do którego odczuwa wyraźną tęsknotę. Choć dobrze wie, że najeźdźcy odebrali mu ojczyznę w sensie materialnym, to w sensie emocjonalnym nie opuszcza ona jego umysłu. Wojenne wygnanie z jednej strony wywołuje w podmiocie lirycznym melancholijne i sentymentalne uczucia, a z drugiej nakazuje mu walkę o Polskę.

O ile bowiem pierwsza zwrotka ukazuje cierpienie i tęsknotę żołnierza w obliczu przejęcia kraju przez okupantów, o tyle druga jest wyrazem jego gotowości do podjęcia działań na rzecz uratowania ojczyzny. Wojna powoduje, że podmiot liryczny jest zdesperowany, zdeterminowany i świadomy, że dla cierpieć i poświęcić się dla ojczyzny, bo nic innego mu nie pozostało. Nastawia się na walkę, bo wie, że Polska to najwyższe dobro i nieodłączna część jego życia, którą bezprawnie odebrała mu wojna. Wygnanie spowodowane opanowaniem kraju przez okupantów z jednej strony wywołuje więc nostalgię, tęsknotę i smutek związany z koniecznością opuszczenia rodzinnych stron, a z drugiej prowadzi do aktywności i chęci podjęcia walki z wrogiem.

Kufer

Autor wiersza „Kufer” – Kazimierz Wierzyński – był polskim emigrantem i osobiście przez długi czas przebywał na obczyźnie, co zapewne miało niemały wpływ na powstanie utworu. „Kufer” ukazuje trudną sytuację podmiotu lirycznego, które zmuszony jest do częstego przemieszania się pomiędzy Ameryką i Europą. Ciągłe podróże nie są dla niego niczym przyjemnym i zamiast radości oraz spełnienia przynoszą tęsknotę i rozczarowanie. Jako wędrowiec czuje się pozbawiony swojego domu, wykorzeniony i pełen smutku.

Z tego względu nastrój wiersza jest nostalgiczny i sentymentalny, a uczucia te pogłębia widok kufra, który symbolizuje samotność i tęsknotę za ojczyzną. Wyjeżdżając na emigrację, podmiot liryczny zamyka w nim wszystkie ciepłe wspomnienia związane z Polską, a jednocześnie z jego powodu wpada w nostalgię. Cierpienie wywołuje w nim konieczność opuszczenia ukochanej ziemi rodzinnej, a pogłębia je brak nadziei na powrót do kraju. Osoba mówiąca ma bowiem świadomość, że los wygnańca jest mu pisany i nawet jeśli by tego chciał, to nie może ponownie osiedlić się w Polsce.

Wiersz nie ukazuje przyczyn takiego stanu rzeczy, ale na podstawie osobistych doświadczeń Wierzyńskiego można się domyślać, że chodzi o trudną sytuację polityczną i społeczną, w której się znajdował i która zmusiła go do emigracji. Konieczność wyjazdów zagranicę wzbudza w nim niechęć, odbiera radość życia i zabiera energię witalną, czego symbolem jest zrezygnowana postawa podmiotu lirycznego oraz jego pogodzenie się z tragiczną sytuacją tułacza, który czuje się obcy w innych krajach niż Polska. O jego rezygnacji i rozczarowaniu świadczą słowa: psie wycie, spazmy, do których wstyd (…) się przyznać. Pokazują one, jak trudno pogodzić się z rolą wygnańca zmuszonego do opuszczenia ojczyzny, który całe swoje życie musi zamknąć w niewielkim kufrze i wyjechać tam, gdzie nie czuje się sobą.

Podsumowanie

Motyw tęsknoty za ojczyzną przewija się przez różne epoki, począwszy od romantyzmu, poprzez pozytywizm i II wojną światową, skończywszy na współczesności. Obrazuje on uczucia, emocje i przeżycia wewnętrzne osób, które zostały pozbawione rodzinnego kraju i czują do niego melancholię. Źródła tęsknoty za ojczyzną mogą być wielorakie, jednak zawsze wiążą się z poczuciem jej braku. Najczęściej przewijającymi się przyczynami nostalgii są podróże i emigracja, a także wspomnienia na temat Polski, świadomość jej braku oraz brak bliskich osób i widoków rodzinnych stron.

Tęsknota może również wynikać z czynników zewnętrznych, takich jak sytuacja polityczna czy lektura książki. Warto też zauważyć, że tęsknota za ojczyzną jest wyrażana w sposób sentymentalny i melancholijny oraz wiąże się z poczuciem samotności i wyobcowania bądź też jej ujęcie jest optymistyczne i radosne, tak jak to było w „Panu Tadeuszu”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Broniewski Władysław, Nic więcej, dostęp online: www.poema.pl/publikacja/45501-nic-wiecej, 15.10.2014,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Sienkiewicz Henryk, Latarnik, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1982,
4. Słowacki Juliusz, Smutno mi Boże (Hymn), dostęp online: www.slowacki.klp.pl/a-5826.html, 05.10.2014,
5. Wybicki Józef, Mazurek Dąbrowskiego [w:] Grzybowski Jan, Antologia poezji polskiej od średniowiecza do współczesności, Chorzów, wyd. Videograf II, 2007, ISBN 8366110401, s. 255.
6. Wierzyński Kazimierz, Kufer, dostęp online: www.matura.oswiata.org.pl/zadania/polski/Zad3-80.htm, 15.10.2014.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 37-46,
2. Polańczyk Danuta, Nowele Henryka Sienkiewicza, Lublin, Biblios, 2004, ISBN 8386581433, s. 31-37,
3. Polańczyk Danuta, Poezje Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 97-88386581429, s. 14-18,
4. Szurczak Anna, Emigracyjne wiersze Kazimierza Wierzyńskiego, Jana Lechonia i Józefa Łobodowskiego – propozycja metodyczna dla klas maturalnych, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1990/1991, nr 3, s. 40-41.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Tęsknota za ojczyzną wynika z poczucia jej braku.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Smutno mi, Boże: tęsknota pielgrzyma-emigranta, który na obczyźnie nie potrafi odnaleźć własnego „ja” i czuje się samotny oraz wyobcowany.
b) Pan Tadeusz: tęsknota za ojczyzną, która staje się przyczyną do zobrazowania beztroskich wspomnień z czasów dzieciństwa na przykładzie dworu w Soplicowie.
c) Mazurek Dąbrowskiego: tęsknota za wolną ojczyzną wyrażana przez żołnierza Legionów Polskich we Włoszech, która daje mu siłę do walki i nadzieję na odzyskanie niepodległości.
c) Latarnik: silna tęsknota za ojczyzną spowodowana lekturą „Pana Tadeusza”, która uświadomiła bohaterowi, jak wielkie znaczenie ma dla niego Polska.
d) Nic więcej: obraz tęsknoty żołnierza-tułacza, któremu odebrano ojczyznę i który z tego powodu pozostaje z niczym, dlatego decyduje się walczyć o odzyskanie kraju.
e) Kufer: samotny los emigranta, który ucieka z Polski z powodu sytuacji społecznej i politycznej; wiersz będący wyrazem samotności, bezsilności i rozczarowania osoby tęskniącej za ojczyzną.

3. Wnioski:
a) Motyw tęsknoty za ojczyzną obrazuje uczucia, emocje i przeżycia wewnętrzne osób, które zostały pozbawione rodzinnego kraju i czują do niego nostalgię.
b) Najczęściej przewijającymi się przyczynami nostalgii są podróże, emigracja i wygnanie, a także wspomnienia na temat Polski, świadomość jej braku oraz brak bliskich osób i widoków rodzinnych stron.
c) Tęsknota za ojczyzną jest z reguły wyrażana w sposób sentymentalny i melancholijny lub optymistyczny i radosny/