Wizje państwa polskiego w literaturze

Każde pokolenie staje wobec wyzwania, jakim jest zadbanie o kraj i zorganizowanie go w taki sposób, aby życie obywateli było lepsze. Ojczyzna jest bowiem wspólną wartością, o którą powinniśmy się troszczyć i starać się, żeby znajdowała się w jak najlepszym stanie. Choć cel jest jeden, to jednak drogi do jego osiągnięcia są wielorakie i często mogą się od siebie diametralnie różnić, czego dowodzą pełne emocji dyskusje polityków z przeciwnych stron barykady. Podobnie sytuacja wygląda w literaturze, która ukazuje różne wizje wymarzonej ojczyzny. Jakie one są? Na co kładą nacisk? Jakie aspekty mają dla pisarzy najważniejsze znaczenie? Tę tematykę podejmuje niniejsza praca.

Kazania sejmowe

Narrator „Kazań sejmowych” Piotra Skargi to osoba pouczająca ludzi, a jego ton wypowiedzi i zaangażowanie w poruszane sprawy sprawiają, że można go identyfikować z prorokiem, kapłanem, kaznodzieją lub wieszczem. Obok religii i Boga ojczyzna stanowi dla niego najwyższą wartość, dlatego traktuje ją jak matkę. Z uwagi na to postuluje, aby Rzeczpospolitą obdarzać prawdziwym uczuciem, tak jak własną rodzicielkę, a także wskazuje na choroby dręczące kraj, ich przyczyny oraz sposoby, za pomocą których można je wyeliminować. Stad wyłania się obraz Polski, jakiej życzyłby sobie Piotr Skarga.

W jego postawie widać najwyższą troskę o dobro narodu, o czym świadczy fakt, że próbuje uzmysłowić obywatelom słabości, jakie doskwierają Rzeczpospolitej i wskazać, jak ona powinna wyglądać. W tym celu kapłan posługuje się analogią do tonącego statku, w obliczu którego należy ze wszystkich sił walczyć, aby uratować z niego tyle, ile się da. Skarga przyrównuje naród polski do organizmu dławionego przez ciężkie choroby.

Te dolegliwości to: obojętność obywateli wobec kraju, kłótliwość Polaków, podważanie katolicyzmu, krytyka władzy króla, źle skonstruowane prawo oraz osobiste występki rodaków. Widać więc, że Skarga potrafi obiektywnie zdiagnozować stan, w jakim znajduje się kraj, gdyż bardzo mocno zależy mu na jego dobru. Z tego względu postuluje wprowadzenie określonych reform, za pomocą których możliwe byłoby skuteczne uleczenie Rzeczpospolitej z dławiących ją chorób. Skarga wyraża opinię, że aby nie dopuścić do upadku państwa, należy uszanować władzę i zagwarantować dziedziczenie tronu, bronić pozycji kościoła, ograniczyć funkcje sejmu i przywileje szlachty, zapewnić lepsze warunki życiowe chłopom i zreformować system sprawiedliwości.

Jednocześnie krytykuje ludzi, dla których ważniejsze od ojczyzny są interesy osobiste, czego przykładem w „Kazaniach sejmowych” jest przede wszystkim szlachta. Zarazem podkreśla, że miłość do narodu powinna być w każdym obywatelu, ponieważ tylko w ten sposób można stworzyć wspólnotę. Podsumowując, w dziele Piotra Skargi mamy zatem do czynienia z wizją Polski praworządnej, sprawiedliwej, równej dla wszystkich, wypełnionej uczuciami patriotycznymi i bazującej na silnej monarchii, tradycji oraz religii.

Pieśń Legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) – hymn Polski)

Jedna z najważniejszych polskich pieśni, skomponowana w 1797 roku przez Józefa Wybickiego i zatytułowana „Pieśń Legionów polskich we Włoszech”, pełni rolę hymnu Polski i znana jest również pod nazwą „Mazurek Dąbrowskiego”. Analizując ten utwór w odniesieniu tematu, należy pamiętać o kontekście historycznym, ponieważ kiedy powstawała „Pieśń Legionów polskich we Włoszech”, Polska od krótkiego czasu znajdowała się w stanie niewoli i była podzielona pomiędzy trzech zaborców, nie istniejąc jako samodzielne oraz niepodległe państwo.

W patetycznych i podniosłych słowach autor pieśni kreśli wizję idealnej Rzeczpospolitej jako narodu składającego się z ludzi gotowych do walki i świadomych konieczności poświęcenia na rzecz ojczyzny. „Pieśń Legionów polskich we Włoszech” podkreśla, że obywatele Polski powinni czuć się Polakami, a wartości narodowe powinny wypełniać ich duszę. Podmiot liryczny nawołuje do tego, aby Rzeczpospolita była zwycięska za sprawą rodaków, którzy za pomocą swojej waleczności będą w stanie zdobyć wolność i oprzeć się niemieckiemu oraz rosyjskiemu zaborcy.

Z „Mazurka Dąbrowskiego” przebija się również konieczność posiadania narodowej dumy oraz świadomości i zgody narodowej, która pozwoliłaby na zjednoczenie wszystkich stanów i warstw społecznych w dążeniu do wolności. W świetle słów „Pieśni Legionów polskich we Włoszech” Polska powinna być jednak nade wszystko wolna i oswobodzona z kajdan niewoli założonych jej przez Niemców i Rosjan. Jak wiemy z historii, na moment odzyskania niepodległości przyszło czekać rodakom jeszcze ponad 100 lat po napisaniu tej pieśni.

Moja piosnka II

„Moja piosnka II” została napisana przez Cypriana Kamila Norwida podczas emigracji do Stanów Zjednoczonych. Polski artysta skomponował ten utwór, aby wysłać go do Marii Trębickiej w celu ukazania swojej tęsknoty za ojczyzną. Choć jest to bardzo refleksyjny wiersz utrzymany w smutnym nastroju, to wizja ojczyzny jest bardzo pozytywna. Norwid patrzy bowiem na Polskę jako na kraj swojej młodości jak na miejsce, gdzie każdy jest sobie życzliwy, a ludzie są prości i skromni, lecz mają dobre serca. Z wiersza przebija się religijność rodaków, ich poszanowanie dla tradycji oraz prosta, ale twarda moralność. W „Mojej piosnce II” Polska jawi się jako prawy, sprawiedliwy i dający szczęście, lecz niestety nie podmiotowi lirycznemu, którego możemy utożsamiać z samym autorem.

Wyraża on przekonanie, że ludzie mieszkający w Polsce wcale nie chcą go przyjąć z powrotem do swojego grona, dlatego nie jest mu dane w rzeczywistości powrócić do kraju lat dzieciństwa. Norwid przeżywa to bardzo mocno i cierpi z tego powodu, lecz ostatecznie godzi się ze smutkiem związanym z życiem na emigracji. Tak więc, jak widać, „Moja piosnka (II)” przedstawia wyidealizowany obraz Polski jako miejsca, gdzie żyją prości, prawi, uczciwi i dobroduszności ludzi. Został on zaprezentowany przez Norwida w kontekście jego nostalgii za Polską.

Przedwiośnie

Stefan Żeromski w „Przedwiośniu” – powieści osadzonej w czasach odzyskania niepodległości przez Polskę – przedstawia 3 różne wizje wymarzonej ojczyzny, będące swego rodzaju programami naprawy i budowy kraju po zdobyciu upragnionej wolności. Ukazuje je na przykładzie różnych bohaterów: Szymona Gajowca, Antoniego Lulka i Seweryna Baryki, z których każdy przedstawia własną koncepcję.

Pozytywistyczna wizja idealnej Polski roztaczanej głównemu bohaterowi – Cezaremu Baryce – przez Szymona Gajowca opiera się na ewolucyjnych reformach stopniowo dążących do zjednoczenia trzech niegdysiejszych zaborów w jednym państwie narodowym. Gajowiec postuluje racjonalną i ewolucyjną realizację reform ekonomicznych, rolnych, edukacyjnych, wojskowych oraz zdrowotnych, aby wspólnymi siłami cały naród powoli, acz skutecznie tworzył nowoczesną Polskę.

Zupełnie inaczej wygląda wizja komunisty Antoniego Lulka, w której fundamentalnym postulatem jest równość wszystkich warstw społecznych i przejęcie władzy przez proletariat przy jednoczesnym ograniczeniu władzy arystokratów oraz inteligencji. Dla Antoniego Lulka kwestie patriotyzmu i budowy polskiego państwa mają drugorzędne znaczenie, co odróżnia je od koncepcji Szymona Gajowca. Ponadto Lulek podkreśla, że reformy należy wprowadzać natychmiastowo, za pomocą rewolucji, wzorując się na bolszewickim przewrocie przeprowadzonym w Rosji w 1917 roku.

Ostatnia z wizji idealnej ojczyzny pojawiających się w „Przedwiośniu” zostaje zaproponowana przez ojca głównego bohatera – Seweryna Barykę. Przed Cezarym roztacza on utopijny obraz Polski jako kraju mlekiem i miodem płynącego, którego symbolem są tzw. szklane domy. W wygodnych warunkach żyją w nim wszyscy ludzie, nawet ci najbiedniejsi i najniżej sytuowani, ponieważ owe mieszkania są dostępne dla każdego. W wizji Seweryna w Polsce panuje równość i sprawiedliwość, a wszyscy obywatele dzięki pracy mają szanse na sukces ekonomiczny. Jego koncepcja jest nowoczesna i podkreśla potrzebę wspólnej budowy nowego państwa, jednak jednocześnie jest utopijna i niemożliwa do realizacji.

Podsumowanie

Rodzima literatura przedstawia różne wizje wymarzonego państwa – zarówno idealistyczne i wyidealizowane, co widać na przykładzie koncepcji Seweryna Baryka oraz w utworach „Smutno mi Boże” i „Moja piosnka II”, jak i realistyczne, czego potwierdzeniem są „Kazania sejmowe” oraz wizja Szymona Gajowca. Obrazy wymarzonej ojczyzny mogą być wobec tego analityczne i sentymentalne. W kontekście wniosków należy zauważyć, że w swoich wizjach pisarze kładą nacisk na rozmaite aspekty, takie jak moralność, gospodarka, równość, wolność czy obyczaje. Bez względu na owe różnice należy stwierdzić, że dla polskich literatów Polska była ważną wartością, o którą się troszczyli i która była bardzo bliska ich sercu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Norwid Cyprian Kamil, Moja piosnka II, [w:] Wiersze, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8347620192,
s. 33-35,
2. Skarga Piotr, Kazania sejmowe, Kraków, Oficyna Wydawnicza Foka, 2010, ISBN 9788361923213,
3. Wybicki Józef, Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/wybicki/legiony.htm, 01.03.2015,
4. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1. Brzóstowicz-Klajn Monika, Szklane domy w utopii i antyutopii, Polonistyka, 2006,
nr 3, s. 17-22,
2. Kuciak Agnieszka, „Moja piosnka II” i „Ciemność” – na marginesie dwóch „dantejskich” wierszy Cypriana Norwida, [w:] Teksty Drugie, 1995, Warszawa, Znak, nr 6, s. 130-133,
3. Orłowska Elżbieta, „Kazania sejmowe” Piotra Skargi przykładem sztuki retorycznej – propozycja lekcji dla klasy I liceum i technikum, Język Polski w Szkole Średniej, 1993, z. 1, 1993/1994, s. 47-51.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Literatura przedstawia różne wizje wymarzonej ojczyzny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Kazania sejmowe”: wizja Polski sprawiedliwej, równej, praworządnej, wypełnionej uczuciami patriotycznymi i bazującej na silnej monarchii, tradycji oraz religii.
b) „Pieśń Legionów polskich we Włoszech”: dumna, wolna, niepodległa i waleczna Polska złożona ze zjednoczonych obywateli wypełnionych wartościami patriotycznymi.
c) „Smutno mi, Boże”: sentymentalny i melancholijny obraz ojczyzny, bez której znajdujący się na obczyźnie emigrant czuje się zagubiony i samotny.
d) „Moja piosnka II”: Polska jako wyidealizowany kraj ludzi prostych, ale moralnych, gościnnych i otwartych, do którego pragnie wrócić podmiot liryczny.
e) „Przedwiośnie”: trzy różne wizje wymarzonej ojczyzny zaprezentowane na przykładzie koncepcji Szymona Gajowca, Antoniego Lulka i Seweryna Baryki.

3. Wnioski:
a) Obrazy wymarzonej ojczyzny mogą być analityczne i realistyczne lub sentymentalne i idealistyczne.
b) W swoich wizjach pisarze kładą nacisk na rozmaite aspekty, takie jak moralność, gospodarka, równość, wolność czy obyczaje.
c) Dla polskich literatów Polska była ważną wartością, o którą się troszczyli i która była bardzo bliska ich sercu.