Motyw jesieni w literaturze i sztuce

Jesień to bodaj najbardziej niedoceniona pora roku. Wiosnę kojarzymy bowiem z odrodzeniem się świata do życia, lato z wakacjami i podróżami, a zimę ze Świętami Bożego Narodzenia i białym puchem. Jesień natomiast wielu z nas postrzega jako okres szarości i przygnębienia, jednak ja chciałbym odwodnić, że mimo to może ona być silną inspiracją artystyczną.

Jesień to pora roku, która kończy lato, poprzedza zimę i charakteryzuje się specyficznymi obrazami, takimi jak żółte liście spadające z drzew, częste opady deszczu, krótsze dnie i obniżenie temperatury na zewnątrz. Co znamienne, w literaturze i sztuce jesień nigdy nie jest głównym zagadnieniem poruszanym przez artystów, a tylko jednym z pobocznych tematów służących do wprowadzenia odpowiedniego nastroju, podjęcia dyskusji na jakieś inne ważne kwestie lub wyłącznie artystycznym tłem. Motyw jesieni będzie tematem mojej prezentacji, w trakcie której zamierzam szerzej przeanalizować różne realizacje to toposu w poszczególnych dziełach literackich oraz w innych dziedzinach sztuki.

Chłopi

Swoje rozważania chciałbym rozpocząć od omówienia „Chłopów”, a mianowicie tomu o wymownym tytule „Jesień”. Powieść rozpoczyna się od wczesnej jesieni, a więc ciepłej pory roku, która daje chłopom możliwość codziennej pracy. Widzimy więc, jak krzątają się w gospodarstwie, wykonują swoje obowiązki polowe i opiekują się zwierzętami. Wczesną jesienią prace odbywają się od samego rana do zmroku, ponieważ bohaterowie muszą zorganizować zapasy na zbliżającą się zimę. Aby ją przeżyć, trzeba zaopatrzyć się w odpowiednią ilość jedzenia dla siebie i najbliższych. Nie ma więc czasu na lenistwo, toteż gospodarze poganiają swoich parobków do jeszcze cięższej i bardziej wytężonej pracy.

Kiedy już zajdzie słońce, chłopi tradycyjnie spotykają się w karczmie, gdzie prowadzą burzliwe życie towarzyskie, rozmawiając, śmiejąc się, kłócąc i spożywając alkohol. Z czasem dzień staje się coraz krótszy, w związku z czym chłopi również mniej pracują, chowają się w domach i wraz ze schyłkiem jesieni zajmują się już praktycznie tylko wycinaniem oraz zwożeniem kapusty. Zmierzająca ku zimie jesień przynosi niemal nieprzerwane deszcze, które zamieniają się w potoki błota spływającego po Lipcach. Temu obrazowi towarzyszą silne wiatry oraz żółte liście spadające z drzew.

Nieodłącznym elementem jesieni ukazanym w „Chłopach” jest coroczny jarmark, na którym bohaterowie sprzedają swoje produkty rolne i wyroby ręczne oraz oferują usługi gospodarskie. Na jarmarku spotyka się cała wieś, a kto nie może się tam znaleźć, mocno tego żałuje. Również zaduszki to typowy krajobraz jesienny w Lipcach. W tym czasie chłopi całymi gromadami udają się na cmentarze i tam oddają hołd zmarłym oraz odprawiają na ich grobach pogańskie obrzędy dziadów. W powieści Reymonta jesień jest zatem czynnikiem w ogromnej mierze kształtującym życie społeczne i gospodarcze bohaterów. Ona wyznacza sposób prac polowych, decyduje o intensywności życia w Lipcach i wiąże się z cyklicznymi wydarzeniami, które odbywają się w jej trakcie.

Motyw jesieni w „Chłopach” został ukazany w kontekście bliskiego związku bohaterów z naturą oraz jako swego rodzaju element definiujący ich życie. Ta pora roku, zresztą jak każda inna, ma w powieści Reymonta przemożny wpływ na sposób egzystencji całej gromady, która podporządkuje się warunkom naturalnym panującym wokół. Jesień podzielono na dwa etapy: wczesną, kiedy praca wre, dnie są długie, a słońce jeszcze nie opadło zbyt nisko, oraz na późną jesień, gdy na dworze panuje chlapa, ciągle pada deszcz, a życie we wsi zamiera. Sposób ujęcia tematu przez autora jest dosłowny i bardzo realistyczny, a jego cel to zobrazowanie ścisłego związku chłopów z naturą oraz panującą w danym momencie porą roku, która organizuje ich czas, pracę oraz życie rodzinne i towarzyskie.

Deszcz jesienny

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, będzie „Deszcz jesienny”. W przypadku wiersza Leopolda Staffa motyw jesieni pozwala na stworzenie sentymentalnego i melancholijnego nastroju. Pojawiające się tu obrazy jesieni ilustrują padający miarowo deszcz stukający o szyby i typową dla tej pory roku chlapę. Utwór charakteryzuje się smutnym i smętnym nastrojem, któremu towarzyszy depresyjna aura jesieni. Widzimy senne mary przewijające się przez groby oraz dowiadujemy się o dekadenckim nastroju podmiotu lirycznego odczuwającego samotność i pustkę. Ciemna, depresyjna i brzydka jesień komponuje się zatem ze stanem psychicznym osoby mówiącej.

Za pomocą tego motywu autor wprowadza ponurą atmosferę, a jesień symbolizuje żal, utrapienie, samotność i rezygnację. Wizje jesiennego deszczu i aury związanej z tą porą roku wpisują się w dekadentyzm wiersza i korespondują z jego pesymistycznym wyrazem. Jesień ma tu odcień szarości, jest nieciekawa i nie zachęca do cieszenia się życiem. Poza tym w wierszu Leopolda Staffa nagromadzono różnego rodzaju fonetyczne środki stylistyczne oddające rozmaite dźwięki i odgłosy jesieni, takie jak onomatopeje obrazujące szum, plusk, stukot, dzwonienie; eufonie, czyli zestawienia wyrazów zawierających głoski „sz” i „cz”, a także zastosowano rytmiczną budowę i rymy.

Wszystkie te zabiegi artystyczne sprawiają, że „Deszcz jesienny” staje się rytmicznym i jednostajnie brzmiącym wierszem, co pozwala autorowi na zbudowanie wrażenia monotonii, bierności, apatii, niechęci, niemocy i zrezygnowania. Za pomocą zaprezentowanego w impresjonistyczny sposób motywu jesieni autor ukazuje więc sentymentalną postawę podmiotu lirycznego. Metaforyczne ujęcie tematu w wierszu Staffa różni więc go od „Chłopów”, gdzie jesień ukazano w sposób dosłowny. Podobieństwem pomiędzy tymi dwoma dziełami jest natomiast fakt, że pora roku kształtuje samopoczucie, nastrój i życie człowieka.

Bursztynowy ptaszek

Ostatnim omówionym przeze mnie dziełem literackim będzie „Bursztynowy ptaszek” Krótki, składający się z trzech kilkuwyrazowych strof wiersz Tadeusza Różewicza odnosi się do motywu jesieni zarówno w symboliczny i metaforyczny, jak i dosłowny sposób. Dosłowne ujęcie toposu polega na przywołaniu obrazu ptaka, który w dwóch pierwszych zwrotkach z gałązki na gałązkę przenosi najpierw kroplę złota, a następnie kroplę krwi.

W ostatniej, trzeciej strofie ów ptak umiera, a z gałązki na gałązkę spada kropla deszczu. Utwór Różewicza ukazuje kolejne etapy jesieni, począwszy od jej rozkwitu, poprzez dojrzałość, skończywszy na zaniknięciu. Na ich tle opisuje tytułowego ptaka, który najpierw beztrosko przenosi kroplę złota, co symbolizuje dzieciństwo i młodość, potem kroplę krwi będącą metaforą dojrzałości, a na końcu umiera, co stanowi alegorię kresu ludzkiego życia.

W „Bursztynowym ptaszku” motyw jesieni został więc wykorzystany przede wszystkim w sposób symboliczny, aby zaprezentować fazy egzystencji człowieka i odnieść się do tematu przemijania. Metaforyczne ujęcie toposu jesieni przybliża utwór do „Deszczu jesiennego”, gdzie również służył on do zobrazowania innych aspektów niż tylko pora roku sama w sobie. Motyw ten skłania do zastanowienia się nad przemijaniem i wprowadza nastrój nostalgii oraz melancholii.

Odlot z żurawi

Do motywu jesieni odwołuje się nie tylko literatura, ale również malarstwo, czego przykładem jest obraz Józefa Chełmońskiego zatytułowany „Odlot żurawi”. Autor skomponował go na początku swojej artystycznej kariery, gdy miał jeszcze zaledwie 21 lat. Na podstawie tytułu łatwo domyślić się, że głównym tematem dzieła są żurawie udające się w podróż do ciepłych krajów w czasie jesieni. Wśród wznoszących się w górę ptaków na pierwszym planie widoczny jest ten, który ma złamane skrzydło i pomimo wyraźnych chęci nie może być razem swoimi kompanami.

Ptakom towarzyszy listopadowa jesień tworząca nastrój sentymentalizmu, melancholii i przygnębienia, dlatego można porównać obraz Chełmońskiego do „Deszczu jesiennego” i „Bursztynowego ptaszka”, gdzie jesień wykorzystano również w celu stworzenia właśnie takiego nastroju. Ciemne niebo i chmury zasłaniające gasnące słońce w połączeniu z widokiem odlatujących ptaków wyzwalają w widzu uczucie nostalgii i bliżej nieokreślonej tęsknoty. Jesień nie jest tu głównym tematem, ale tłem dla symbolicznie zaprezentowanej samotności i przemijania. Takie ujęcie motywu upodabnia „Odlot żurawi” do „Chłopów”, gdzie jesień również była swego rodzaju formą kształtującą życie mieszkańców, ale nie najważniejszym zagadnieniem poruszanym przez Reymonta. Obraz Chełmońskiego to kompozycja otwarta o przygnębiających, ciemnych barwach.

W żółtych płomieniach liści

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, będzie wykonana przez Skaldów i skomponowana do słów Agnieszki Osieckiej piosenka zatytułowana „W żółtych płomieniach liści”. Jesień jest tu czasem smutnym i sentymentalnym, bo wiąże się z pożegnaniami ludzi, którzy odchodzą lub gdzieś wyjeżdżają, a także z ich powitaniami, lecz nie są one tak radosne, bo czas wiele zmienił. Podmiot liryczny śpiewa, że drzewa toną w żółtych liściach, ptaki odlatują, a wraz z nimi następuje rozłąka z bliskimi dla niego ludźmi. Pomimo ich powrotu nic już nie jest takie samo jak wcześniej, co bynajmniej nie napawa osoby mówiącej optymizmem.

Jesień jest tu czasem smutku i przygnębienia, o czym mówią słowa „me serce blednie”. Nadejście wiosny odmieni jednak ten stan i przywróci radość oraz poczucie szczęścia, na co wskazują słowa „Ja jeszcze z wiosną się rozkręcę, ja jeszcze z wiosną się roztańczę”. W piosence Skaldów motywem jesieni posłużono się więc w sposób metaforyczny, aby podjąć dywagacje nad upływającym czasem oraz zmianami, jakie się z tym wiążą. Taka forma podjęcia tematu upodabnia utwór do „Bursztynowego ptaszka”, gdzie również jesień wykorzystano w celu alegorycznego odniesienia się do przemijania.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie omówionych dziś przeze mnie przykładów, topos jesieni może być ukazywany w na różne sposoby: dosłownie i realistycznie, tak jak w „Chłopach”, symbolicznie i metaforycznie, co potwierdzają przykłady „Deszczu jesiennego” oraz „Bursztynowego ptaszka” lub melancholijnie i sentymentalnie, czego dowodem są utwory „Odlot żurawi” oraz „W żółtych płomieniach liści”. Co ważne, jesień nigdy nie jest głównym tematu utworu, a tylko tłem i formą kształtującą życie mieszkańców, tak jak w „Chłopach”, lub pretekstem do podjęcia dywagacji na ważkie tematy egzystencjalne, przede wszystkim dotyczące samotności i przemijania. Za pomocą motywu jesieni artyści zmuszają nas, abyśmy na chwilę zatrzymali się, zadumali się nad swoim życiem i pomyśleli, co tak naprawdę jest w nim najważniejsze.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Chełmoński Józef, Odlot żurawi, dostęp online: www.pinakoteka.zascianek.pl/Chelmonski/Images/Odlot_zurawi_2.jpg, 24.03.2014,
2) Reymont Władysław, Chłopi. Jesień, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749,
3) Różewicz Tadeusz, Bursztynowy ptaszek, dostęp online: www.wiersze.annet.pl/w,,14472, 24.03.2014,
4) Skaldowie, W żółtych płomieniach liści, dostęp online: www.youtube.com/watch?v=QgsnSFFgPS8, 24.03.2014,
5) Staff Leopold, Deszcz jesienny, W: Liryki Staffa, Toruń, Algo, 2004, ISBN 838803393X.

II Literatura przedmiotu:
1) Balbus Stanisław, Pory roku: Chłopi, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław i Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 273-279,
2) Lementowicz Urszula, Poezje Leopolda Staffa, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581481, s. 15-19,
3) Marzec Anna, Chłopi Reymonta, czyli poezja pór roku, Język Polski w Szkole Średniej, 1996/1997, nr 2, s. 60-65.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Jesień jako pora roku wykorzystywana jako tło dla akcji, sposób na wprowadzenie odpowiedniego nastroju lub pretekst do podjęcia dyskusji na inne, ważne tematy.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Chłopi”: jesień jako pora roku kształtująca życie mieszkańców i określająca sposób ich egzystencji.
b) „Deszcze jesienny”: jesień wykorzystana w celu zobrazowania melancholijnego nastroju podmiotu lirycznego i ukazania dekadenckiej wymowy wiersza.
c) „Bursztynowy ptaszek”: kolejne etapy jesieni jako poszczególne fazy ludzkiego życia; symboliczne wykorzystanie motywu.
d) „Odlot żurawi”: jesień jako tło kompozycji tworzące sentymentalny i smutny nastrój obrazu.
e) „W żółtych płomieniach liści”: jesień jako sposób na podjęcie dywagacji na temat przemijania, samotności i zmian, jakie w naszym życiu wprowadza upływający czas.

3. Wnioski:
a) Topos jesieni może być ukazywany w na różne sposoby: dosłownie i realistycznie, symbolicznie i metaforycznie lub melancholijnie i sentymentalnie.
b) Za pomocą motywu jesieni artyści podejmują tematykę przemijania i samotności.
c) Motyw jesieni pozwala na wprowadzenie melancholijnego i sentymentalnego nastroju zadumy.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *