Motyw natury/przyrody i jego funkcje w literaturze różnych epok

Natura to nieodłączny element rzeczywistości, który towarzyszy ludziom od samego początku istnienia. Nie trzeba nikogo przekonywać, jak ogromny jest jej wpływ na nasze życie i jak wiele jej zawdzięczamy, a przez to jesteśmy zobowiązani, aby troszczyć się o nią i bezmyślnie nie niszczyć jej owoców.

Przyroda stała się również bardzo częstym motywem literackim, przewijającym się nieprzerwanie przez każdą epokę. Co jednak istotne, motyw natury, mimo że niezwykle popularny, przeważnie pełni drugorzędną funkcję i stanowi tło dla utworu, a nie jego główny temat.

Do gór i lasów

We fraszce Jana Kochanowskiego zatytułowanej „Do gór i lasów” motyw natury pojawia się w tytule oraz w dwóch pierwszych zwrotkach będących apostrofą skierowaną do owych gór i lasów. Stają się one tłem dla podjętych przez podmiot liryczny rozważań nad przeszłością. Mianowicie w ich obliczu osoba mówiąca, jako poeta, przypomina sobie młodość. We fraszce Kochanowskiego natura w postaci gór i lasów jest więc czynnikiem skłaniającym do refleksji nad własnym życiem i elementem świata wzbudzającym sentymentalne oraz melancholijne uczucia.

Ponadto symbolizuje ona niezmienność, stałość i wieczność, co kontrastuje z przemijalnością ludzkiego życia, o której mówi podmiot liryczny. Na jej tle upływający czas i przechodzenie przez kolejne etapy egzystencji człowieka są jeszcze bardziej wyraźne. Kochanowski opisuje przyrodę za pomocą takich środków stylistycznych jak epitety, personifikacja oraz inwokacja, które dodatkowo podkreślają refleksyjny nastrój utworu.

Król Olch

Motyw natury pojawia się w „Królu Olch”. Ballada Goethego ilustruje przyrodę w typowo romantyczny, czyli tajemniczy i nieodgadniony, ale również ożywiony sposób. Fabuła przedstawia ojca jadącego na koniu przez ciemny las wraz ze swoim chorym synem. Wokół panuje mrok, a jedynym źródłem światła jest przebijający się pomiędzy konarami drzew księżyc. Unosząca się w powietrzu mgła, świszczący wiatr, wyraźnie słyszalne echo i szeleszczące liście dodatkowo dopełniają obrazu groźnej i nieprzyjacielskiej przyrody.

Tak widzi ją ojciec, jednak dla chorego syna las wydaje się znacznie bardziej nietypowym, wręcz fantastycznym miejscem. Wynika to z faktu, iż młody chłopiec zauważa w jego obrębie tytułowego króla Olch, który nakłania go, aby wszedł jeszcze głębiej w las. Dziecko postrzega więc przyrodę w sposób fantastyczny, jako element nierealnej rzeczywistości, w której dzieją się nienaturalne rzeczy i która żyje własnym życiem. Natura jest bohaterem silnie oddziałującym na zmysły dziecka.

Za sprawą tytułowego króla Olch przyroda ulega personifikacji i pokazuje swoją ogromną siłę. Potrafi bowiem tak bardzo zaangażować i pochłonąć młodego chłopca, że aż umiera. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, że jest ona potężna, dysponuje ponadnaturalnymi możliwościami i pełni funkcję autonomicznego bohatera. Natura w balladzie Goethego staje się również sposobem na zaprezentowanie romantycznego widzeniem świata.

Romantyczne spojrzenie wyrażane jest przez chłopca, który dzięki swojej wrażliwości potrafi dostrzec w okolicznych krajobrazach coś więcej niż tylko to, co jest widoczne na pierwszy rzut. Takiej umiejętności nie posiada natomiast ojciec próbujący przekonać syna, że to, co widzi, jest w istocie snem bądź majaczeniem. W każdym razie z całą pewnością można stwierdzić, że w „Królu Olch” natura to jeden z bohaterów biorących udział w wydarzeniach i wpływających na fabułę, a także podstawowy element kreujący tajemniczą i groźną atmosferę dzieła.

Pan Tadeusz

Akcja poematu Adama Mickiewicza dzieje się na dworze w Soplicowie otoczonym przez sielską przyrodę. Odgrywa ona niebagatelną rolę w utworze i w dużej mierze kształtuje życie w posiadłości, ponieważ momenty wschodu i zachodu słońca wyznaczają początek i koniec pracy w gospodarstwie. Ponadto bohaterowie wielokrotnie zachwycają się okoliczną naturą i kontemplują ją, co widać szczególnie wyraźnie na podstawie fascynującego się nią Hrabiego czy podczas powrotu Tadeusza podziwiającego Soplicowskiego krajobrazy.

W „Panu Tadeuszu” przyroda jest tłem wydarzeń i za sprawą swojego znaczenia urasta wręcz do rangi jednego z bohaterów. Jej liczne, bardzo plastyczne i sugestywne opisy pozwalają na stworzenie sielskiej atmosfery Soplicowa ukazanego niczym arkadia i raj na ziemi. W ten sposób Mickiewicz powraca do cudownych lat dziecięcych, za pomocą słów malując niepowtarzalny obraz kresowej natury. Przyroda staje się tu elementem wspomnień, które autor chce ożywić w swojej epopei.

Jawi się ona jako bardzo różnorodna, bogata i kolorowa: łąki, pola, rzeka Niemen, drzewa, kwiaty, krzewy i lasy tworzą atmosferę niewinności i idylli panującej w Soplicowie. Opisy przyrody pełne są rozmaitych środków językowych mających nadać jej efekt plastyczności i zmysłowości, tak aby wzbudzić w czytelniku nastrój beztroski i zachwytu. Chcąc poruszyć zmysły odbiorcy, Mickiewicz sięga po liczne personifikacje, epitety, animizacje, gry świateł i porównania.

Przyroda jest więc żywa, pełna kolorów i nad wyraz bogata, a swoim zasięgiem obejmuje nie tylko soplicowską roślinność, ale również okoliczne widoki, a więc chmury, niebo, warzywniak, puszczę oraz wschody i zachody słońca. Ujęcie tematu w „Panu Tadeuszu” w taki sposób pozwala Mickiewiczowi na wytworzenie sielskiego krajobrazu Soplicowa i powrócenie tym samym do idyllicznego kraju lat dziecięcych.

Stepy Akermańskie

Choć „Stepy Akermańskie” stanowią część „Sonetów Krymskich”, to warto je zaprezentować osobno, gdyż są one bardzo ważnym wprowadzeniem do całego cyklu. „Stepy Akermańskie” to opis cudownej przyrody Dniestru, gdzie Mickiewicz przebywał przez jakiś czas. Możemy więc go traktować jako opis oddający realną rzeczywistość. Podmiot liryczny jest pod ogromnym wrażeniem tego, co widzi, a otaczająca go natura wzbudza w nim zachwyt i podziw. Oglądany przez niego pełen falujących kwiatów pejzaż przyrównuje do piękna oceanu.

Przyroda Dniestru wywołuje w podmiocie lirycznym spokój i daje mu poczucie harmonii ducha. Bujna roślinność działa na jego zmysły kojąco i pozwala mu na odpoczynek od codzienności. Jednocześnie podmiot liryczny opisuje potęgę i monumentalność natury, która co prawda początkowo wywoływała uczucie harmonii i spokoju, to wraz z upływem dnia i nadejściem nocy sprawia, że podróżnik czuje się nieco przytłoczony. Potęga przyrody zdaje się go przerastać i powodować zadumę.

Podobnie jak w całych „Panu Tadeuszu”, tak i w „Stepach akermańskich” aż roi się od różnych środków językowych mających wywołać odpowiedni nastrój u odbiorcy. Wśród nich można wymienić epitety, takie jak „Koralowe ostrowy burzanu”, oksymorony jak typu „suchy ocean”, onomatopeje jak „szumiący” czy hiperbole typu „słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie”.

Dzięki nim czytelnik jest w stanie na własnej skórze odczuć nastrój, jaki otaczał Mickiewicza w momencie, gdy podziwiał ukraińską przyrodę. Podsumowując, pejzaż romantyczny w „Stepach akermańskich” jest piękny, niepowtarzalny i cudowny, a jednocześnie melancholijny i przytłaczający, co komponuje się z niespokojną duszą podmiotu lirycznego będącego emigrantem i tworzy sentymentalny nastrój utworu.

Balladyna

W „Balladynie” natura pełni funkcję jednego z bohaterów mających silny wpływ na fabułę i kreującego fantastyczny oraz ludowy nastrój utworu. Widać to już na samym początku, kiedy książę Kirkor udaje się do Pustelnika, aby udzielił mu rady, gdzie szukać żony. Pustelnik podpowiada, żeby podążał za jaskółką, która zaprowadzi go w odpowiednie miejsce. Kirkor zastosowuje się do wskazówki Pustelnika i dzięki temu dociera do chaty wiejskiej wdowy, gdzie poznaje Balladynę i Alinę, a następnie bierze tę drugą za żonę.

Ponadto przyroda staje się świadkiem morderstwa Balladyny przez siostrę i nie pozwala jej zapomnieć o okrutnym czynie. Z natury wywodzi się bowiem Goplana – nimfa wodna pod postacią galaretowatej mgły, która ma bardzo duży wpływ na fabułę. To z jej inicjatywy Grabiec najpierw zostaje zamieniony w drzewo, a następnie staje się królem. Goplana kocha go bowiem w sposób niemal szaleńczy i jest gotowa na wszystko, aby spełnić swoją miłość. W dużej mierze to pod jej wpływem dochodzi również do zabójstwa Aliny przez Balladynę.

Poza tym natura jest bohaterem prześladującym tytułową zbrodniarkę i wymierzającym jej karę. Widać to w momencie, gdy szum wiatru wypowiada imię Aliny, czerwone kwiaty zaczynają krwawić, a nade wszystko wówczas, gdy Balladynę dosięga uderzenie piorunem, w efekcie którego bohaterka umiera. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż w tragedii Słowackiego ożywiona oraz spersonifikowana natura to jeden z bohaterów, za pośrednictwem której autor kreuje fantastyczny i ludowy nastrój.

Nad Niemnem

Na tle historii Bohatyrowiczów i Korczyńskich „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej ukazuje przyrodę jako element składający się na harmonijną rzeczywistość nadniemeńskiej krainy. Autorka z wielką dokładnością i precyzją obrazuje łąki, pola, lasy i okolice tytułowej rzeki. Jej opisy są bardzo realistyczne, gdyż posługuje się fachowymi nazwami roślin, a jednocześnie ekspresywne, tak aby zbudować arkadyjski klimat nadniemeńskiego świata. Nie brak więc epitetów, metafor czy porównań.

Zaprezentowana w rzeczywisty i plastyczny sposób przyroda staje się tłem powieści, jednak u Orzeszkowej pełni ona również inne funkcje. Cykliczność natury wyznacza kształt życia mieszkańców, a pory roku określają metody i czas pracy w gospodarstwie. W „Nad Niemnem” bardzo wyraźnie widoczny jest związek człowieka z przyrodą. Ilustruje ona stany emocjonalne bohaterów, jak wówczas, gdy Justyna idzie krętą drogą, rozmyślając podczas samotnej przechadzki po spotkaniu z Zygmuntem na imieninach Emilii czy kiedy słyszymy o historii Jana i Cecylii, którzy wtopili się w otaczającą przyrodę, współpracowali z nią i zbudowali swój majątek.

Natura pełni funkcję symbolu i depozytariusza historii oraz rodowej tradycji, a jednocześnie jest świadkiem tragicznych zdarzeń, o czym świadczy mogiła znajdująca się w lesie. Rzeka i otaczające ją tereny kształtują tożsamość bohaterów i są dla nich wartością, którą należy poważać i traktować jak matkę. Kto tego nie rozumie, staje się złym i negatywnym bohaterem pozbawionym narodowej tożsamości. Jan Bohatyrowicz i Benedykt Korczyński mają wobec niej respekt i z poświęceniem pracują w gospodarstwie, łącząc się tym samym z naturą.

Dzięki temu ich sylwetki są pozytywne i wzbudzają u czytelnika szacunek, czego nie można powiedzieć o Zygmuncie i Emilii, dla których przyroda jest nieważna, dlatego ukazani są jako lenie, egoiści, konsumpcjoniści i ludzie pozbawieni podstawowej tożsamości. Wszystko to składa się na obraz pięknej, bogatej, harmonijnej i przyjaznej ludziom nadniemeńskiej przyrody, która jest ziemią ojczystą i została zaprezentowana w sposób realistyczny oraz plastyczny. Nie tylko tworzy ona idylliczny nastrój miejsca akcji, ale również stanowi element wpływający na postawy, osobowość, zachowania i wizerunki bohaterów.

Chłopi

Powieść Władysława Stanisława Reymonta przedstawia obraz życia we wsi Lipce, dokładnie opisując hierarchię społeczną i stosunki pomiędzy mieszkańców. Na tym tle młodopolski pisarz prezentuje ludzi wpisanych w naturę, która w dużym stopniu determinuje i określa ich postępowanie. Pory roku wyznaczają okresy pracy, podobnie jak pory dnia wpływają to, kiedy budzi się, a kiedy zamiera życie w Lipcach. Gdy aura na dworze jest dogodna i pozwala na wykonywanie prac polowych, chłopi masowo garną się do swoich obowiązków.

Należy zauważyć, że prace polowe są jednak trudne i wymagają dużego wysiłku fizycznego. Z kolei ziemia jest ich jedynym żywicielem, dlatego pielęgnują ją z największym oddaniem, a nawet mają do niej ogromny szacunek. Co więcej, naturę postrzegają nie tylko instrumentalnie, jako źródło utrzymania, ale wręcz emocjonalnie, o czym świadczy chociażby śmierć starego Boryny, który umiera na polu, jak gdyby ofiarując jej całego siebie. W Lipcach wszystko zostaje podporządkowane przyrodzie, a rzeczywistość otaczająca mieszkańców wpływa na ich samopoczucie, nastrój i percepcje; kiedy pogoda jest brzydka, to są w złym humorze, i odwrotnie: gdy aura jest sprzyjająca, mieszkańcy są pełni sił i optymizmu.

Dowodem na potwierdzenie tej tezy może być zauroczenie, jakie jesienny krajobraz wywołuje w księdzu, który z jego powodu zapomina iść na modlitwę, i w Jagnie, która emocjonalnie przeżywa nastrojowe, wiejskie widoki. Taki, a nie inny obraz natury, z którą bohaterowie stanowi jedną, wspólną całość, wynika z przyjętego przez Reymonta w „Chłopach” naturalistycznego kierunku, mającego pokazać życie człowieka w surowym, nawiązującym do najbardziej pierwotnych instynktów wymiarze.

Podsumowanie

Funkcje motywu przyrody i sposoby jej kreowania są bardzo różne. W „Panu Tadeuszu” wykreowany sielsko, plastycznie, zmysłowo to sposób na ukazanie sielskości Soplicowa i powrót do lat dziecięcych; w „Nad Niemnem” w sposób rzeczywisty i bardzo dokładny, plastyczny, jako czynnik kształtujący tożsamość bohaterów; w „Do gór i lasów” nastrojowo, melancholijnie i sentymentalnie; w „Królu Olch” tajemniczo i groźnie, a w „Balladynie” jako odrębny bohater. Jedną z podstawowych funkcji natury w literaturze jest jednak to, że za jej pomocą autorzy tworzą określony nastrój dzieła. Opisują ją za pomocą takich środków stylistycznych jak epitety, metafory, personifikacje, przenośnie czy porównania. Przyroda może kształtować życie bohaterów, budować harmonię życia i spokój ducha, stanowić źródło utrzymania i wyżywienia, kreować nastrój utworu i oddziaływać na zmysły czytelnika, ukazywać przeżycia wewnętrzne i stan emocjonalny bohaterów, a także być wartością samą w sobie.

Bibliografia

II Literatura podmiotu:
1. Goehte Johan Wolfgand, Król Olch, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Kr%C3%B3l_Olszyn, 10.03.2014,
2. Kochanowski Jan, Do gór i lasów, [w:] Fraszki, Wrocław, Ossolineum, 2004, ISBN 8304044110,
3. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
4. Mickiewicz Adam, Stepy akermańskie, W: Nawrecki Agnieszka, Siwicka Danuta, Przeszłość To Dziś, Warszawa, Gandalf, 2003, ISBN 9788361245315,
5. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984,
6. Reymont Władysław, Chłopi, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749,
Słowacki Juliusz, Balladyna, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, ISBN 8306000412.

II Literatura przedmiotu:
1. Borkowski Jacek, Kucharska Anna, Powtórka do matury z języka polskiego, Warszawa, Oświata, 1995, rozdz.: Realistyczna, a jednocześnie uniwersalna i ponadczasowa wizja świata wiejskiego w Chłopach, ISBN 8385394281, s. 100-101,
2. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 41-43,
3. Otrębski Bogdan, Przyroda w twórczości Jana Kochanowskiego, Polonistyka,1984, nr 5/6, s. 341-346,
4. Polańczyk Danuta, Balladyna Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 838658193X, s. 24-26, 38-44,
5. Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza cz. I, Lublin, Biblios, 2010, rozdz.: Stepy akermańskie, ISBN 9788386581818, s. 29-32.,
6. Przyboś Julian, Czytając Mickiewicza, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, rozdz.: „Widzę i opisuję”, s. 81-120,
7. Sikora Ireneusz, Motyw przyrody w dziele literackim. Stan badań, W: Litteraria: teoria literatury – metodologia – kultura – humanistyka, red. Trznadlowski Jan, t. 15, Wrocław, Ossolineum, 1984, s. 7-29.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw przyrody pojawia się w literaturze wielu epok, przybiera różne funkcje i znaczenia, a pisarze kreują go na rozmaite sposoby.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Do gór i lasów: inwokacja skierowana do przyrody, zastosowanie personifikacji i epitetów; opisy przyrody tworzące refleksyjny nastrój utworu.
b) Król Olch: tajemnicza i złowroga przyroda jako ożywiony bohater, który ma realny wpływ na życie i działania dziecka jadącego z ojcem na koniu przez ciemny las.
c) Pan Tadeusz: plastyczna i żywa przyroda elementem sielskiej rzeczywistości Soplicowa, za sprawą której Mickiewicza powraca do lat swojego dzieciństwa.
d) Stepy akermańskie: przyroda wykreowana w sposób sentymentalny i melancholijny, która komponuje się z przeżyciami wewnętrznymi podmiot lirycznego.
e) Balladyna: spersonifikowana przyroda zobrazowana w sposób fantastyczny, która jest jednym z bohaterów utworu i ma duży wpływ na fabułę.
d) Nad Niemnem: realistycznie ukazana przyroda, która tworzy nadniemeńską krainę, jest nośnikiem historii narodowej i integralną częścią życia bohaterów.
e) Chłopi: przyroda jako nieodłączny element życia mieszkańców Lipiec; natura mająca wpływ na wszystkie aspekty życia mieszkańców; przyroda mająca ukazać ścisły związek człowieka z naturą.

3. Wnioski:
a) Sposób ujęcia i funkcja obrazu przyrody w danym utworze zależą od jego ogólnej wymowy.
b) Przyroda może kształtować życie bohaterów, budować harmonię życia i spokój ducha, stanowić źródło utrzymania i wyżywienia, kreować nastrój utworu i oddziaływać na zmysły czytelnika, ukazywać przeżycia wewnętrzne i stan emocjonalny bohaterów, a także być wartością samą w sobie.
c) Obrazy przyrody mogą być ukazane w sposób idylliczny, realistyczny, sentymentalny lub tajemniczy.

 

Podobne wpisy

2 komentarze

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *