Motyw rzeki w literaturze i sztuce

Obecność rzeki ma duże znaczenie dla rozwoju zbiorowisk ludzkich. Wystarczy tylko przypomnieć sobie, jak mocno rzeka Nil przyczyniła się do rozwoju starożytnego Egiptu. Dzięki niej Egipt mógł zagwarantować odpowiednie warunki życiowe, co nie było łatwym zadaniem bez użycia technologii. Rzeka może być jednak postrzegana nie tylko praktycznie znaczenie, ale również symbolicznie, czego dowód stanowi np. święty dla Hindusów Ganges. Podobnie sytuacja wygląda w literaturze i sztuce, gdyż motyw rzeki ma tak dosłowny, jak i głębszy, bardziej symboliczny sen.

Nad Niemnem

Motyw rzeki jest ważny dla wymowy „Nad Niemnem”. Powieść Elizy Orzeszkowej prezentuje obraz polskiego społeczeństwa w obliczu wydarzeń związanych z walkami narodowowyzwoleńczymi, a w szczególni z powstaniem styczniowym. Spoiwem łączącym wszystkie wątki i wydarzenia opisywane w książce jest tytułowa rzeka – Niemen, wokół której rośnie pełna rozmaitych gatunków roślin i zwierząt puszcza. Autorka w niezwykle dokładny i precyzyjny sposób opisuje krajobraz tytułowej rzeki, posługując się wymyślnymi epitetami i fachowymi nazwami roślin oraz kwiatów.

Rozległe portrety Niemenu i obszarów znajdujących się w jego pobliżu malowane za pomocą impresjonistycznych środków stylistycznych, stanowią dużą część powieści i w ogromnej mierze kształtują miejsce akcji. Nadniemeńską przyrodę bez wątpienia można określić jako arkadyjską i dającą człowiekowi doskonałe warunki egzystencjonalne, lecz nie każdy z bohaterów z nich korzysta. Symptomatyczne jest to, że pozytywne postaci, czyli między innymi Benedykt Korczyński, Justyna Orzelska i Jan Bohatyrowicz, są bardzo mocno zżyci z tytułową rzeką i traktują ją z wielkim szacunkiem. Mają bowiem świadomość, że jest ona spoiwem łączącym zwaśnione rody oraz narodu leżące w jej obrębie, czyli przede wszystkim Polskę, Litwę i Białoruś.

Widać zatem, że Niemen w dużym stopniu jest związany z historią, czego jednak nie pojmują negatywni bohaterowie powieści, a więc Emilia Korczyńska, Bolesław Kirło czy Bolesław Kirło. Nie są oni zżyci z rzeką i nie przywiązują do niej większego znaczenia, dlatego autorka przedstawia ich w negatywnym świetle. Niemen jest świadkiem przeszłych wydarzeń i ma duży związek z losem rodu Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Orzeszkowa ukazuje go również w kontekście przemijania, o czym świadczą słowa stryja Jana wypowiadane w stronę Justyny, który mówi, że tak jak rzeka płynie, tak i ludzkie życie wraz z biegiem czasu upływa, aż w końcu się kończy. Wszystko to pokazuje, że motyw rzeki w „Nad Niemnem” ma ogromne znaczenie dla ogólnej wymowy utworu i jest ukazany przede wszystkim w kontekście historycznym oraz patriotycznym.

Jądro ciemności

Opowiadanie Josepha Conrada przedstawia historię głównego bohatera – Charlesa Marlowa – udającego się w głąb kongijskiej dżungli, aby dostać się do tajemniczego Kurtza – agenta jednej z placówek organizacji zajmującej się kolonizowaniem Afryki. Żeby dotrzeć do celu, Marlow i jego kompani muszą przedrzeć się przez rzekę Kongo. Abstrahując od fabuły opowiadania, warto mieć świadomość, że autor „Jądra ciemności”, który był Polakiem, o czym wie stosunkowo niewiele osób, osobiście odbył podróż rzeką Kongo, dlatego można domniemywać, że miało to wpływ na ukazanie motywu rzeki w jego najsłynniejszym dziele. Świadczy o tym fakt, że Marlow już od dziecka fascynował się tą rzeką, a jego marzenie było związane z tym, aby ją przepłynąć. Dlatego kiedy dowiaduje się, że kompania handlowa działa na terenie Kongo, od razu postanawia się do niej zapisać.

Gdy zostaje w niej zatrudniony i wyrusza w wymarzoną podróż, po miesiącu docierając do ujścia rzeki Kongo, jego oczom ukazuje się niesamowity i fascynujący widok, o którym marzył całe życie. Narrator i jednocześnie główny bohater opisuje rzekę jako monumentalną i pełną zakrętów, dlatego posługuje się analogią do węża Boa. W miejscu, gdzie Kongo się rozszerza, tworząc ogromne koryto, na brzegu znajdują się potężne wały ziemi składające się na wielkie urwiska, na których znajdują się domy spółki handlowej. Z kolei silny nurt powoduje, że szum rzeki zagłusza wszystkie inne odgłosy tętniącej życiem dżungli otaczającej Kongo.

W „Jądrze ciemności” motyw rzeki jest ujęty w tajemniczy i wręcz budzący grozę sposób. Stanowi ona symbol dzikości afrykańskich narodów, a zarazem ich odmienności w stosunku do cywilizacji europejskiej. Kongo jest jak gdyby przedsionkiem dla tytułowego jądra ciemności, czyli miejsca, gdzie żyje Kurtz. Jednocześnie rzeka i to, co się dzieje w jej obrębie, a więc tortury i wyzysk, jakim poddawani są rdzenni mieszkańcy Afryki ze strony kolonizatorów, odsłaniają prawdziwe przyczyny kolonizacji Kongo przez Europejczyk. Jak wiadomo, nie są nimi chęć niesienia pomocy i szerzenia nowoczesnej kultury, lecz czysty zysk materialny, jaki da się osiągnąć poprzez kradzież Afrykańczykom kości słoniowej i sprzedanie jej dalej z ogromnym zyskiem.

Most na rzece Kwai

Film „Most na rzece Kwai” opowiada osadzoną w realiach II Wojny Światowej historię angielskich żołnierzy wziętych do niewoli przez Japończyków. Są oni zmuszeni do zbudowana tytułowego mostu, lecz nie mają świadomości, że ich brytyjski kompani, dowodzeni przez jednego z uciekinierów z obozu, zostali oddelegowani do zniszczenia tego mostu. Jeżeli uda się go zbudować, Japończycy będą mogli przejść na drugą stronę rzeki, czyli na Bliski Wschód. Widać więc, że rzeka stanowi jak gdyby podstawę fabuły filmu i fundamentalny czynnik mający wpływ na rozwój wszystkich wątków. To ona jest przeszkodą dla Japończyków i pośrednio zmusza Brytyjczyków do budowy mostu, a zarazem do jego wysadzenia.

Jeśli jednak dłużej zastanowić się nad sensem fabuły, to okazuje się, że właściwie jest on prawie niewidoczny. Bo czy rzeka i most mogą być czynnikiem sprawczym tak tragicznych wydarzeń, jakie są pokazane w filmie, czyli całej krwawej akcji związanej z wysadzeniem mostu? Wydaje to się bardzo absurdalne, gdyż wygląda to tak, jakby strategia wojenna i chęć pokonania przeciwnika miały większe znaczenie niż ludzkie życie. Według mnie właśnie taką funkcję w filmie „Most na rzece Kwai” pełni motyw rzeki; mianowicie ma za zadanie ukazać bezsens wojny i brak jakichkolwiek przemyślanych oraz rozsądnych decyzji w tym czasie. Motyw rzeki pokazuje, że na wojnie nie liczy się ludzkie życie ani tym bardziej logika, ponieważ największe znaczenie mają takie czynniki jak ambicja i chęć pokonania wroga.

Pejzaż nizinny z rzeką

Obraz Stanisława Wyspiańskiego zatytułowany „Pejzaż nizinny z rzeką” został wykonany za pomocą pasteli na papierze. Na pierwszym planie widać wylewającą się z koryta rzekę, z której woda przedostaje się na nizinne pola porośnięte trawą, znajdujące się po lewej stronie obrazu, na których bezwładnie leżą różnego rodzaju patyki i drewno, a także opuszczona łódź. W oddali da się zauważyć jeden dom, a za nim już tylko chmury. Zaprezentowany pejzaż sprawia wrażenie, jakby był spowity mgłą, czego przyczynę można upatrywać w jego przytłumionej kolorystyce i zamazanych konturach przedmiotów oraz całego krajobrazu.

Jego nastrój jest tajemniczy i zagadkowy, dlatego oddziałuje na zmysły widza. Z tego względu dzieło Wyspiańskiego bez wątpienia można określić jako impresjonistyczne, co wynika również z ukazania ulotności chwili w tak zwyczajnym miejscu jak nizinna kraina. Rzeka na tym obrazie pełni ma duże znaczenie, ponieważ wkomponowuje się w krajobraz i dodaje mu pewnego rodzaju grozy. Podsumowując, „Pejzaż nizinny z rzeką” za pomocą techniki impresjonistycznej przedstawia motyw rzeki w kontekście tajemniczości.

Podsumowanie

Motyw rzeki funkcjonuje w literaturze i sztuce na wiele różnych sposobów Forma ujęcia tego tematu i funkcje, jakie ma do spełnienia, zależą przede wszystkim od ogólnej wymowy dzieła i właśnie jemu są w głównej mierze podporządkowane. Mówiąc o wnioskach, warto również zauważyć uniwersalność tego motywu i fakt, że jest on obecny w różnych epokach.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Conrad Joseph, Jądro ciemności, Kraków, Greg, 2005, ISBN 8373274197,
2. Lean David, Most na rzece Kwai, USA, Wielka Brytania, 1957, Columbia Pictures,
3. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984,
4. Wyspiański Stanisław, Pejzaż nizinny z rzeką, własność prywatna, 1891, pastel na papierze, 39,5 x 69,5 cm.

II Literatura przedmiotu:
1. Akwaryczne motywy, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 7-11,
2. Polańczyk Danuta, Jądro ciemności Josepha Conrada, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581247, s. 39-40.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw rzeki ukazywany jest dosłownie i metaforycznie.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Nad Niemnem”: rzeka jako część pięknej, nadniemeńskiej krainy oferującej idealne, wręcz arkadyjskie warunki życiowe; rzeka jako spoiwo rodzin i narodów oraz świadek historycznych wydarzeń, z którym identyfikują się pozytywni bohaterowie powieści.
b) „Jądro ciemności”: fascynująca i monumentalna rzeka będąca częścią afrykańskiej dżungli; rzeka Kongo odkrywająca prawdziwe pobudki, jakimi kierują się kolonizatorzy Afryki.
c) „Most na rzece Kwai”: rzeka i budowany na niej most jako sposób na uświadomienie widzowi, że wojna nie ma najmniejszego sensu.
d) „Pejzaż nizinny z rzeką”: motyw rzeki ujęty w sposób tajemniczy za pomocą impresjonizmu.

3. Wnioski:
a) Sposób ujęcia i funkcje, jakie ma do wykonania motyw rzeki w danym utworze, zależą od jego ogólnej wymowy.
b) Motyw rzeki może być prezentowany zarówno w sposób dosłowny, jak i symboliczny.
c) Motyw rzeki to uniwersalne i obecne w wielu epokach zagadnienie, za pomocą którego artyści poruszają różne tematy.