Kulinaria i jedzenie w literaturze, filmie, sztuce i malarstwie

Wszystko, co wiąże się z jedzeniem i kulinariami, odgrywa bardzo ważną rolę w naszym życiu. Dzięki temu zaspokajamy głód, uzupełniamy zapasy energii, poznajemy nowe smaki i możemy się rozkoszować tym, co najbardziej przypada nam do gustu. Kulinaria to jednak istotny element nie tylko codzienności człowieka, ale również utworów literackich oraz dzieł malarskich i filmowych.

Ich motyw jest popularnym toposem pojawiającym się w utworach różnych epok, a za jego pomocą pisarze pokazują obyczaje, rytuały i sposoby jedzenia oraz zachowania przy stole, a także posiłki, którymi raczą się bohaterowie literaccy.

O zachowaniu się przy stole

Średniowieczny wiersz zatytułowany „O zachowaniu się przy stole” pokazuje, jakie zasady kulinarne funkcjonowały w dobie średniowiecza. Już na samym wstępie widzimy, że pojawia się inwokacja skierowana do Boga. Jest to ważny element, który nieodłącznie kojarzy się z tą epoką literacką. Podmiot liryczny prosi Stwórcę o natchnienie i mądrość w udzielaniu rad słuchaczom. Druga rzecz, która jest również mocno wpisana w średniowieczną stylistykę, to pochwała żywności. Autor mówi o tym, że wszystko zebrane jest z ziemi i powstało dzięki ciężkiej ludzkiej pracy.

Przerobione w gotowe produkty pojawiają się na stole. Ten właśnie przedmiot jest, zdaniem Słoty, arcyważny w całym domu. Wokół niego gromadzą się domownicy nie, tylko aby jeść, ale przede wszystkim, żeby rozmawiać i omawiać codzienne problemy. W tym miejscu autor wspomina o wielu złych zachowaniach. Wytyka biesiadnikom to, że się garbią, zasiadają do posiłku z brudnymi rękami lub że biorą do ust zbyt duże kęsy. Jest to jego zdaniem niedopuszczalne zachowanie. Ważnym jest zwrócenie uwagi na zasady, jakie obowiązują przy średniowiecznym stole.

Podczas uczty konieczne jest przestrzeganie tego, aby zasiadać według godności. Wielmożni zasiadają wyżej, niżej powinni siedzieć mniej zamożni. Autor sporo miejsca poświęcił kobiecie. Jego zdaniem jest ona najważniejsza przy biesiadnym stole. Przy damach w szczególny sposób powinniśmy się dobrze zachowywać, a każdy mężczyzna powinien swoją kobietę traktować jak najlepiej. Wszystko to pozwala stwierdzić, że utwór „O zachowaniu przy stole” wykorzystuje motyw kulinariów do zobrazowania dobrych manier i obyczajów związanych z posiłkami oraz stołowanie się.

Przedwiośnie

Jeden z ważniejszych wątków powieści „Przedwiośnie” dotyczy pobytu głównego bohatera – Cezarego Baryki – w szlacheckiej posiadłości w Nawłoci. W owym sielskim dworku szlacheckim jedzenie i ucztowanie są nieodłącznym elementem codziennego życia. Jak przystało na szlachtę, mieszkańcy żywią się obficie, bogato i często, a przy ogromnym stole prowadzą żywe dyskusje. Już pierwsza uczta, na którą zostaje zaproszony Cezary, pokazuje, że jedzenie w Nawłoci to nie tylko zaspokajanie głodu, ale prawdziwa rozkosz dla podniebienia i sposób na spędzenie czasu w towarzystwie. Jeden domownik mówi przez drugiego, panuje duży, ale radosny chaos, a wokół stołu krząta się sługa nalewający trunki i podający kolejne potrawy.

Z kolei w kuchni najwyśmienitsze jedzenie przygotowuje wynajęty kucharz. Z powodu dużej ilości alkoholu panuje wesoła i gwarna atmosfera, a Cezary się upija. Nazajutrz przez nadworne sługi zostaje ugoszczony obfitym śniadaniem składającym się z wypiekanego na miejscu pieczywa, ciastek i rogalików. Obok nich sługa Maciejunio stawia na stole słoiki z miodem, konfiturami, konserwami i sokami, a także masło i kawę. W Nawłoci śniadania – tak jak zresztą wszystkie posiłki – są nadzwyczaj bogate, jednak jedzone o późnych porach z uwagi na nocne zabawy, w których uczestniczą mieszkańcy. Jako że lubią spać długo, nie spieszno im ze śniadaniem, lecz kolejne posiłki niemal celebrują i spędzają przy stole wiele godzin.

Posiedzenia zaczynają się od obiadów, które przechodzą w podwieczorki, aby zakończyć dzień kolacją i późno w nocy pójść spać. Stół zawsze jest suto zastawiony i jeśli tylko sługa zauważa, że brakuje na nim jedzenia, od razu przynosi nowe potrawy. Pomiędzy posiłkami mieszkańcy urządzają sobie spacery, wycieczki i przejażdżki konne, które kończą się zawołaniem sług na kolejne dania. Narrator zwraca uwagę na różnorodność, bogactwo i niepowtarzalny smak jedzenia serwowanego w Nawłoci, które wydaje się niemal królewskie. Rozmaite mięsa, świeże pieczywo, najróżniejsze trunki, wielogatunkowe sery czy liczne słodkości to tylko część pożywienia, jakim stołują się mieszkańcy.

Wszystko to sprawia, że jedzenie w dworku Hipolita Wielosławskiego staje się niemal rytuałem, a z pewnością obyczajem określającym pory dnia i kształtującym formę życia. Ma ono na celu nie tylko zaspokojenie głodu, ale przede wszystkim umilenie codzienności mieszkańców i danie im możliwość spędzenia wspólnie czasu we własnym towarzystwie. Nie można jednak zapominać, że obfite posiłki wynikają z wyzysku chłopów, a nie z pracowitości i zaradności szlachty. Z tego względu kulinaria stają się jednym z elementów kreujących Nawłoć jako antyutopię i służących do skrytykowania mieszkańców dworku.

Przy okrągłym stole

W utworze Juliana Tuwima „Przy okrągłym stole” motyw kulinariów odgrywa poboczną rolę i staje się tłem dla nostalgicznego uczucia dwojga kochanków. Podmiot liryczny w osobie mężczyzny zwraca się do ukochanej i proponuje jej, aby ponownie wspólnie usiedli przy stole w jednym z mieszkań w Tomaszewie, gdzie jadali jeszcze za czasów, kiedy ich miłość kwitła. Jedzenie wiąże się tu z sentymentalnymi spotkaniami z najbliższą kobietą i nadzieją podmiotu lirycznego, że jeszcze kiedyś ich uczucie ponownie odżyje.

Co istotne, stół, przy którym mają jeść kochankowie, jest okrągły, co ma służyć uniknięciu nieporozumień i zbliżyć ich do siebie. Wydaje się jednak, że nie przynosi to żadnego efektu, ponieważ – jak mówi podmiot liryczny – obaj siedzą w milczeniu, co z kolei podpowiada, że ich miłość wygasła. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w wierszu Juliana Tuwima zatytułowanym „Przy okrągłym stole” pojawia się nostalgiczne i tęskne ujęcie kulinariów, jako tła dla uczucia dwojga dawnych kochanków, którzy chcieliby powrócić do dawnych czasów, ale im się to nie udaje.

Przepiórki w płatkach róży

Mimo że powieść zatytułowaną „Przepiórki w płatkach róży” uznaje się za książkę fabularną, to ma ona w sobie sporo z książki kucharskiej, ponieważ kulinaria odgrywają tu bardzo dużą rolę, a przepisy przyrządzanych przez główną bohaterkę – Titę – potraw można przeczytać na jej kartach. Historia opowiedziana przez autorkę przedstawia pewną meksykańską rodzinę, w której panują konserwatywne zasady, dlatego najmłodsza z trzech córek nie może wyjść za mąż i musi opiekować się matką do końca jej dni.

Kiedy Tita poznaje przystojnego Pedro, oboje szybko przypadają sobie do gustu, jednak nie mogą zrealizować swojego uczucia ze względu na wymagania matki, toteż mężczyzna poślubia siostrę ukochanej, aby móc być z nią tak blisko, jak tylko się da. Główna bohaterka, której pasją jest gotowanie, zaczyna się skupiać przede wszystkim na nim i poprzez przyrządzanie różnego rodzaju wymyślnych potraw wyraża swoje emocje i uczucia, w tym przede wszystkim miłość i pożądanie w stosunku do ukochanego.

Kulinaria stanowią tu uzewnętrznięnie duszy Tity i pozwalają jej na zobrazowanie stanu, w jakim się znajduje. Na kartach powieści niemal czuć zapach i smak przepysznego jedzenia serwowanego przez bohaterkę, która w każdy posiłek wkłada tyle serca, ile to możliwe. Ich opisy są tak sugestywne i plastyczne, że istnieje możliwość, iż po zapoznaniu się z treścią książki czytelnik stanie się głodny, dlatego warto się przygotować na tę ewentualność.

Uczta Babette

Kulinaria mają duże znaczenie również w duńskim filmie zatytułowanym „Uczta Babette”. Jego fabuła mam miejsce w XIX-wiecznej Danii i dotyczy dwóch sióstr żyjących w małej wiosce wraz z konserwatywnym ojcem-pastorem. Wychowanie pod jego okiem sprawiło, że wyrosły na ogromnie religijne kobiety, lecz ojciec umarł w podeszłym wieku. W pewnym momencie w ich życiu pojawia się szukająca schronienia tytułowa Babette, którą przygarniają do siebie do domu.

Okazuje się, że udaje się jej wygrać dużą nagrodę pieniężną na loterii, w związku z czym wraz z siostrami przeznacza ją na wydanie wystawnego przyjęcia z okazji setnych urodzin zmarłego pastora. Widząc, że Babette zamierza przygotować ucztę z daniami francuskimi, konserwatywne siostry są przekonane, że w ten sposób grzeszą i odprawiają czarną magię, toteż ostrzegają przed tym zgromadzonych gości. Kulinaria w filmie „Uczta Babette” zostały ukazane w sposób zmysłowy, tak aby przełamać pewne tabu panujące w rodzinie głównych bohaterek.

W ten sposób film udowadnia, że pokusy i uciechy zmysłowe nie zawsze są występkiem przeciwko Bogu, ponieważ jeśli są ofiarowane z czystego serca przeze drugą osobę – tak jak Babette ofiarowała swój talent kulinarny siostrom – ludzie powinni je przyjąć i cieszyć się nimi. Mając to na uwadze, można stwierdzić, że motyw kulinariów w „Uczcie Babette” został zaprezentowany w kontekście religijnym.

Imbiss mit Spiegeleiern, Śniadanie z szynką

Kulinaria pojawiają się nie tylko w literaturze i filmie, ale również w malarstwie, czego dowodem jest obraz „Imbiss mit Spiegeleiern” niemieckiego artysty Georga Flegel. Przedstawia on kawałek stołu, na którym znajduje się posiłek składający się z lampki wina, pajdy chleba i jajek sadzonych znajdujących się na talerzu. Wszystko to leży blisko siebie, wraz z czerwoną różą umieszczoną w wazonie obok talerza. Tło jest jednolite, koloru czarnego. Obraz Georga Flegela można zaliczyć do dzieł prezentujących martwą naturę pod postacią śniadania, ponieważ są to przedmioty nieożywione, o stosunkowo niedużych rozmiarach i ukazane z bliskiej odległości.

Kolorystyka jest ciemna, a kompozycja otwarta. W podobny sposób motyw kulinariów przedstawia Pieter Claesz na obrazie zatytułowanym „Śniadanie z szynką”. Tym razem perspektywa jest jednak nieco dalsza, a posiłek bardziej wystawny. Na stole widnieje bowiem duży udziec szynki, obok niego owoce, kawałek chleba, winogrona, orzechy oraz wielki kielich napełniony winem. Tło jest szare, a kompozycja otwarta.

Podsumowanie

Motyw kulinariów pokazuje, obyczaje, rytuały i sposoby jedzenia i zachowania przy stole oraz posiłki, którymi raczą się bohaterowie. Podczas posiłków bohaterowie jednak nie tylko jedzą, ale również rozmawiają i dyskutują, dlatego jedzenie pełni funkcję towarzyską. W kontekście wniosków należy zwrócić uwagę na bogactwo i różnorodność posiłków spożywanych w poszczególnych dziełach. Omówione dzieła przekonują, że kulinaria mogą być obyczajem i rytuałem kultywowanym przez mieszkańców i kształtującym ich codzienność. Ważne jest też stwierdzenie, że motyw kulinariów przeważnie ukazywany jest na przykładzie uczt, biesiad, przyjęć i spotkań towarzyskich.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Axel Gabriel, Uczta Babette, Dania, Imperial Cinepix, 1987,
2. Claesz Pieter, Śniadanie z szynką [on-line], dostepny na stronie: [http://estees.blox.pl/2008/11/Sniadanie-z-szynka.html],
3. Esquivel Laura, Przepiórki w płatkach róży, G+J Gruner+Jahr, Warszawa 2008, ISBN 9788361299,
4. Flegel Georg, Imbiss mit Spiegeleiern [on-line], dostępny na stronie: [de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/506727],
5. Słota Przecław, O zachowaniu się przy stole, [w:] Poezja polska. Antologia, Warszawa, Czytelnik, 1993,
6. Tuwim Julian, Przy okrągłym stole, dostęp online: http://wiersze.doktorzy.pl/przystole.htm, 20.03.2015,
7. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Czernik Maria, Literackie kulinaria, Guliwer, 1994, nr 2, s. 38-39,
2. Nosowska Dorota, Leksykon Motywów Literackich, Bielsko-Biała, Wydawnictwo Park, 2004, ISBN 8372663661, s. 533
3. Słowiński Mirosław, Cztery uczty, jeden świat, czyli o ludziach wokół stołu, Poznań, Oficyna Wydawnicza G&P, 2004, ISBN 8372721041, str. 1-5, 117-126.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw sztuki kulinarnej pokazuje obyczaje, rytuały oraz sposoby jedzenia, a także zachowania przy stole i posiłki, którymi raczą się bohaterowie literaccy.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) O zachowaniu się przy stole: średniowieczne zasady funkcjonowania międzyludzkiego podczas pożywania posiłków.
b) Przedwiośnie: bogate, obfite, częste i bardzo różnorodne posiłki, które są obrzędem na dworze w Nawłoci i świadczą o zbytkownym życiu szlachty.
c) Przy okrągłym stole: wspólna uczta przy okrągłym stole jako sposób na odbudowanie uczucia pomiędzy podmiotem lirycznym a jego ukochaną.
d) Przepiórki w płatkach róży: kulinaria jako sposób na wyrażenie uczuć i emocji głównej bohaterki.
e) Uczta Babette: jedzenie jako sposób na przekroczenie tabu społecznego w rodzinie głównych bohaterek.
f) Imbiss mit Spiegeleiern, Śniadanie z szynką: obrazy przedstawiające posiłki śniadaniowe jako martwą naturę.

3. Wnioski:
a) Podczas posiłków bohaterowie nie tylko jedzą, ale również rozmawiają i dyskutują, dlatego jedzenie pełni funkcję towarzyską.
b) Kulinaria mogą być obyczajem i rytuałem kultywowanym przez mieszkańców i kształtującym ich codzienność.
c) Motyw kulinariów ukazywany jest na przykładzie uczt, biesiad, przyjęć i spotkań towarzyskich.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *