Postęp techniczny a tradycja – omów temat na podstawie wybranych dzieł literackich

Tradycją określa się zakorzenione w historii i przekazywane z pokolenia na pokolenie w obrębie danej grupy społecznej niematerialne treści kulturowe, na które składają się takie elementy jak obyczaje, zwyczaje, obrzędy, wierzenia, ideały, wartości i postawy życiowe. Tradycją będzie wobec tego chodzenie na cmentarze w dzień Wszystkich Świętych, wywieszanie flagi narodowej dnia 11 listopada czy coniedzielne uczestnictwo w liturgii Mszy świętej.

Odwrotnością tradycji jest natomiast zorientowany na przyszłość postęp techniczny, który definiuje rozwój naukowy i gospodarczy, co często wiąże się z zatarciem tradycji. W trakcie dzisiejszego wystąpienia na podstawie wybranych przykładów dzieł zamierzam przeanalizować funkcjonowanie tych dwóch opozycyjnych wobec siebie zjawisk w literaturze.

Pan Tadeusz

Pierwszym dziełem, do którego chciałbym się odwołać w kontekście tematu, jest epopeja narodowa napisana przez Adama Mickiewicz, czyli „Pan Tadeusz”. Dzieło polskiego wieszcza jest przesiąknięte opisami staropolskich obyczajów, które panują w Soplicowie. Etykieta szlachecka jest widoczna na każdym kroku i z całych sił kultywowana. Jedna z tradycji to spożywane o stałych porach odbywają się posiłki, podczas których wyraźnie widać hierarchię panującą w Soplicowie. Każdy ma przydzielone miejsce przy stole przyznawane wedle wieku i zasług, istotne są nawet takie, wydawałoby się drobiazgi, jak kolejność odchodzenia od stołu. Naczelny obyczaj kultywowany przez wszystkich mieszkańców dworku to grzeczność i uprzejmość wobec siebie, a także słynna polska gościnność.

Idealnym studium tradycji są zaręczyny mające miejsce w Soplicowie. Podczas uroczystości wszystko odbywa się zgodnie z ludowymi tradycjami. Tak więc widzimy, jak narzeczeni są sobie przedstawiani, po czym usługują swoim przyszłym poddanym. Ważna w kontekście tematu jest także zabawa, podczas której króluje tradycyjny taniec do ludowej muzyki granej przez wioskowych muzykantów. Obchody zaręczyn wieńczy zwyczajowa biesiada. Tradycją ukazaną w „Panu Tadeuszu” jest także polowanie, które uosabia dostojeństwo, powagę i męstwo. Dzięki niemu mężczyźni mogą poczuć swą męską dumę, mogą się zintegrować i przebywać w swoim gronie.

Adam Mickiewicz w swojej epopei narodowej prezentuje niezwykle szeroką gamę obyczajów i obrzędów, które są kultywowane przez mieszkańców Soplicowa i wywodzą się ze staropolskiej tradycji. Ma ona niebagatelny wpływ na życie bohaterów, stając się czynnikiem wzmacniającym ich więzi i budujący tożsamość małej społeczności, jaką bez wątpienia było Soplicowo. Tradycja podkreśla tu przywiązanie do Polski i patriotyzm, który cechuje mieszkańców Soplicowa, jak również stanowi dla nich jedną z najistotniejszych wartości w życiu.

W „Panu Tadeuszu” tradycja oznacza odwołanie do historii i ciągłość pokoleniową polskiego narodu. To ona sprawia, że bohaterowie mają świadomość swoich korzeni i tego, że są coś winni dawnym pokoleniom oraz odpowiedzialni za los Polski, który dzieje się na ich oczach. Staropolskie obyczaje i wykute z nich wartości decydują, że bohaterowie nie są zbiorem indywidualnych jednostek, ale jednorodnym narodem złącznym więzami historycznymi oraz kulturowymi.

Chłopi

Tradycja ludowa odgrywa równie ważną rolę w utworze Stanisława Reymonta zatytułowanym „Chłopi”. Autor w swojej epopei przedstawia perypetie mieszkańców wsi Lipce. Powieść jest studium wiedzy na temat zwyczajów, tradycji i kultury ludowej. Bardzo istotną rolę w tym kontekście odgrywa religia, która jest jednym z głównych czynników determinujących sposób przeprowadzania i obchodzenia obrzędów. Widać to chociażby na przykładzie wigilijnego zwyczaju wyczekiwania na pierwszą gwiazdkę i podawania na stół 12 tradycyjnych potraw. Co ciekawe, ten zwyczaj przetrwał do dziś i jest przestrzegana również przez współcześnie żyjących katolików.

Ponadto inne ściśle związane z religią tradycje ukazane w „Chłopach” to ludowe zaręczyny, podczas których goście byli ubrani w tradycyjne stroje, chrzciny dziecka Hanki czy pogrzeb Boryny powiązany z pieśniami i charakterystycznym ubiorem. Kolejne obrzędy ukazane przez Reymonta to procesje, święto Zaduszek, wspomniane wcześniej noc Sobótkowa, zrękowiny i oczepiny. Każdy z tych obyczajów jest ściśle związany z religią chrześcijańską i kulturą ludową. Autor przedstawił tradycje mieszkańców Lipiec bardzo szczegółowo i dokładnie. Wszystkie obrzędy są niezwykle realne i pokazane z jak największą troską o naturalność. Ich funkcją w utworze jest bowiem jak najlepsze i jak najdokładniejsze ukazanie tradycyjnej, ludowej kultury chłopskiej, która jest autonomiczna wobec chociażby miejskich zwyczajów.

Ludowe tradycje są kultywowane przez bohaterów w sposób machinalny, co pokazuje, jak mocno zakorzeniły się w wiejskiej społeczności. Są one wyrazem przekazywanych z pokolenia na pokolenia reguł kształtujących życie społeczne w Lipcach. Dzięki tradycji chłopi nie tylko stają się jednorodną grupą społeczną o podobnych postawach i wartościach, ale również wiedzą, jak mają się zachowywać w określonych sytuacjach. Kto łamie tradycje, zostaje naznaczony, a w skrajnym przypadku wyeliminowany z lokalnej społeczności, o czym świadczy wypędzenie Jagny, która złamała obyczaj nakazujący nierozbijanie rodzin. Bohaterowie powieści Reymonta nie dyskutują z niezmiennymi od setek lat tradycjami i ściśle ich przestrzegają jako normy społeczne obowiązujące we wsi. Stanowią one element chłopskiej tożsamości i barwnej ludowej kultury.

Przedwiośnie

Skończywszy analizę dzieł ukazujących tradycję, przejdę do utworów podejmujących tematykę postępu technicznego. Jednym z nich jest „Przedwiośnie”. Powieść Stefana Żeromskiego przedstawia losy Cezarego Baryki – młodzieńca dojrzewającego na oczach czytelnika. Po śmierci matki jego ojciec wraca z wojny i próbuje przekonać syna do zorganizowania podróży do Polski. Aby go do tego namówić, Seweryn Baryka roztacza przed Cezarym utopijną wizję szklanych domów, które są symbolem postępu technicznego oraz pragnień i marzeń o nowoczesnej, silnej, sprawiedliwej, odbudowanej po wojnie i mądrze rządzonej Polsce. W opowiadaniu Seweryna wynalazcą owych szklanych domów jest jego kuzyn – właściciel nadmorskiej fabryki, gdzie wytwarza je przy użyciu piasku i uzyskanych za jego pomocą wielkich, szklanych płyt. Dzięki niskim kosztom produkcji, która odbywa się na masową skalę, a tym samym niewygórowanej cenie, na nowoczesne, ciepłe i przytulne domy stać większość społeczeństwa.

Widać zatem, że postęp techniczny zaprezentowany w „Przedwiośniu” na przykładzie szklanych domów ukazany jest w pozytywny sposób, jako wielka szansa dla polskiego narodu, jednak tu jest on nierealny i nie ma żadnego związku z rzeczywistością, o czym Cezary przekonuje się osobiście, gdy dociera do Polski i zauważa, w jak trudnych warunkach żyją jego rodacy. Postęp technologiczny w „Przedwiośniu” symbolizuje utopię ilustrującą niespełnione marzenia Polaków, która ma na celu przekonanie Cezarego do Polski i zachęcenie go do poznania własnego kraju.

Perfekcyjna niedoskonałość

Ostatnie dzieło, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, zostało napisane w 2004 roku i nosi tytuł „Perfekcyjna niedoskonałość”. Powieść Jacka Dukaja ukazuje wizję świata w XXIX wieku, gdzie postęp technologiczny osiągnął niewyobrażalny dla współczesnego człowieka poziom. W tej postindustrialnej rzeczywistości istniej bowiem możliwość dowolnego manipulowania światem i zmienienia jego właściwości fizycznych oraz biologicznych. Granice rozwoju całkowicie się zatarły i dotyczy to nie tylko sfery technologicznej, ale również emocjonalnej i ludzkiej. Mianowicie ewolucja zaszła tak daleko, że pojawiły się nowe istoty, które trudno jednoznacznie określić ludźmi.

Pozbawione fizycznego ciała, nieokreślone pod względem płciowym i tożsamościowym byty posimająadają pewne cechy człowieka, ale daleko im do tego, co dziś rozumiemy pod tą definicją. Podobnie rzecz się ma z możliwością archiwizowania ludzkich mózgów i przeszczepiania ich do „pustego” ciała, co w praktyce oznacza nieśmiertelność. Wszystko to sprawia, że w „Perfekcyjnej niedoskonałości” pojawia się pytanie o to, gdzie powinny być granice postępu cywilizacyjnego. Autor zastanawia się, czy poziom naszego rozwoju nie przyjmie takich rozmiarów, że doprowadzi do zatracenia człowieczeństwa i stworzy problemy z odróżnieniem ludzi od innych, trudnych do jednoznacznego określenia bytów.

W wydaniu Jacka Dukaja postęp techniczny całkowicie opanowuje świat, ludzkie umysły i naszą biologię, ale równa się też upadkowi kultury i tożsamości, które obecnie w ogromnej mierze wyznaczają nasze życie i kształt społeczeństwa. O regresie kulturowym świadczy fakt, że system polityczny funkcjonujący w rzeczywistości wykreowanej w „Perfekcyjnej niedoskonałości” to feudalizm, gdzie garstka najwyżej postawionych elit decyduje o życiu i losie całych mas społecznych. Powieść Jacka Dukaja przedstawia więc dość pesymistyczny i wątpliwy z humanitarnego oraz moralnego punktu widzenia obraz postępu technicznego prowadzącego do utraty człowieczeństwa i zaniku tradycyjnej tożsamości oraz kultury.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, tradycja i postęp techniczny to dwa całkowicie różne zjawiska. Mianowicie tradycja jest czynnikiem spajającym oraz integrującym daną społeczność i elementem tożsamości grupowej łączącym jej członków za sprawą niewidzialnych więzów. Kształtuje ona życie bohaterów, wyrasta z historii i stanowi jej kontynuatorkę, zaś postęp techniczny odwołuje się do przyszłości i ukazany jest w jej kontekście. Stanowi on albo nadzieję, co widać w „Przedwiośniu”, albo zagrożenie dla przyszłości, czego dowodzi „Perfekcyjna niedoskonałość”. Postęp techniczny może być zatem ukazywany zarówno w pozytywny i optymistyczny, jak i negatywny oraz krytyczny sposób.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dukaj Jacek, Perfekcyjna niedoskonałość, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2008, ISBN 9788308042779,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Reymont Władysław, Chłopi, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8385221748,
4. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1. Brzóstowicz-Klajn Monika, Szklane domy w utopii i antyutopii, Polonistyka, 2006, nr 3, s. 17-22,
2. Guzik, Barbara, Piękno folkloru ludowego na podstawie fragmentu „Chłopów”, Polonistyka, 1968, nr 1, s. 27,
3. Waśko Andrzej, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-1863, Kraków, Arcana, 1995, rozdz.: „Pan Tadeusz” – przyczynek do dyskusji, s. 58-63.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Postęp techniczny i tradycja to dwa opozycyjne wobec siebie zjawiska.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz: staropolskie tradycje, które świadczą o ciągłości historycznej narodu polskiego oraz patriotyzmie bohaterów.
b) Chłopi: ludowe obyczaje jako czynnik kształtujący codzienne życie i postawy chłopów oraz element chłopskiej kultury.
c) Przedwiośnie: szklane domy jako obraz utopijnej wizji Polski i wyraz nadziei, że postęp techniczny może przyczynić się do poprawy życia rodaków.
d) Perfekcyjna niedoskonałość: niewyobrażalny postęp techniczny, który prowadzi do zatracenia pojęć „człowiek” i „człowieczeństwo” oraz prowadzi do zniewolenia ludzi w systemie feudalnym.

3. Wnioski:
a) Tradycja jest czynnikiem spajającym oraz integrującym daną społeczność.
b) Postęp techniczny może być ukazywany zarówno w pozytywny i optymistyczny, jak i negatywny oraz krytyczny sposób.
c) Tradycja odwołuje się do historii i stanowi jej kontynuatorkę, a postęp technologiczny jest nadzieją lub zagrożeniem dla przyszłości.