Motyw ojca w literaturze

Rola ojca wiąże się z wielką odpowiedzialnością za dzieci i żonę. Jako głowa rodziny, ojciec zobowiązany jest do zapewnienia należytych warunków bytowych najbliższym, tak aby mieli możliwość w miarę dostatniego życia i szanse na rozwój osobisty. Jednocześnie ojciec powinien zadbać o odpowiednie relacje międzyludzkie z dziećmi, dzięki czemu będzie mógł je wychować na rozsądnych, dojrzałych i szczęśliwych ludzi.

Funkcja ojca w rodzinie od wieków była nadrzędna w stosunku do matki, która właściwie dopiero od XIX wieku stała się osobą niezależną. Nic więc dziwnego, że obraz ojca jest popularnym toposem literackim przewijającym się przez wiele epok. Za jego pomocą pisarze ukazują sylwetki ojców oraz ich relacje z dziećmi, które w dużej mierze określają ich wizerunek.

Iliada

Epos heroiczny Homera „Iliada” przedstawia losy greckiego wojownika o imieniu Achilles, a także przybliża dzieje wojny trojańskiej. Jeden z ważniejszych wątków dotyczy gniewu Achillesa z powodu zabicia jego najbliższego przyjaciela Patroklesa przez trojańskiego królewicza – Hektora. Chcąc zemścić się za śmierć bliskiego przyjaciela, Achilles pod murami Troi najpierw morduje w walce Hektora, a następnie bezcześci jego zwłoki i wystawia je na żer zwierząt. Sposób, w jaki żądny zemsty Grek postępuje z ciałem trojańskiego królewicza, oznaczał w starożytności najwyższą zniewagę i upodlenie, ponieważ uniemożliwiał duszy zmarłego odnalezienie spokoju po śmierci.

Ojciec Hektora – Priam – nie może znieść świadomość, że zwłoki jego syna zostały w tak okrutny sposób zbezczeszczone, dlatego kiedy się o tym dowiaduje, wpada w szaleństwo, zaczyna tarzać się po ziemi i błaga wszystkich, aby wypuścili go poza mury miasta. Ogromnie cierpi po stracie Hektora i nie potrafi pogodzić się z jego tragicznym losem, a jednocześnie jest gotowy, aby osobiście iść do Achillesa i prosić go o zwrócenie ciała. Świadczy to o wielkiej miłości Priama do syna i zdolności do najwyższego poświęcenia dla jego dobra. W końcu ojciec wyrusza na spotkanie Achillesowi, aby prosić go o zwrócenie ciała Hektora, co wiąże się ryzykiem utraty życia i zesłaniem na siebie gniewu bezwzględnego Greka.

Priam, jako król, hańbi sam siebie i poniża się przed Achillesem, całując go w dłonie i błagając na kolanach, aby zwrócił zwłoki Hektora. Jego zachowanie mające na celu przywrócenie synowi dobrego imienia okazuje się wręcz heroiczne i wymaga niesłychanej odwagi, lecz stać go na nią, ponieważ tak bardzo kocha Hektora. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Iliadzie” mamy do czynienia z pozytywnym wizerunkiem ojca, jako człowieka obdarzającego syna wielką miłością i jednocześnie bohatera tragicznego, który musi pogodzić się ze stratą ukochanego Hektora.

Przypowieść o Synu Marnotrawnym

Pochodząca z Nowego Testamentu biblijna przypowieści o Synu Marnotrawnym przedstawia historię pewnego młodzieńca, który zdecydował się zabrać cały przynależny mu majątek, porzucić dom rodzinny i zacząć nowe, samodzielne życie. Szybko okazało się jednak, że nieodpowiedzialność i lekkomyślność Syna Marnotrawnego doprowadziły go na manowce, ponieważ w krótkim czasie roztrwania majątek i nie ma za co się utrzymać. Żyje w upodleniu i żebrze o jedzenie, dlatego w geście niemocy i desperacji ostatecznie powraca do ojca, a ten przyjmuje go z otwartymi rękami.

Na zarzut drugiego syna, który wykazywał się wiernością i lojalnością, że jego brat nie zasługuje na dobre traktowanie po tym, co zrobił, ojciec odpowiada, iż powinien się cieszyć, że brat żyje i powrócił do rodziny. Ojciec z biblijnej przypowieści wykazuje się więc wyrozumiałością i bezinteresowną miłością do tytułowego syna marnotrawnego. Zamiast wymierzyć mu karę, potrafi się radować z jego powrotu na dobrą drogę i chęci naprawienia błędów. Ogromnie kocha obu synów i jest zdolny do przebaczania, ponieważ kieruje się miłością. Mądry ojciec rozumie bowiem, że syn marnotrawny doszedł do wniosku sobie, że jego postępowanie było złe, zatem należy z tego powodu się weselić.

Przypowieści o Synu Marnotrawnym nie należy jednak odczytywać dosłownie, ponieważ w istocie jest ona metaforą relacji pomiędzy nawracającym się grzesznikiem, którym w tym przypadku jest powracający do domu syn, oraz Bogiem uosabianym przez ojca. W ten sposób Biblia mówi, że jeżeli grzesznik zbłądzi i zrozumie swoje błędy, to należy cieszyć się z jego nawrócenia i pomóc mu w powrocie do prawego życia, tak jak to robi wyrozumiały ojciec.

Tren VII

Tren VII pochodzi z cyklu Trenów Jana Kochanowskiego, poświęconych jego zmarłej w wieku dwóch córce o imieniu Urszulka. Wyłania się z niego obraz niezwykle mocno kochającego i jednocześnie cierpiącego ojca, który nie potrafi pogodzić się z tragicznym losem ukochanego dziecka. O jego bezgranicznej miłości do Urszulki świadczą liczne zdrobnienia skierowane w jej stronę, takie jak „uploteczki”, „główka”, „letniczek” czy „tkaneczka”, a także bezpośrednie, bardzo czułe zwroty do córki w postaci „najmilsza córo” oraz „moja dziewko droga”.

Nic więc dziwnego, że żal podmiotu lirycznego po odejściu Urszulki jest tak ogromny, iż nie może on się pogodzić z tym, co się stało. Świadomość śmierci córki sprawia, że ojciec nie może się pozbierać i czuje ogromną, trudną do opisania rozpacz. Twierdzi, że brak mu nadziei, a wszystko straciło sens w obliczu tak tragicznego zdarzenia, jakim była śmierć Urszulki. Podmiot liryczny pokładał w niej bowiem nadzieję, liczył na to, że wyjdzie za mąż i wyprawi jej ślub, ale okazało się, że musi urządzić jej pogrzeb.

Smutny ojciec lamentuje, że Urszulka już nigdy nie założy pięknych sukienek, a każde wspomnienie na jej temat ogromnie go rani. Troska o przyszłość córki świadczy natomiast o ojcowskiej odpowiedzialności, mądrości rodzicielskiej i dobrym wychowaniu dziecka, o którego los bardzo mocno troszczył się rozpaczający podmiot liryczny. Wszystko to pozwala dojść do wniosku, że w Trenie VII mamy do czynienia z obrazem cierpiącego i rozpaczającego, a jednocześnie czułego, opiekuńczego i kochającego ojca, który wyraża swój żal po stracie ukochanej córki.

Pan Tadeusz

„Pan Tadeusz” opisuje codzienne życie szlachty w pierwszej połowie XIX wieku, a jedną z najważniejszych postaci pojawiających się w utworze jest Jacek Soplica. Jego tragiczna historia wiąże się z niespełnioną miłością do ukochanej Ewy, która choć go szczerze kocha, to nie może za niego wyjść za mąż z uwagi na obiekcje ze strony ojca – Stolnika Horeszko. Nie mogąc sobie poradzić z tą sytuacją, Jacek popada w depresję, zaczyna pić alkohol i podejmuje wiele nierozważnych decyzji życiowych, a jedną z nich jest wzięcie za żonę niekochanej kobiety, aby w ten sposób zapomnieć o miłości do Ewy.

Owocem tego dość przypadkowego związku jest syn o imieniu Tadeusz, którym Jacek się jednak nie opiekuje i pozostawia go matce. Podłamany psychicznie Soplica jest wobec tego złym ojcem, bo zamiast troszczyć się o dziecko, spędza czas na piciu alkoholu i rozpamiętywaniu nieszczęśliwej miłości. Całkowicie nie radzi sobie z wychowaniem Tadeusza i nie umie wywiązać się ze swoich ojcowskich obowiązków, dlatego po śmierci żony oddaje syna pod opiekę Sędziemu. W efekcie Sędzia pełni rolę przybranego ojca, który wychowuje małego Tadeusza, toteż uważam, że warto pokrótce omówić jego postawę i wizerunek.

W przeciwieństwie do Soplicy Sędzia bardzo dobrze umie zaopiekować się Tadeuszem i ukształtować go na prawego, świadomego swoich powinności narodowych i pełnego patriotyzmu człowieka gotowego do wzięcia odpowiedzialności za kraj. Za sprawą Sędziego i jego wychowania tytułowy bohater utworu staje się nie tylko wielkim patriotą, ale również kulturalną i wykształconą osobą kierującą się zasadami moralnymi. Zapewne w dużej mierze dzięki Sędziemu dorosły Tadeusz zostaje wojskowym w armii Napoleona i po zaręczynach z Zosią doprowadza do uwłaszczenia chłopów.

Innym – tym razem biologicznym ojcem pojawiającym się w poemacie Adama Mickiewicza jest Stolnik Horeszko, jednak daleko mu do pozytywnego wizerunku reprezentowanego przez Sędziego. Stolnik jest bowiem ojcem zawistnym i despotycznym, który postępuje wbrew woli córki – mimo że chce ona wyjść za mąż za Jacka Soplicę, to on jej tego zabrania. Nie dba wobec tego o uczucia dziecka i doprowadza je do ogromnego cierpienia związanego z koniecznością rozstania się z ukochanym mężczyzną. Brak umiejętności wczucia się emocje dziecka i narzucanie mu swojej woli bez uwzględnienia jego pragnień nie pozwala wystawić Stolnikowi dobrej oceny jako ojcu. Jego zapiekłość i zacietrzewienie wobec Soplicy krzywdzi nie tylko Jacka, ale też Ewę.

Lalka

„Lalka” Bolesława Prusa przedstawia historię Stanisława Wokulskiego – majętnego kupca zakochanego na zabój w Izabeli Łęckiej. Jej ojcem jest Tomasz Łęcki – głowa niegdyś powszechnie szanowanego, lecz obecnie zapomnianego rodu Łęckich. Jest to postać raczej negatywna, która wzbudza w czytelnika negatywne uczucia z powodu lenistwa, bierności, wygodnictwa i zbyt wysokiego oraz niczym nieuzasadnionego mniemania o sobie. Tego typu postawa, charakterystyczna dla większości przedstawicieli arystokracji, podlega w „Lalce” krytyce, podobnie zresztą jak sposób wychowania Izabeli przez Tomasza. Łęcki jest bowiem złym ojcem, niepotrafiącym przekazywać córce pozytywnych wartości i dać jej dobrego przykładu.

Wychowuje ją na rozpieszczoną, arystokratyczną pannę, która ma tylko ładnie się prezentować i kokietować bogatych mężczyzn. Z jednej strony Tomasz pragnie jej szczęścia i chce zapewnić jej komfortowe życie poprzez wydanie za mąż za majętnego arystokratę, a z drugiej traktuje ją jak swego rodzaju towar, którym handluje w celu wyciągnięcia rodziny z długów, w które zresztą sam ją wpędził. Mimo iż nie posiada odpowiednich środków finansowych pozwalających na wychowanie Izabeli w luksusach, to zaciąga kolejne długi, aby zapewnić jej wystawne życie. Podświadomie traktuje ją w sposób przedmiotowy, nie dbając o jej wykształcenie, kulturę i inteligencję, a w zamian skupia się wyłącznie na tak powierzchownych sprawach jak wygląd.

Tomasz nie potrafi postawić się Izabeli i jest wobec niej bezkrytyczny, przez co nie zauważa jej wszystkich wad, których jest przecież tak wiele. W efekcie wychował ją na wyniosłą damę o przerośniętym ego, która myśli, że może mieć każdego mężczyznę i wszystko, czego tylko zapragnie. Przez nieodpowiednie wychowanie Łęcki sprawił, że Izabela stała się cyniczną egoistką niezdolną do głębszych uczuć, wykorzystującą mężczyzn dla własnych, partykularnych celów.

Mimo wszystko uważam, że pana Tomasza nie należy piętnować w jednoznaczny i bezkrytyczny sposób, bo jednak kocha Izabelę i chce dla niej jak najlepiej, choć jego metody wychowawcze są wielce karygodne i przynoszą skutki całkowicie odwrotne od zamierzonych. Nie zmienia to faktu, że jego ostateczna ocena jako ojca jest negatywna. Takie, a nie inne ujęcie obrazu ojca w „Lalce” wynika z tego, że za sprawą postaci Tomasza i Izabeli Prus chciał skrytykować dziewiętnastowiecznych arystokratów, co bez wątpienia udało mu się.

Granica

Powieść Zofii Nałkowskiej ilustruje losy Zenona Ziembiewicza, dzięki czemu czytelnik ma możliwość poznania jego dzieciństwa, a tym samym najbliższej rodziny, czyli również ojca. Walerian – bo tak mu na imię – początkowo dla młodego Zenona jest niepodważalnym autorytetem, którego szczerze podziwia, jednak z biegiem czasu sytuacja ulega zmianie i dojrzewający syn zaczyna zauważać liczne wady ojca. Uświadamia sobie, że Walerian to w istocie leń niedbający o gospodarstwo i wyładowujący swoje napięcia na Bogu ducha winnych chłopach.

Ojciec z „Granicy” nie dba o wychowanie syna i nie potrafi dobrze utrzymać rodziny, co udowadnia, gdy przez swoją nieodpowiedzialność traci majątek własny i żony. Ponadto Walerian wielokrotnie nawiązuje przelotne romanse z wiejskimi kobietami, a następnie skruszony kaja się przed zbyt wyrozumiałą żoną, która za każdym razem wybacza mu kolejne skoki w bok. Wszystko to sprawia, że Zenon wstydzi się swojego ojca i postrzega go jako osobę nieudolną, niezdolną do odpowiedzialnego zaopiekowania się rodziną, samolubną, niezaradną i po prostu głupią.

Główny bohater „Granicy” wręcz brzydzi się zachowaniem Waleriana i nie pojmuje, jakim sposobem jest on zdolny do haniebnych zdrad oraz tak bardzo lekkomyślnego zarządzania rodzinnym majątkiem. Mimo to jako dorosły człowiek Zenon paradoksalnie powiela błędy ojca i sam wplątuje się w wątpliwe pod względem moralnym romanse, takie jak chociażby ten z Justyną, choć w młodości ze wszech miar krytykował Waleriana za to samo. Młody Ziembiewicz jest dowodem na to, że nawet jeśli tego chcemy, to jako dzieci nieświadomie przejmujemy ojcowskie wzorce i powielamy zachowania rodzica. Z całą pewnością można zatem stwierdzić, że w „Granicy” obraz ojca jest jednoznacznie negatywny i stanowi bardzo zły wzorzec dla syna, który mimowolnie powiela jego błędy.

Tango

W „Tangu” pojawia się historia pewnej bardzo nietypowej rodziny, która żyje kultem nowoczesności i całkowitej wolności. Jednymi z jej członków są ojciec Stomil i syn Artur. Stosunki pomiędzy nimi są nietypowe z uwagi na fakt, że ojciec nie respektuje reguł tradycyjnego życia społecznego i w sposób karykaturalny dąży do opacznie rozumianej wolności obyczajowej. W konsekwencji nie przejmuje się zdradami żony, kompletnie nie dba o swój wygląd, chodzi w piżamie i większość czasu spędza na wykonywaniu absurdalnych eksperymentów artystycznych.

Chce dokonać jakiegoś wielkiego odkrycia, stale łamie kolejne konwenanse społeczne i nie obchodzi go los najbliższych. Nie bacząc na ich opinie, wprowadza do domu chamskiego i wulgarnego Edka, który doprowadza do tragedii. Nic więc dziwnego, że dla syna Stomil jest zerem, zwykłym tchórzem i błaznem. Artur oskarża go o zepsucie życia rodzinnego i doprowadzenie go do absurdalnej formy, w której nie ma miejsca na bliskość i uczucia. Ma w tym dużo racji, bo ojciec interesuje się wyłącznie przekraczaniem granic, łamaniem konwenansów i dążeniem do jakiegoś wielkiego artystycznego odkrycia.

W efekcie pośrednio z jego inicjatywy ginie Artur, bo przecież to właśnie Stomil w ramach swoich eksperymentów wprowadził Edka do domu. Syn wypomina mu ponadto brak męskości i tchórzostwo, czego najdobitniejszym dowodem jest zaciągnięcie go do sypialni, w której żona zdradza go z Edkiem, lecz mimo tego Stomil nie podejmuje żadnych kroków. Z całą pewnością jest to więc zły ojciec, niepotrafiący odpowiednio wywiązać się ze swojej roli i niszczący życie dziecka oraz całej rodziny.

Podsumowanie

Motyw ojca może ukazywać jego postać jako kogoś, kto dobrze troszczy się o swoje dzieci i potrafi wychować je na wdzięcznych oraz dobrych ludzi, a także jako kogoś, kto nie umie odpowiednio wychować dzieci i tym samym w dużej mierze niszczy ich życie. Powyższy podział pokazuje, że jedni ojcowie szczerze kochają swoje dzieci i dbają o ich dobro, a inni nie interesują się nimi i nie troszczą się o nie. Ojcostwo to z całą pewnością trudne zadanie, które wymaga mądrości, odpowiedzialności, poświęcenia i zaangażowania.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1990, Ewangelia według św. Łukasza (15,11-32)
2. Homer, Iliada, Kraków 2003
3. Kochanowski Jan, Tren VII, dostęp online: http://staropolska.pl/renesans/jan_kochanowski/treny/treny_10.html, 05.03.2015
4. Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa 2002
5. Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa 2002
6. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998

II Literatura przedmiotu:

1. Browning W.R.F, Syn Marnotrawny, W: Słownik Biblii, Warszawa 2005, s. 24,
2. Farent Tadeusz, Fraszki, pieśni, treny Jana Kochanowskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581665, s. 35-40,
3. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 23-26,
4. Ojciec, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków 2004, s. 234-241,
5. Wilczycka Danuta, Tango Sławomira Mrożka, Lublin 2009, s. 18-19, 21-26.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Obraz ojca ukazywany jest w odniesieniu do jego relacji z dziećmi oraz sposobu ich wychowania.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Iliada: Priam jako kochający ojciec, który z miłości do syna poniża się przed Achillesem i błaga go o zwrócenie ciała Hektora.
b) Przypowieść o Synu Marnotrawnym: łaskawy, bezinteresownie kochający, wyrozumiały i zdolny do wybaczania ojciec, który jest metaforą Boga.
c) Tren VIII: kochający i cierpiący ojciec, który rozpacza po utracie córki i nie może pogodzić się z jej odejściem.
d) Granica: ojciec jako krytycznie ukazana postać, która nie opiekuje się synem, nie daje mu dobrego przykładu i nie jest dla niego autorytetem, a zarazem przekazuje mu złe wzorce.
e) Lalka: nierozważny i nieodpowiedzialny ojciec, który pomimo chęci nie potrafi wychować córki na dobrą kobietę.
f) Tango: Stomil jako nieodpowiedzialny ojciec, który niszczy życie syna i nie jest dla niego żadnym autorytetem.

3. Wnioski:
a) Portret ojca może ukazywać jego postać jako kogoś, kto dobrze troszczy się o swoje dzieci i potrafi wychować je na wdzięcznych oraz dobrych ludzi a także jako kogoś, kto nie umie odpowiednio wychować dzieci i tym samym w dużej mierze niszczy ich życie.
b) Jedni ojcowie szczerze kochają swoje dzieci i dbają o ich dobro, a inni nie interesują się nimi i nie troszczą się o nie.
c) Ojcostwo to trudne zadanie, które wymaga mądrości, odpowiedzialności, poświęcenia i zaangażowania.