Motyw Itaki i powrotu do domu w literaturze

Itaka to grecka wyspa leżąca na Morzu Jońskim, według Homera ojczyzna Odyseusza, do której przez wiele lat wracał on z wojny trojańskiej. Itaka stała się również popularnym symbolem funkcjonującym w kulturze jako wymarzone miejsce, do którego człowiek dąży przez całe życie. Itaka to także upragniony cel znajdujący się u kresu długiej oraz wyczerpującej podróży. Z motywem Itaki nierozerwalnie związany jest topos powrotu do domu, który zostanie omówiony w poniższej pracy.

Odyseja

„Odyseja” Homera opowiada o dziesięcioletnim, pełnym przygód powrocie legendarnego króla Itaki, Odyseusza, do domu, gdzie czeka na niego utęskniona żona, Penelopa. W obliczu powrotu Odys wykazuje się nadzwyczajną inteligencją, sprytem i wytrwałością. Konsekwentnie dąży do wyznaczonego celu, nie zważając na wszystkie przeciwności, jakie przynosi los. Mimo że jego samego oraz jego wojsko często spotykają różnego rodzaju niebezpieczeństwa, to przede wszystkim dzięki jego mężnej postawie udaje się je pokonać.

Tytułowy bohatera dzieła Homera powraca do domu z ogromnym poświęceniem, bohaterskością i męstwem, jak wówczas, gdy wyłupuje oko cyklopowi. O jego sprycie i przebiegłości świadczy także przebranie się za owcę w jaskini Polifema, aby się z niej wydostać. Odyseusz nigdy się nie poddaje i nie ma dla niego sytuacji bez wyjścia, a wszystkie problemy, jakie go spotykają, potrafi z sukcesem rozwiązać. Wielokrotnie ratuje życie swoim podwładnym, choć musi w tym celu zaryzykować własne zdrowie.

Mając to wszystko na uwadze, można uznać, że zaprezentowany w konwencji przygodowej powrót Odysa do domu symbolizuje ludzki upór, konsekwencję, nieustępliwość i zaangażowanie. Jego wieloletni powrót uosabia gotowość do pokonywania własnych słabości i walki z najtrudniejszymi przeciwnościami losu. W konsekwencji król Itaki po trwającej dziesięć lat, pełnej przygód i trudów tułaczce dociera do rodzinnego miasta i spotyka się z wierną żoną.

Wieloletni powrót Odysa niewątpliwie jest dużą próbą dla jego rodziny i jego samego. Jest to przede wszystkim próba wierności i miłości, którą bez wątpienia udało się bohaterom przejść. W „Odysei” motyw powrotu do domu został zaprezentowany w sposób dosłowny i w konwencji przygodowej, jako długa podróż Odysa ukazująca niezłomny charakter i bohaterską postawę oraz stanowiąca wyzwanie dla niego i jego najbliższych. Rozpatrując go na płaszczyźnie symbolicznej, można dojść do wniosku, że symbolizuje ludzką determinację, męstwo, odwagę i konsekwencję w dążeniu do celu, jakim w tym przypadku jest Itaka.

W pustyni i w puszczy

Oś fabuły „W pustyni i w puszczy” stanowi podróż dwojga młodych bohaterów – czternastoletniego Stasia i ośmioletniej Nel – przez dziką Afrykę. Najpierw zostają porwani przez Fatmę, a następnie uciekają z niewoli i przez wiele dni powracają do domu. W tym czasie muszą wzajemnie się wspierać, dlatego Staś opiekuje się młodszą Nel, a ona wstawia się za nim, gdy jest bity. Pełen niebezpieczeństw powrót przez Afrykę sprawia, że Staś w ogromnym stopniu dojrzewa i z nieco zawadiackiego chłopca o nonszalanckim usposobieniu przeistacza się w odpowiedzialnego mężczyznę.

Powrót uczy go pokory i temperuje młodzieńczy, pełen entuzjazmu charakter. Takie wydarzenia jak zabójstwo porywaczy odciskają na Stasiu ogromne piętno i pozostawiają trwały ślad na jego psychice. Związania z podróżą konieczność ochraniania i opiekowania się młodszą Nel daje mu do zrozumienia, że najważniejsze w życiu jest bezpieczeństwo i troska o najbliższych. Powrót wzmaga w nim również uczucia patriotyczne i religijne, co najlepiej widać, gdy na torturach jest zmuszany do przyjęcia religii Mahdiego.

Wyprawa decyduje, że Staś przeistacza się w prawdziwego bohatera, będącego nieocenionym opiekunem bezbronnej Nel. Ona również w trakcie powrotu ulega dużej metamorfozie, zmieniając się z niewinnej dziewczynki w małą kobietę świadomą swoich walorów. Doskonałym przykładem potwierdzającym tę tezę jest umiejętność wywierania wpływu na Stasia, którego potrafi wykorzystać dla własnych celów, tak jak np., gdy na jej prośbę chłopak nie zabija słonia Kinga.

Nel poznaje nieznany jej dotąd świat przemocy, nienawiści i śmierci, co bez wątpienia poszerza jej horyzonty i przyczynia się do dojrzałości emocjonalnej oraz społecznej. Powrót do domu uczy ją odpowiedzialności, walki ze strachem i odwagi. W trudnych chwilach nie załamuje się i dzielnie trwa przy Stasiu, starając się mu pomagać najlepiej, jak tylko umie. Ostatecznie młodzi bohaterowie dzięki wzajemnej pomocy, wsparciu i odwadze osiągają swój cel.

Odys – Leopold Staff

Motyw Itaki pojawia się w wierszu „Odys” Leopolda Staffa. Na podstawie jego tytułu łatwo wywnioskować, że odwołuje się on do mitologicznego bohatera „Odysei” Homera, uchodzącego za symbol determinacji, niezłomności, zaradności, sprytu i wytrwałości. Zaciekłe dążenie do celu wbrew wszelkim przeciwności sprawiło, że został zapamiętany jako niezłomny podróżnik uosabiający chęć odkrywania, wędrowania i poznawania nieznanych dotąd miejsc. W wierszu Leopolda Staffa takim Odysem wracającym do swej Itaki staje się każdy z nas.

Podmiot liryczny ilustruje bowiem wędrówkę zwykłego człowieka, która pełna jest zakrętów, wybojów i innych trudności. Trudy podróży do celu, jakim jest Itaka, sprawiają, że człowiek często popełnia błędy i musi mierzyć się z kolejnymi wyzwaniami. Staff ujmuje więc ludzkie życie jako ciągłą podróż, tak jak życie Odysa było niekończącą się wędrówką. Poeta zdaje się mówić, że każdego dnia dokądś idziemy i skądś wracamy, napotykając w międzyczasie na niejedną przeszkodą. Nieważne jest to, czy uda się nam ją pokonać, bo nawet pomimo naszej determinacji, zawziętości i zapalczywości zawsze dochodzi się gdzie indziej, niż się chciało.

Ponadto podmiot liryczny podkreśla, że nasza życiowa podróż bez względu na wszystko ma swój koniec, którym jest oczywiście śmierć, po której zostaje już tylko nagrobek. Itaka oznacza zatem kres ludzkiego życia i symbolizuje śmierć. Na koniec osoba mówiąca stwierdza, że każdy z nas jest Odysem wracającym do swojej Itaki. Wykorzystanie motywu Itaki Staffa służy więc ukazaniu metafory życia jako ciągłej wędrówki. Poprzez ten topos podmiot liryczny pokazuje, że od początku do końca naszych dni dokądś zdążamy, aby w końcu powrócić do domu.

Przedwiośnie

Motyw powrotu do domu pojawia się także w „Przedwiośniu” na przykładzie Seweryna Baryki – ojca głównego bohatera. Po wyjeździe z Polski na wschód w celach zarobkowych Seweryn zadomawia się w rosyjskim Baku, gdzie znajduje dobrze płatną pracę. Następnie w trakcie krótkiego pobytu w Polsce bierze ślub z Jadwigą Barykową i wraz z nią na stałe osiada w Baku. Tam przez kilka lat wiedzie wraz z rodziną szczęśliwe życie, jednak kiedy wybucha I wojna światowa, Seweryn musi udać się na front. Gdy wojenny koszmar dobiega końca, Baryka przemierza setki kilometrów, aby powrócić do domu.

Pragnie ujrzeć ukochaną Jadwigę i małego Czarusia, lecz okazuje się to niemożliwe, ponieważ żona nie żyje. Cezary co prawda uchował się z życiem, ale samotnie cierpi nędzę i głód. Powrót do domu staje się więc wielkim dramatem i rozczarowaniem dla Seweryna. Z drugiej strony jest to niespodzianka dla syna przekonanego o śmierci ojca. Po powrocie Cezary przekonuje się, że w trakcie wojny ojciec bardzo się zmienił i jest zupełnie innym człowiekiem, niż był przed pójściem na front. Zniszczony fizycznie, niezdolny do działania i zarabiania pieniędzy, Seweryn ukrywa się i udaje człowieka chorego psychicznie, bo boi się, że zostanie zidentyfikowany przez Rosjan i ukarany za dezercję do wojska polskiego.

Wraz z Cezarym ojciec postanawia w końcu powrócić do Polski i po wielu latach po raz kolejny zobaczyć ojczyznę. Decyzję o powrocie do domu rozumianego jako ojczyzna można traktować jako wyraz patriotyzmu i miłości do Polski, choć trzeba mieć też na uwadze względy materialne i trudną sytuację finansową bohaterów. Wszak nie mieli nic do stracenia, bo rewolucja pozbawiła ich wszystkiego. Seweryn tłumaczy synowi, że ich powrót to wielka szansa, bo Polska to kraj nowoczesny, gdzie buduje się szklane domy, panuje równość, a obywatele są szczęśliwi. Ostatecznie Seweryn nie kończy podróży i umiera w jej trakcie.

W „Przedwiośniu” mamy zatem do czynienia z motywem powrotu ujętym do domu w kontekście powrotu z wojny do Baku oraz z Baku do Polski. Motyw powrotu jest więc przedstawiony w sposób dosłowny, w sensie fizycznym. O ile powrót z wojny do Baku nie odgrywa istotnej roli w powieści, o tyle powrót do Polski to ważny element fabuły oraz wymowy ideowej „Przedwiośnia”. Za jego pomocą poznajemy bowiem utopijną koncepcję szklanych domów będących wyrazem idealistycznych marzeń Seweryna.

Chcąc przekonać Cezarego do powrotu do Polski, roztacza przed nimi właśnie taką wizję. Tym samym rozbudza jego ciekawość i porusza wyobraźnię, co zmusza Cezarego do zadumania się nad kwestią polskości, a także przedstawia idealistyczną wizję państwa, która jest marzeniem Seweryna. Powrót do Polski pozwala też zbliżyć się do siebie Cezaremu i Sewerynowi po długiej rozłące wojennej.

Mały Książę

Powiastka filozoficzna Antoine de Saint-Exupéry’ego przedstawia dzieje tytułowego bohatera, który opuszcza swoją planetę i udaje się w międzygalaktyczną podróż. W jej trakcie poznaje wiele różnych postaci, aż w końcu ląduje na ziemi, gdzie od lisa dowiaduje się, że osoba „oswojona”, czyli ktoś, z kim nawiązaliśmy bliską relację, jest dla nas wyjątkowa i jedyna w swoim rodzaju. Zyskawszy tę świadomość, Mały Książę postanawia powrócić do pozostawionej samotnie na róży, ponieważ wie, że dla niego jedyna i musi do niej wracać. Dojrzewa i pojmuje, że kocha różę, a planeta B-612 to jego przeznaczanie, jego Itaka, którą ponownie pragnie zobaczyć.

W celu realizacji planu i powrotu na ziemię Mały Książę musi ponieść śmierć, bo jego ciało jest zbyt ciężkie, aby udać się w międzyplanetarną podróż. Z tego względu żegna się z przyjacielem lotnikiem i daje się ugryźć żmii. Czytelnik nie widzi zatem jego powrotu, gdyż jest on wyrażony w sposób metaforyczny, jako wędrówka duszy. Tenże powrót udowadnia, że najważniejsze jest to, czego nie widać, czego początkowo nie rozumie lotnik, rozpaczając nad śmiercią Małego Księcia. Dopiero po jakimś czasie dochodzi do niego, że jego przyjaciel nie umarł, ale powrócił do swej Itaki, czyli planety B-612, gdzie zostawił ukochaną różę.

Podsumowanie

Motyw powrotu może być ukazywany w sposób dosłowny, jako powrót do domu w sensie fizycznym rozumiany jako przemieszczanie się z miejsca na miejsce, czego dowodem są dzieła „Przedwiośnie”, „W pustyni i w puszczy” i „Odyseja”. Z kolei na podstawie wiersza „Odys” i utworu „Mały Księciu” widać, że motyw powrotu obrazowany jest również w sposób metaforyczny. Powrót to wielkie wyzwanie dla bohaterów literackich, którzy w jego trakcie muszą mierzyć się z różnymi przeszkodami, jednak wiąże się ono ze szczęściem i spełnieniem. Po powrocie bohaterowie stają się bowiem dojrzalsi, mądrzejsi oraz bardziej doświadczeni. W kontekście wniosków warto też zauważyć, że powrót to proces pełen rozmaitych emocji, który zmusza człowieka do skonfrontowania się ze światem, samym sobą lub innymi ludźmi.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. De Saint-Exupéry Antoine, Mały Książę, Warszawa, Kama, 1996, ISBN 8371530633,
2. Homer, Odyseja, Wrocław, Ossolineum, 2003, ISBN 8304044625,
3. Sienkiewicz Henryk, W pustyni i w puszczy, Kraków, Zielona Sowa, 2010, ISBN 9788376237480,
4. Staff, Odys, [w:] Dziewięć muz, Warszawa, PIW 1958, s. 66,
5. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Kram, 1998, rozdz.: Odyseusz jako inspiracja literackiego motywu wędrowca (homo viator), s. 50-53,
2. Osmoła Józef, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581160, s. 23-30,
3. Polańczyk Danuta, Mały Książę, Ziemia, planeta ludzi, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581283, s. 18-22.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw Itaki i powrotu do domu ukazuje emocje, przeżycia, losy i postawy bohaterów wracających do domu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Odyseja: wieloletni powrót Odysa do domu, w trakcie którego przeżywa liczne przygody i mierzy się z różnymi przeciwnościami losu; powrót jako symbol ludzkiej determinacji, męstwa, odwagi i konsekwencji.
b) W pustyni i w puszczy: pełen niebezpieczeństw i przygód powrót do domu dwojga dzieci, którzy dzięki wzajemnej pomocy, wsparciu i odwadze osiągają swój cel.
c) Odys: metaforyczne odwołanie się do motywu Itaki, który uosabia ludzki los i życiową tułaczkę każdego człowieka.
d) Przedwiośnie: powroty Seweryna Baryki – z wojny do Baku, gdzie spotyka się z synem, a następnie z Baku powraca do Polski.
e) Mały Książę: powrót Małego Księcia na swoją planetę, gdzie czeka na niego Róża, jako symbol dojrzałości tytułowego bohatera.

3. Wnioski:
a) Powrót to wielkie wyzwanie dla bohaterów literackich, którzy w jego trakcie muszą mierzyć się z różnymi przeszkodami.
b) Powrócenie do domu wiąże się ze szczęściem i spełnieniem.
c) Po powrocie bohaterowie stają się dojrzalsi, mądrzejsi oraz bardziej doświadczeni.