Podróże romantyków a ich twórczość literacką. Czy wędrówki pisarzy romantyzmu wpłynęły na ich dzieła?

Wszystkie ważne wydarzenia z naszego życia mają mniejszy lub większy wpływ na naszą osobowość i kształtują nasz charakter. Urodzenie dziecka, śmierć kogoś bliskiego, zmiana pracy czy przeprowadzka to sytuacje, które odbijają się na nas samych i wobec których nie pozostajemy obojętni. Podobnie jest w przypadku pisarzy, gdyż na ich twórczość silnie oddziałują przeżycia osobiste, takie jak np. podróże. Zarówno te już odbyte, jak i planowane na przyszłość wyprawy często znajdują swoje odzwierciedlenie w dziełach literackich i w niemałym stopniu je kształtują. Szczególnie wyraźnie widać to na podstawie twórczości romantyków, którzy nad wyraz chętnie inspirowali się podróżami.

Sonety krymskie

„Sonety krymskie” Adama Mickiewicza powstały na bazie osobistych doświadczeń autora z odbytej w 1825 roku podróży na Krym – półwysep położony nad Morzem Czasu, obecnie leżący na południu Ukrainy. Rok później Mickiewicz opublikował swoje dzieło, jako wyraz zachwytu nad orientalną przyrodą i kulturą tego miejsca. Cykl liryków stylizowanych na włoskie sonety zawiera 18 utworów opisujących wrażenia podmiotu lirycznego z wyprawy, jaka odbyła się po wywózce Mickiewicza w głąb Rosji, w trakcie której nie tylko podziwia krymskie krajobrazy, ale również w nawiązaniu do nich ilustruje swoje przeżycia wewnętrzne.

Paradoksalnie jednak uczucia, które towarzyszą podmiotowi lirycznemu podczas jego drogi, to przede wszystkim tęsknota, zagubienie i gorycz, co widać w „Stepach akermańskich” otwierających cały cykl. Pamięć o utraconej rodzinnej Litwie potęguje osamotnienie wśród monumentalnej przyrody, która jest zarazem piękna, jak i przytłaczająca. Aby zagłuszyć swą tęsknotę, podmiot liryczny jeszcze bardziej skupia się na otaczającym go krajobrazie. Z ciekawością przygląda się morzu, postrzeganym przez niego jako bezlitosny żywioł, niosący śmierć niezliczonej ilości ludzi.

Podmiot liryczny poszukuje odpowiedzi na egzystencjalne pytania w kontakcie z dziką naturą egzotycznego Krymu. Przyroda jest dla niego uosobieniem nieskończoności, która silnie kontrastuje z małostkowością i przemijaniem ludzkiego życia. Jest także widzialną mową Boga wyrażaną poprzez cudowne krajobrazy. Wędrując poprzez Krym, emigrant stale obcuje z nią, co wywołuje u niego zarówno fascynację i zachwyt, jak i uczucie przytłoczenia oraz tęsknoty. Poeta jest spragniony widoku ojczyzny i fakt jej braku negatywnie oddziałuje na jego samopoczucie.

Z kolei trzy tzw. sonety marynistyczne składające się na cykl „Sonetów krymskich”, czyli „Cisza morska”, „Żegluga” i „Burza” obrazują podmiot liryczny jako morskiego podróżnika, podziwiającego krajobrazy z poziomu wody i tak samo samotnego oraz zagubionego jak w „Stepach akermańskich”. Z kolei w utworze „Widok gór ze stepów Kozłowa” osoba mówiąca wraz z krymskim przewodnikiem – Mirzą – poznaje pejzaże i orientalną kulturę ukraińskiego miasta na zachodzie Krymu, zwanego dziś Eupatrydą. Otaczająca go rzeczywistość z jednej strony wzbudza zachwyt, a z drugiej strach, bo wydaje się obca i nieznana. Z „Widoku gór ze stepów Kozłowa”, jak również z sonetu „Czatyrdach” dowiadujemy się też, że Mickiewicz wraz ze swoim przewodnikiem zdobył krymski masyw Czatyr-Dah, błędnie sądząc, że jest on najwyżej położonym punktem na Krymie.

Inne miasta, które odwiedził i opisał autor w „Sonetach krymskich”, to Bakczysaraj, Bajdar, Ałuszta, a także twierdza Czufut-Kale, góry Kikineisi Ajudah oraz ruiny zamku w Bałakławie. Osobista podróż Mickiewicza stała się więc bezpośrednią inspiracją dla powstania cyklu osiemnastu liryków, w których opisuje i zachwyca się orientalną kulturą oraz przyrodą Krymu, a jednocześnie uzewnętrznia swoje przeżycia jako zagubionego emigranta i wędrowca tęskniącego za ojczyzną.

Pan Tadeusz

Inny ważny utwór Adama Mickiewicza, który warto omówić w kontekście tematu, to „Pan Tadeusz”. W przeciwieństwie do „Sonetów krymskich” w tym przypadku nie podróż jest jednak inspiracją, a odwrotnie – dzieło staje się podróżą; transcendentną i nostalgiczną podróżą do sentymentalnego kraju lat dziecięcych. Adam Mickiewicz ukazuje wyidealizowane miejsce posiadłość w Soplicowie, gdzie mieszkańcy prowadzą sielskie i pełne szczęścia życie. Mimo że teoretycznie mogłoby się ono wydawać po prostu zwyczajne, to Mickiewicz tworzy obraz Soplicowa w taki sposób, aby był on Arkadią, która ma za zadanie przywołać nieskazitelne wspomnienia związane z krajem lat dzieciństwa, jakim dla naszego narodowego wieszcza była Litwa.

W „Panu Tadeuszu” mamy do czynienia z metaforycznym ujęciem podróży, jako powrotu do czasu młodości. Jest to podróż sentymentalna, wyidealizowana i pozwalająca autorowi na uwznioślenie swojego dzieciństwa oraz rodzinnych stron. Widzimy więc harmonijną i cudowną przyrodę wzbudzającą zachwyt swym pięknem i zintegrowaną z mieszkańcami dworku, która jest typowo polska i daje wrażenie sielskości, a także wizję życia w zgodzie ze staropolskimi obyczajami i narodową tradycją. Niemal każdy element egzystencji w Soplicowie oddaje ducha polskości, o czym świadczy nie tylko przyroda, ale również tradycyjne zaręczyny, zegar wybijający rytm Mazurka Dąbrowskiego czy zastawa stołowa przedstawiająca historię szlachty.

Życie w Soplicowie jest podporządkowane tradycji i obyczajom, co objawia się w codziennych czynnościach, takich jak obiady, wspólne spacery czy polowania. Nawet praca, mimo że odbywa się od wschodu do zachodu słońca, ukazana jest jako coś pozytywnego, dającego wymierne korzyści i łączącego bohaterów. W Soplicowie każdy ma do wykonania określoną rolę i wyznaczone zadania, z których dobrze się wywiązuje. Co istotne, w epopei „Pana Tadeusza” tak naprawdę nie ma negatywnych bohaterów, bo choć niektóre postaci posiadają złe cechy, jak np. porywczy i gwałtowny Soplica czy karykaturalna Telimena, to równoważą je inne, pozytywne przymioty, takie jak patriotyzm Soplicy lub opiekuńczość Telimeny.

Soplicowo można więc uznać za centrum polskości i ostoję patriotyzmu, która wyróżnia się harmonijnością, życiem w zgodzie z naturą i jest zaprezentowane jako Arkadia. Właśnie w taki emocjonalny sposób Mickiewicz symbolicznie wędruje do kraju lat dzieciństwa, chcąc przywołać cudowne wspomnienia z młodości. Każdy element życia w Soplicowie został temu podporządkowany, dlatego jest to świat niemal idealny i sielski. Dzięki temu Mickiewicz odbywa swego rodzaju sentymentalną podróż w czasie, której w dużej mierze podporządkował formę i treść utworu. W przeciwieństwie do „Sonetów krymskich” „Pan Tadeusz” wyrasta więc z marzenia o przemieszczeniu się w miejsce dzieciństwa autora, a nie z odbytej bezpośrednio przez niego wyprawy.

Kordian

Dramat Juliusza Słowackiego przedstawia historię pewnego ambitnego i pełnego uczuć młodzieńca odbywającego podróż po Europie i gotowego do największego poświęcenia w imię walki o ojczyznę. Podobna podróż po Starym Kontynencie stała się udziałem autora. Mianowicie w 1831 roku Słowacki wyruszył do Paryża i Londynu, aby przekazać ważne dokumenty polskim notablom osiedlonym na obczyźnie. Najpierw dotarł do Paryża, aby stamtąd udać się do Dover, a następnie do Londynu. Co znamienne, podobną podróż obydwa Kordian, który również odwiedza stolicę Wielkiej Brytanii i portowe miasto Dover, gdzie uświadamia sobie, że światem rządzą pieniądze, a miłość i wiarę można przeliczyć na funty.

W biografii Słowackiego wyróżnia się również tzw. okres genewski, w trakcie którego od 1832 do 1836 przebywał na terenie Szwajcarii. Poeta mieszkał m.in. w pensjonacie położonym nieopodal najwyższego szczytu Europy – Mont Blanc, toteż mógł go podziwiać z okna swojego pokoju. Monumentalna góra tak bardzo zapadła Słowackiemu w pamięci, że uczynił ją jednym z ważniejszych miejsc akcji. Na jej szczycie Kordian wygłasza bowiem jeden z najsłynniejszych monologów w dziejach polskiej literatury, wchodząc tym samym w polemikę z Adamem Mickiewiczem postulującym ideę mesjanizmu, przechodząc głęboką metamorfozę wewnętrzną i konstruując koncepcję winkelriedyzmu, polegającą na aktywnym działaniu na rzecz ojczyzny, a nie biernej akceptacji tragicznej sytuacji, w jakiej się ona znajduje.

Dramat „Kordian” stał się głosem Słowackiego w kontekście niepowodzenia powstania listopadowego. Nie mogąc osobiście w nim uczestniczyć, żyjący na emigracji poeta nie chciał zostawiać tak ważnego dla siebie i ojczyzny tematu, dlatego odniósł się do niego w swoim utworze. Podróże sprawiły, że poczuł się zobowiązany do zabrania głosu w dyskusji o przyszłości Polski, w związku z czym powstał „Kordian”, którego miejsca akcji również inspirowane są osobistymi wyprawami Słowackiego. Tak więc gdyby nie wojaże poety, słynny dramat zapewne nigdy by nie powstał, a na pewno nie w takiej formie, z jaką obcujemy do dnia dzisiejszego.

Podsumowanie

Podróże miały bardzo duży wpływ na twórczość literacką romantyków. W przypadku „Sonetów krymskich” i „Kordiana” stały się one bezpośrednią inspiracją, w wyniku czego poeci przenieśli swoje wrażenia z wypraw na papier i odwiedzone miejsca wpletli w fabułę, zaś w przypadku „Pana Tadeusza” chęć odbycia sentymentalnej podróży w czasie stała się przyczyną powstania poematu. Wspomnienia z wypraw romantyków lub chęć ich odbycia służą im nie tylko do zaprezentowania odwiedzonych miejsc, ale również do zilustrowania swoich przeżyć wewnętrznych i opisania własnych poglądów. Warto zauważyć, że najczęściej owe poglądy wygłaszane są w kontekście patriotyzmu, ojczyzny i narodu, czego przyczynę należy upatrywać w ówczesnej sytuacji Polski, która w XIX wieku nie istniała na mapie, co bynajmniej nie było bez znaczenia dla romantycznych poetów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Kraków, Greg, 2005, ISBN 8373271929,
2. Mickiewicz Adam, Sonety Krymskie, Kraków, Greg, 2002,
3. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412.

II Literatura przedmiotu:
1. Inglot Mieczysław, Kordian: drogi i bezdroża w konstrukcji losu tytułowego bohatera, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1999/2000, nr 2, s. 62-70,
2. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054,
3. Nowacka Irena, Kordian Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581153.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Podróże romantyków lub chęć ich odbycia odnajduje swoje odzwierciedlenie w ich twórczości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Sonety krymskie: zbiór liryków powstałych na bazie osobistej podróży Mickiewicza, który daje w nich wyraz swojego zachwytu nad orientalną przyrodą i kulturą Krymu, opisując na ich tle tęsknotę do ojczyzny.
b) Pan Tadeusz: chęć odbycia sentymentalnej podróży do kraju lat dziecięcych za pośrednictwem zobrazowania życia w arkadyjskim dworku w Soplicowie; podróż w czasie ilustrująca miłość Mickiewicza do ojczyzny.
c) Kordian: miejsca, które odwiedził Słowacki, jako miejsca akcji „Kordiana”; emigracja jako jedna z przyczyn powstania „Kordiana”.

3. Wnioski:
a) Romantyczni poeci przenoszą swoje wrażenia z podróż na papier i odwiedzone miejsca wplatają w fabułę (Kordian, Sonety krymskie) lub za pośrednictwem swoich dzieł odbywają nierzeczywiste podróże do lirycznej rzeczywistości (Pan Tadeuszu).
b) Podróże służą romantykom do opisania swoich przeżyć wewnętrznych oraz ważnych dla nich wartości i ideałów.
c) Za pośrednictwem podróży opisywanych w literaturze romantycy poruszają tematy związane z patriotyzmem, ojczyzną i narodem.