Praca – błogosławieństwo czy przekleństwo? Omów temat na wybranych przykładach literackich

Dla współczesnego człowieka praca jest jedną z najważniejszych wartości wpływających na jego życie. Dzięki niej realizujemy swoje marzenia, osiągamy zamierzone cele, kształtujemy charakter oraz wpływamy na zajmowaną pozycję społeczną. Praca daje poczucie stabilności lub – jeśli jej brak albo jest niesatysfakcjonująca – destruktywnie wpływa na ambicje i zadowolenie z życia. Z jednej strony może więc być ona błogosławieństwem pozwalającym na samorealizacje i spełnienie siebie, zaś z drugiej przekleństwem, jeżeli wiąże się z nieprzyjemnymi sytuacjami lub jest wykonywana wbrew własnej woli. Dowód na potwierdzenie tej tezy stanowi nie tylko życie codzienne, ale również literatura, która ukazuje sylwetki bohaterów pracujących.

Chłopi

Powieść Władysława Reymonta ukazuje pracę jako jeden z najistotniejszych czynników determinujących życie społeczne we wsi Lipce. Prace polowe wyznaczają bieg życia mieszkańców i nadają mu sens. Praca w „Chłopach” jest ściśle związana z ziemią, wobec której bohaterowie wyrażają najwyższy szacunek, traktując ją nie tylko w sposób instrumentalny, ale również symboliczny. Sposób traktowania ziemi, czyli chęć do pracy wpływa na to, jak poszczególne postaci są postrzegane przez inne. Widać to bardzo dobrze na przykładzie Szymona, którego wygnano z domu, lecz dzięki ogromnemu poświęceniu i heroicznej pracy zyskuje szacunek u mieszkańców wsi.

Doceniona zostaje również Hanka przez Macieja, gdy ten zauważa, że kobieta jest w stanie z powodzeniem przysłużyć się gospodarce. To, że praca ma dla chłopów wyższą wartość, pokazuje również symboliczna śmierć Boryny, który odchodzi ze świata żywych na swojej ziemi, wykonując gospodarskie obowiązki. Rytm pracy w powieści Reymonta wyznaczają pory roku, dlatego na wiosnę i na koniec lata jest najwięcej obowiązków do wykonania, ponieważ w tym czasie należy dokonać zasiewów, obrobić pola i je przeorać.

Oczywiście praca ma także wymiar instrumentalny, pozwalający na wyżywienie rodziny i zapewnienie środków niezbędnych do życia. Nie zawsze jednak oznacza ona wielki trud i wysiłek fizyczny, gdyż dla mieszkańców Lipiec wykonywanie swoich codziennych obowiązków stanowi również sposób na zaciśnięcie więzów pomiędzy sobą. Praca buduje bowiem wiejską społeczność, co widać chociażby wówczas, gdy bohaterki powieści zajmują się krojeniem kapusty, ochoczo przy tym gaworząc i miło spędzając czas we wspólnym gronie.

Podsumowując, w „Chłopach” praca ma wymiar zarówno instrumentalny, jak i symboliczny i bardzo mocno wpływa na życie społeczne mieszkańców. To ona wyznacza rytm życia, daje poczucie sensu egzystencji, określa sposób traktowania danego bohatera przez innych i pozwala na wyżywienie oraz zapewnienie środków do życia, czyli jest błogosławieństwem.

Nad Niemnem

W „Nad Niemnem” praca ma bardzo duże znaczenie w kontekście sposobu przedstawiania bohaterów, ponieważ jako pozytywne postaci zaprezentowane zostały osoby, które z oddaniem wykonują swoje obowiązki, czyli np. Jan Bohatyrowicz czy Benedykt Korczyński, a jako negatywne postaci niedoceniające pracy, a więc chociażby Zygmunt Korczyński czy Orzelski. W „Nad Niemnem” praca świadczy o patriotyzmie, gdyż Eliza Orzeszkowa, jako pozytywistka, wyznawała etos pracy, wierząc, że tylko poprzez sumienne wykonywanie swoich obowiązków Polacy mogą zbudować silny kraj odpowiedzialnych ludzi.

Autorka powieści często skupia się na opisach pracy, przedstawiając ją nie jako ciężki wysiłek fizyczny, lecz jak coś, co nadaje sens ludzkiej egzystencji i sprawia, że jest ona bardziej wartościowa. Wyraźnie widać to na podstawie postawy Justyny Orzelskiej, która dzięki pracy, jakiej nauczył ją Jan Bohatyrowicz, stała się szczęśliwą i spełnioną kobietą. Wykonując swoje obowiązki, Justyna i Jan śpiewają, cieszą się, rozmawiają i są radośni, podobnie jak inni oddający się pracy bohaterowie. Z kolei bohaterowie niepodejmujący pracy są opisywani jako znudzeni, chorzy i żyjący wyłącznie w sferze marzeń.

Duże znaczenie w „Nad Niemnem” mają coroczne żniwa, traktowane jako swego rodzaju święto, do którego mieszkańcy długi czas się przygotowują. Pozwalają one nie tylko na zapewnienie sobie środków do życia, ale również na integrację bohaterów i polepszenie ich stosunków społecznych. W powieści większość bohaterów wykonuje jakieś obowiązki, nawet jeśli są to postaci wysoko postawione i majętne, jak chociażby panna Domuntówna, która pracuje na polu razem ze swoimi najemnikami. Wielu bohaterów uznaje pracę za patriotyczną powinność wobec narodu, o czym świadczy postawa Benedykta Korczyńskiego, odrzucającego z tego powodu propozycję sprzedaży swojego majątku.

Widać więc, że podobnie jak w „Chłopach”, tak i w „Nad Niemnem” motyw pracy został ujęty w kontekście zbiorowości. Przedstawiono go w pozytywnym świetle, jako czynnik decydujący o tym, czy danego bohatera możemy uznać za pozytywnego, czy negatywnego. Praca w powieści Orzeszkowej ma wymiar wyższych wartości, integruje nadniemeńską społeczność, świadczy o patriotyzmie, daje poczucie spełnienia i nadaje sensu ludzkiej egzystencji, a więc można określić ją jako błogosławieństwo.

Ludzie bezdomni

Ujęcie pracy w kontekście jednostki, a nie zbiorowości, jak to miało miejsce w „Chłopach” i „Nad Niemnem”, odnajdujemy w młodopolskiej powieści zatytułowanej „Ludzie Bezdomni” napisanej przez Stefana Żeromskiego. Autor w swoim dziele prezentuje sylwetkę doktora Tomasza Judyma, który całe życie poświęca pracy. Judym, jako doktor, za cel postawił sobie pomaganie ludziom w potrzebie. Aby go osiągnąć, rezygnuje nawet z osobistego szczęścia, co dobitnie pokazuje sytuacja, kiedy to odrzuca miłości Joasi. Mimo tego, że Tomasz marzy o rodzinie, wielkim uczuciu i przytulnym domu, decyduje się odrzucić zaloty kobiety, ponieważ uważa, że miłość oraz wszystkie wyrzeczenia i przyjemności z nią związane nie pozwolą mu w całości poświęcić się pracy.

Judym nie umie znaleźć kompromisu pomiędzy życiem osobistym a wykonywaniem swoich obowiązków. Dla niego pomaganie potrzebującym jest wszystkim, co mu w życiu potrzebne. Praca stanowi zatem czynnik w pełni kształtujący osobowość i charakter bohatera. Tomasz nie widzi świata poza wykonywaniem profesji lekarza i jest jej całkowicie oddany, co negatywnie odbija się na jego życiu osobistym i poczuciu szczęścia. Jest to praca ideowca, który poświęca się jej po to, aby spłacić dług wobec społeczeństwa. Tomasz nie pracuje więc po to, aby zarabiać pieniądze czy być sławnym, lecz po to, aby pomagać innym. Wykonuje swoje obowiązki ze względu na wyższe, a nie instrumentalne wartości.

Ale czy Judym jako człowiek pracy w pełnym tego słowa znaczeniu jest jednostką spełnioną? Wydaje mi się, że nie, gdyż nie umie znaleźć kompromisu pomiędzy wykonywaniem swojego zawodu a życiem osobistym. Mimo że praca jest bardzo ważna w życiu człowieka, to uważam, że doktor Judym przecenia jej wartość, całkowicie przekreślając inne, równie ważne walory egzystencji każdego człowieka, czyli własne szczęście, miłość i rodzinę. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w jego przypadku praca okazuje się przekleństwem.

Syzyfowe prace

Podobnie jak w „Ludziach bezdomnych”, tak i w „Syzyfowych pracach” praca jest przekleństwem, ponieważ ma za zadanie doprowadzić do wynarodowienia Polaków. Mianowicie rosyjskie władze kontrolujące część obszaru Polski po rozbiorach przeprowadzają na tych terenach rusyfikację, co dokładnie opisuje Żeromski. Praca Rosjan polega na tym, aby wyplenić z Polaków ich cechy narodowe, takie jak język, kultura i obyczaje. O ile wyplenienie tych cech z osób starszych jest niemożliwe, ponieważ są oni na tyle ukształtowani, że nie da się zmienić ich narodowości, o tyle młodzi powinni być – tak się przynajmniej wydaje Rosjanom – podatni na rusyfikację.

Praca, jaką podejmują zaborcy, jest widoczna już w Owczarkach, gdzie Wiechowski wykonują ją, starając się uświadomić uczniom, że polskość i wszystko, co się z nią wiąże, zasługuje na krytykę. Wachowski naucza więc języka rosyjskiego, umniejsza rangę katolicyzmu na korzyść prawosławia i neguje polskie obyczaje, tak aby zindoktrynować młodzież. Podobną pracę wykonuje inspektor Sieldiew, który przekonuje rodziców, że jedynym ojczystym językiem na ziemiach polskich, jest rosyjski. Również w gimnazjum w Klerykowie wykonywana jest praca rusyfikacyjna, polegająca chociażby na tym, że rosyjskie dzieci lub te, które ulegają propagandzie, mają łatwiejszy dostęp do szkoły.

Z kolei lekcje polskiego są prowadzone przez zastraszonego pana Szettera w taki sposób, aby nikt się niczego nie nauczył, a władze szkoły przekonują rodziców, aby rozmawiały z dziećmi wyłącznie po rosyjsku. Każdy nauczyciel musi natomiast biegle posługiwać się językiem rosyjskim, tak aby jak najlepiej przekazywać go uczniom. Inne przykłady przeklętej pracy zaborców, która miała wynarodowić Polaków, to karanie Polaków za mówienie po polsku na przerwach, ocenzurowanie literatury polskiej, częste rewizje czy faworyzowanie uczniów ulegających rusyfikacji.

Wszystko to można bez wątpienia nazwać przeklętą pracę, której cele były złe i miały działać na niekorzyść Polaków, jednak mimo dużych wysiłków zaborcom ostatecznie nie udało się zrusyfikować większości Polaków, którzy we własnym zakresie krzewili patriotyzm i nigdy nie zapomnieli, jaki kraj jest ich prawdziwą ojczyzną.

Inny świat

Utwór Gustawa Herlinga Grudzińskiego przedstawia okrutną rzeczywistość łagrów, czyli sowieckich obozów pracy. W tym miejscu zniknęły wszelkie wartości, a jedyne, co się liczy, to to, aby przetrwać kolejny dzień. Łagry były wielką, bezlitosną machiną śmierci wykorzystującą ludzi jako nic nieznaczące trybiki, które można wyeliminować lub zamienić, gdy nie będą już użyteczne. W „Inny świecie” praca to przymus będący smutną koniecznością, która sprawia, iż człowiek doszczętnie wyniszcza i wyczerpuje swój organizm. Wynika to z faktu, że więźniowie pracują w skrajnie trudnych warunkach, gdzie mrozy sięgające kilkunastu stopni poniżej zera należą do codzienności.

Ogromny trud, jaki skazani wkładają w wykonywanie swoich obowiązków, nie jest w żaden sposób nagradzany i stanowi niemal darmową siłę roboczą dla władz obozu. Posiłki, jakie otrzymują, nie pozwalają bowiem nawet na zaspokojenie głodu, a co dopiero mówić o zapewnieniu energii do działania. Mimo to każdy więzień jest bacznie obserwowany i sprawdzany przez strażników, którzy nierzadko ich torturują i zabawiają się ich kosztem. Najgorszą opinią wśród nich cieszy się praca w lesie, do której przydzielani są najbardziej wydajni robotnicy, dlatego nikomu nie spieszy, aby jak najlepiej wykonywać swoje obowiązki.

Mimo że najbardziej katorżniczą pracę wykonuje się w lesie, to inne zadania wymagają wcale nie dużego mniejszego poświęcenia. Nawet zbieranie jarzyn wiąże się z wielkim trudem i koniecznością walki o przeżycie każdej kolejnej godziny. Nieco lżejsza praca czeka na więźniów mających specjalistyczne umiejętności, którzy pracują w tzw. baraku technicznym, będącym miejscem wymarzonym dla każdego, kto pracuje w obozie. Podsumowując, w „Innym świecie” mamy do czynienia z katorżniczą pracą będącą przykrym obowiązkiem dla bohaterów. Zamiast przynosić satysfakcję i cierpienie, obdziera ich z ludzkiej godności i często doprowadza do śmierci. Praca stanowi to jeden z elementów sowieckiej machiny śmierci, jaką były pełne okrucieństwa i cierpienia łagry.

Podsumowanie

Podsumowując, praca może być zarówno błogosławieństwem, które pozytywnie wpływa na bohaterów, czego przykłady stanowią utwory „Chłopi” i „Nad Niemnem”, jak i przekleństwem mającym na nich negatywny oddziaływanie, co potwierdzają dzieła „Ludzie bezdomni” i „Syzyfowe prace”. W kontekście wniosków warto zauważyć, że dla wszystkich bohaterów poza zaborcami z „Syzyfowych prac” praca oznacza wartość samą w sobie, dającą spełnienie i będącą pewnym obowiązkiem wobec społeczeństwa lub narodu. Bez względu na to, czy praca jest błogosławieństwem, czy przekleństwem, zawsze ma ona ogromny wpływ na losy bohaterów literackich.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Herling- Grudziński Gustaw, Inny świat, Warszawa, Literat, 2009, ISBN 9788375272567,
2) Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 2009, ISBN 8322517412,
3) Reymont Władysław, Chłopi, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749,
4) Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724,
5) Żeromski Stefan, Syzyfowe prace, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8373271880.

II Literatura przedmiotu:
1) Matawowska Zofia, Epicki obraz pracy chłopskiej w powieści Chłopi W. S. Reymonta, W: Polonistyka, 1968, nr 1, s. 24-27
2) Praca organiczna i praca u podstaw, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Wrocław, Ossolineum, 1999, s. 775-778, ISBN 8304035211,
3) Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 25-34,
4) Wilczycka Danuta, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581139, s. 26-31.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Praca może być błogosławieństwem lub przekleństwem dla ludzi, którzy ją wykonują.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Chłopi”: praca jako jeden z najważniejszych czynników wpływających na życie społeczne mieszkańców wsi Lipce, który ma dla nich znaczenie symboliczne.
b) „Nad Niemnem”: stosunek do pracy jako czynnik określający, czy dany bohater jest pozytywny, czy negatywny; praca jako wartość sama w sobie, pozwalająca na budowę solidnego państwa i dająca poczucie spełnienia.
c) „Ludzie bezdomni”: Tomasz Judym: całkowite poświęcenie się pracy; praca czynnikiem w pełni kształtującym życie bohatera; oddanie się pracy kosztem osobistego szczęścia.
d) „Syzyfowe prace”: praca zaborców, która ma wynarodowić Polaków, jako przekleństwo dla narodu polskiego.
e) „Inny świat” : praca jako jeden z elementów machiny śmierci, którą były łagry; praca jako smutna koniecznością, która odbiera bohaterom resztki ludzkiej godności i całkowicie wykańcza ich fizycznie oraz psychicznie.

3. Wnioski:
a) Praca, która jest błogosławieństwem, ma pozytywny wpływ na bohaterów literackich, a jeśli jest przekleństwem, odbija się negatywnie na ich życiu.
b) Praca często jest traktowana przez bohaterów literackich jako wartość sama w sobie, dająca spełnienie i będąca obowiązkiem wobec ojczyzny lub własnej społeczności („Chłopi”, „Nad Niemnem”, „Ludzie bezdomni”).
c) Praca ma bardzo duży wpływ na życie bohaterów literackich.