Mieszkanie i dom jako przestrzeń życiowa w literaturze

Mieszkanie to podstawowa dla każdego człowieka przestrzeń życiowa, w obrębie której spędzamy większość czasu. W zaciszu czterech ścian przebywamy z rodziną, relaksujemy się, odpoczywamy i uczymy się, dlatego siłą rzeczą wchodzimy z nim w specyficzną relację. Polega ona na tym, że mieszkanie wpływa na tego, kto w nim mieszka i odwrotnie – lokator wpływa na mieszkanie. Oddziaływanie jest wobec tego obopólne, co widać nie tylko w życiu codziennym, ale również w literaturze. Mianowicie ilustruje ona mieszkanie jako przestrzeń życiową, z którą lokator wchodzi w szczególną relację.

Żona modna

Jednym z ważnych elementów opowieści Piotra – bo tak ma na imię narrator i bohater satyry Ignacego Krasickiego zatytułowanej „Żona modna” – jest dom, w którym mieszka para. Mianowicie narrator przedstawia go po remoncie wykonanym przez jego żonę. Tenże dom jest wygodny, duży i składa się z wielu pomieszczeń – apartamentu dla gości, osobnych pokoi dla męża i żony, jadalni, gabinetu i sypialni. Można w nim znaleźć figurki z porcelany, elegancki serwis kuchenny, a nawet kucharza gotującego na zamówienie dla właścicieli oraz ich gości. Poza tym narrator wspomina o gaikach cyprysów, statuetkach, klatkach dla ptaków i francuskich kwiatach w ogrodzie oraz o złoconych łóżkach, marmurowych posadzkach i stolikach, mahoniowych półkach, pozłacanym buduarze oraz wszechobecnej porcelanie.

Mieszkanie zaprezentowane w „Żonie modnej” zostało urządzone zgodnie z francuskimi modami, których wielbicielką jest tytułowa bohaterka. Wystrój poszczególnych pomieszczeń, przepych i bogactwo na pokaz to efekt zaślepienia żony narratora zagranicznymi trendami. W efekcie mieszkanie ukazane w satyrze Krasickiego daje do zrozumienia, że jest to osoba pozbawiona umiaru i dobrego smaku, która nie potrafi docenić rodzimej kultury i mimowolnie poddaje się francuskim modom. Dom z „Żony modnej” odzwierciedla zatem usposobienie tytułowej bohaterki i jest narzędziem do realizacji jej pragnień oraz ambicji.

Lalka

Jednym z bohaterów powieści „Lalka” Bolesława Prusa jest Ignacy Rzecki – subiekt pracujący najpierw u Mincla, a następnie u Wokulskiego. Rzecki nieprzerwanie od 25 lat mieszka w tym samym pokoju tuż przy sklepie, co już samo przez się wskazuje, że jest człowiekiem niechętnym do zmian i lubiącym spokój oraz równowagę. Również wnętrze mieszkania odzwierciedla jego charakter oraz podejście do życia, ponieważ jest ono nieuporządkowane i po prostu brudne, ponieważ – jak uzasadnia narrator – Rzecki od dawna nie jest związany z żadną kobietą. Z tego względu firanki są wypłowiałe, w kątach wyrosły pajęczyny, a cerata na stole straciła swój kolor. Wszak jako stary kawaler nie musi się przejmować estetyką i bynajmniej tego nie robi, podobnie jak nie dba o swój własny wygląd.

Rzecki żyje bowiem marzeniami i przykłada wagę przede wszystkim do ideałów, a nie cielesności. Pokój Ignacego zostaje opisany jako szary i smutny, co odzwierciedla jego życiowy pesymizm i sentymentalizm. Charakterystyczne elementy wyposażenia mieszkania bohatera „Lalki” to różnego rodzaju przedmioty, które są zbędne i nieużywane a mimo to przez niego sukcesywnie składowane. Wśród nich można znaleźć nigdy niepalone świece i zakurzoną dubeltówkę. W połączeniu z faktem, że mieszkanie Rzeckiego od 25 lat wygląda tak samo, ukazuje to go jako konserwatystę, nielubiącego zmian tradycjonalistę i człowieka minionej epoki, który przywiązuje się do przeszłości i żyje historycznymi wydarzeniami.

W istocie tak jest, czego dowodzi jego polityczna naiwność związana z jego niezachwianą wiarę w boskość Napoleona. Z kolei gitara podpowiada, że Ignacy to człowiek wrażliwy i mający w sobie nutkę artysty. Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że mieszkanie Rzeckiego odzwierciedla jego osobowość, temperament, nastawienie życiowe i status społeczny.

Moralność pani Dulskiej

„Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej opowiada historię pewnej mieszczańskiej rodziny żyjącej w kamienicy należącej do głównej bohaterki – Anieli Dulskiej. Mieszkanie w „Moralności pani Dulskiej” jest symbolem obłudy, hipokryzji i moralności na pokaz, jaką stosuje tytułowa bohaterka i jej najbliżsi. Dowodem potwierdzającym tę tezę jest fakt, iż Aniela wymawia mieszkanie zdradzonej przez męża lokatorce znajdującej się w trudnej sytuacji finansowej, gdyż targnęła się ona na swoje życie, a jednocześnie bez wyrzutów sumienia pozwala mieszkać w kamienicy pannie lekkich obyczajów, ponieważ nie zalega ona z płatnościami.

Dla Dulskiej wszystkie brudy muszą być prane we własnych czterech kątach, dlatego nie na rękę jest dla niej wybuch skandalu z samobójstwem lokatorki. Nędzę moralną panującą w mieszkaniu Dulskich, które jest miejscem rozgrywania rodzinnych kłótni i ukrywania ich przed światem zewnętrznym, widać również na podstawie pełnego hipokryzji stosunku Anieli do romansu pomiędzy Zbyszkiem a Hanką, bierności i uległości Felicjana dostosowującego się do despotycznych żądań żony, nagannego zachowania cynicznej Hesi, kołtuństwa Juliasiewiczowej i zakłamania Zbyszka. Znamienne jest to, że Dulska samą siebie uważa za osobę szlachetną i nie ma sobie nic do zarzucenia.

Kłóci się to zupełnie z jej bezwzględną postawą, chociażby wówczas, gdy pozbywa się z domu służącej Hanki, kiedy dowiaduje się, że jest ona w ciąży. Dulska nie kieruje się emocjami, lecz czystą, chłodną kalkulacją, toteż cynicznie wykorzystuje innych lokatorów kamienicy. Liczy się dla niej wyłącznie zysk oraz to, żeby nie wywlekać brudów poza własne cztery ściany. Mieszkanie w dramacie Zapolskiej symbolizuje tak zwaną dulszczyznę polegającą na hipokryzji, cynizmie, obłudzie, skąpstwie, moralności na pokaz i miałkości intelektualnej.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Moralności pani Dulskiej” mieszkanie jest miejscem, w którym bohaterowie odkrywają swoje prawdziwe „ja”, co dotyczy szczególnie Anieli. W mieszkaniu nie muszą niczego ukrywać i mogą zachowywać się normalnie, czyli po kołtuńsku, ponieważ są przekonani, że cztery ściany zapewniają im bezpieczeństwo i gwarantują, że to, co się w nich dzieje, nie wyjdzie poza nie.

Granica

W przypadku „Granicy” po raz kolejny mamy do czynienia z kamienicą zamieszkiwaną przez skrajnie różnie grupy społeczne; z jednej strony widać ledwo wiążącą koniec z końcem biedotę ściśniętą na kilku metrach kwadratowych, czego przykładem są rodziny Gołąbskich i Posztrackich, a z drugiej przestronne i bogato wyposażone mieszkania, takie jak np. to zajmowane przez Cecylię Kolichowską czy przez urzędników. Na tej podstawie można stwierdzić, że w „Granicy” mieszkanie odzwierciedla status społeczny lokatorów i wskazuje na ich status materialny. Kolichowska bez skrupułów podnosi czynsz lokatorom i dba wyłącznie o własne finanse.

Tak jak Aniela Dulska, jest obłudna i pełna hipokryzji, kiedy najbiedniejszym mieszkańcom każe oddawać ostatnie grosze, aby na czas zapłacili za czynsz, a bogatszym przedłuża terminy, a nawet czasami nie bierze od nich pieniędzy. Warto bliżej przyjrzeć się mieszkaniu Kolichowskiej, które pokazuje, kim by chciała ona być i odzwierciedlenia jej niespełnione marzenia. Mianowicie ogromny, wręcz kiczowaty przepych wskazuje, że Cecylia to kobieta niespełniona, pragnąca, aby postrzegano ją jako zamożną damę. Z tego względu w mieszaniu znajdują się drogie antyki, wartościowe obrazy oraz kosztowne meble. Całości dopełnia okazały ogród.

Mając na uwadze fakt, że Kolichowska jest w trudnej sytuacji materialnej i nie stać jej na taki przepych, można dojść do wniosku, że poprzez pełne przepychu mieszkania chce ona choć w symboliczny sposób zrealizować swoje ambicje. Z całą pewnością świadczy ono o jej potrzebach i niespełnionych marzeniach związanych z bogactwem. Z kolei zimne oraz pozbawione kanalizacji i ogrzewania mieszkania biedoty urządzone na strychu czy sutenerach ilustrują skrajnie trudny los najniższych warstw społecznych w dwudziestoleciu międzywojennym.

Podsumowanie

Mieszkanie wpływa na tego, kto w nim mieszka i odwrotnie – lokator oddziałuje na mieszkanie. Mianowicie omówione mieszkania odzwierciedlają charakter, osobowość, światopogląd, obyczaje i podejście do życia bohaterów literackich, a wygląd mieszkań to wynik ich upodobań, ambicji, marzeń, przyzwyczajeń i możliwości finansowych. Ponadto mieszkanie świadczy o statusie społecznym i materialnym oraz w dużej mierze określa poziom życia jego lokatorów. Dzięki temu mieszkania pozwalają dokładnie poznać bohaterów literackich oraz ich miejsce w społeczeństwie. W każdym razie mieszkania przedstawiane w literaturze są bardzo różne i stwarzają różne warunki egzystencjalne – począwszy od przepychu znanego z „Żony modnej” i mieszkania Cecylii Kolichowskiej, poprzez ciemny i smutny pokój Rzeckiego, skończywszy na klitkach miejskiej biedoty z „Granicy”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Krasicki Ignacy, Żona modna, W: Satyry, Warszawa, SARA, 1988, ISBN 8305120449, s. 53-62,
2) Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa, Czytelnik, 2003, ISBN 8472974179,
3) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
4) Zapolska Gabriela, Moralność Pani Dulskiej, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996, ISBN 8373898425.

II Literatura przedmiotu:
1) Polańczyk Danuta, Utwory wierszem Ignacego Krasickiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581405, s. 31-36,
2) Weiss Tomasz, Mieszczaństwo przed sądem – Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, W: Arcydzieła literatury polskiej: interpretacje, red. Grzeszczuk Stanisław, Niewolak-Krzywda Anna, Rzeszów, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 162-177, ISBN 830301532X,
3) Wysłouch Seweryna, Architektura na lekcjach języka polskiego [Stanisław Barańczak Tryptyk…,Każdy z nas ma schronienie, Skoro już, musisz krzyczeć, rób to cicho, Zofia Nałkowska Granica], Polonistyka, 2006, nr 3, s. 42-44.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Mieszkanie wpływa na tego, kto w nim mieszka i odwrotnie – lokator oddziałuje na mieszkanie.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Żona modna: dom jako narzędzie do realizacji pragnień oraz ambicji bohaterki, który odzwierciedla jej usposobienie jako modnisi zafascynowanej zagraniczną modą.
b) Lalka: obskurny, nieuporządkowany, ciemny i smutny pokój pełen nieużywanych przedmiotów, który ukazuje osobowość, charakter, temperament i podejście do życia Ignacego Rzeckiego.
c) Moralność pani Dulskiej: mieszkanie jako miejsce, w którym bohaterowie zdejmują maski i zachowują się w sposób typowy dla dulszczyzny.
d) Granica: mieszkanie jako czynnik określający status społeczny i majątkowy; mieszkanie Kolichowskiej jako sposób na realizację marzeń o bogactwie.

3. Wnioski:
a) Mieszkania odzwierciedlają charakter, osobowość, światopogląd, obyczaje i podejście do życia bohaterów literackich.
b) Wygląd mieszkań to wynik upodobań, ambicji, marzeń, przyzwyczajeń i możliwości finansowych bohaterów literackich.
c) Mieszkanie świadczy o statusie społecznym i materialnym oraz w dużej mierze określa poziom życia jego lokatorów.