Motyw domu, z którego się odchodzi i do którego się powraca

Dom to miejsce o fundamentalnym znaczeniu dla człowieka, ponieważ w jego obrębie każdy z nas się wychowuje, dorasta, uczy zachowań społecznych i przysposabia się do funkcjonowania w społeczeństwie. W procesie socjalizacji rodzice i ewentualne rodzeństwo przekazują nam bowiem ideały i wartości, którymi będziemy kierować się w dorosłym życiu, dlatego dom tak silnie oddziałuje na ludzi. Zauważa to również literatura, ukazując przykłady bohaterów literackich, w przypadku których dom odgrywa istotną rolę.

Przypowieść o synu marnotrawnym

Do analizowanego tematu idealnie pasuje nowotestamentowa „Przypowieść o synu marnotrawnym” zapisana w Ewangelii według Świętego Łukasza. Osobą, która opowiedziała ją swoim uczniom, był sam Jezus Chrystus. Ta biblijna historia jest głęboko zakorzeniona w kulturze, a określenie „syn marnotrawny” na stałe weszło do codziennej mowy Polaków, dlatego wybrałem ją do omawiania tego tematu na samym początku.

Bogaty ojciec miał dwóch synów; młodszy zapewne niecierpliwił się i pragnął poznać smak innego życia, lecz w zasadzie nie wiadomo, co go skłoniło, aby wziąć przedwcześnie przypadającą mu część majątku i przenieść się w inne strony. Tam porwało go życie, którego wkrótce nie umiał kontrolować. Z młodego bogacza stał się zagubionym żebrakiem, zmuszonym do pracy przy świniach, którym z głodu podbierał jedzenie. Po pewnym czasie odważył się wrócić do domu, gdzie serdecznie przyjął go ojciec, jak gdyby zapominając o wyrzutach, przyodział syna i wyprawił mu przyjęcie.

Fakt ten wprawił w złość starszego syna, przez cały czas lojalnego wobec ojca. Na szczęście zostało mu wytłumaczone, że powinien cieszyć się z powrotu brata, bo ten zaginął, a potem się odnalazł. Na tym teoretycznie moglibyśmy skończyć, ponieważ został przedstawiony obraz domu, bogatego i miłosiernego. Pokazana jest również pewna postawa. Mianowicie dla młodszego z synów dom nie stanowił szczególnej wartości; gdy tylko mógł, młodzieniec odszedł, bezmyślnie marnotrawiąc połowę rodzinnego majątku. Jednak urwanie wątku w tym momencie byłoby zasadniczym błędem. Wszak Jezus Chrystus nie opowiadałby uczniom historii, która nie wnosiłaby pewnej analogii do życia duchowego człowieka.

Ojca z przypowieści możemy bowiem utożsamić z samym Bogiem, który daje człowiekowi życie, wolną wolę i czas na samorealizację. Gdy jednak człowiek, jego syn, błądzi, popełnia grzechy i upada na samo dno – Bóg ojciec wyciąga do niego rękę i nic go bardziej nie cieszy niż powrót do grzesznika królestwa bożego, które jest domem dla ludzi prawych i wierzących. To jedna z wielu przypowieści, która miała służyć przedstawieniu Boga miłosiernego. Możemy ją jednak odnieść do dzisiejszej rzeczywistości. Czy nie brakuje dookoła bogatych rodzin, z których najmłodsze pokolenie wybiera drogę buntu, marnotrawienia?

A jednak są rodzice, którzy bez wahania przyjmą swoje dzieci z powrotem, nie czyniąc wyrzutów, ciesząc się z dobrej drogi, na którą wrócili. Podobnie sytuacja wygląda w tej przypowieści, gdzie dom można określić jako synonim bezinteresownej i bezwzględnej miłości, łaski, wyrozumiałości, bezwarunkowego wsparcia i przebaczenia. Przypowieść o synu marnotrawnym ukazuje dom, który jest zawsze otwarty i gotowy na przyjęcie swoich dzieci, nawet jeśli zbłądziły. Istnieje tylko jeden konieczny warunek, aby móc powrócić do tego szczęśliwego i bogatego domu rządzonego przez mądrego, sprawiedliwego i łaskawego ojca: należy przyjąć pokorną postawę i żałować popełnionych grzechów. W ten sposób syn marnotrawny powraca na drogę dobra i przechodzi nawrócenie.

Legenda o św. Aleksym

Tytułowy bohater legendy to długo wyczekiwany, jedyny syn królewskiej pary. Żyjąc w domu władcy, Aleksy cieszy się pełnymi bogactwami i jednocześnie zaznaje ogromu miłości ze strony rodziców; ojciec jest dumny, a matka szczęśliwa z pierworodnego i jedynego potomka. Rodzice wychowują go w wierze chrześcijańskiej, w której okazuje się wytrwalszy i rygorystyczny niż ojciec. Wychowanie w duchu religijności ma bardzo duży wpływ na życie Aleksego, ponieważ zapewne w dużej mierze z uwagi na nie, jak również ze względu na boskie powołanie postanawia on zostać ascetą i opuścić dom rodzinny.

Strata Aleksego wiąże się z wielkim cierpieniem dla jego rodziców i żony, którzy nie potrafią się z tym pogodzić. Szczególnie wyraźnie widoczny jest ból ojca często lamentującego nad stratą ukochanego syna. Aby go odszukać, ojciec przeznacza olbrzymie środki finansowe i wszędzie, gdzie tylko się, rozsyła swoje sługi. Obraz domu zaprezentowany w „Legendzie o św. Aleksym” należy wobec tego ocenić w sposób jednoznacznie pozytywny, jako pełen miłości, troski, opieki i jednocześnie bogactwa oraz dumy. Trzeba zarazem zauważyć, że opuszczenie rodziny przez tytułowego bohatera nie wynika ze złych warunków czy niedobrych stosunków pomiędzy domownikami, ale z chęci ascezy i poświęcenia życia Bogu.

Wiara jest dla Aleksego ważniejsza nawet niż rodzinny dom, jednak ostatecznie, już jako nierozpoznany przez nikogo żebrak, powraca do niego i w upodleniu żyje pod schodami przez 16 lat, sponiewierany i wykpiwany przez sługi ojca. Rodzice nie są w stanie zidentyfikować jego osoby, dlatego po powrocie każdego dnia cierpi i jest szykanowany przez domowników. Widać zatem, że choć dom w życiu Aleksego był miejscem pełnym i serdeczności miał dużą wartość, to jednak istotniejszy był Bóg i całkowite poświęcenia się dla niego. Powrót do domu okazuje się natomiast przyczyną pasma upokorzeń i poniżeń.

Pan Tadeusz

W poemacie Adama Mickiewicza mamy do czynienia z motywem powrotu do domu, gdy tytułowy bohater po dziesięciu latach edukacji w Wilnie przybywa do Soplicowa. Kiedy domownicy zauważają, że Tadeusz powrócił, na powitanie wychodzi mu Wojski. Po krótkiej rozmowy spostrzegają, że z polowania wraca Sędzia ze swoją drużyną, który serdecznie pozdrowił się z Tadeuszem, ściskając go i zgodnie z tradycją staropolską, dając mu rękę do pocałowania. Ten moment tak mocno wzruszył Sędziego, że aż z oczu poleciały mu łzy.

Z okazji przyjazdu tytułowego bohatera do domu wieczorem odbywa się bogata wieczerza, w trakcie której Tadeusz poznaje Telimenę i nawiązuje się między nimi uczucie. Z kolei Sędzia opowiada o grzeczności i kulturze osobistej, a Podkomorzy krytykuje zagraniczne mody. Tak wygląda powrót tytułowego bohatera do domu, który miał ogromne znaczenie dla jego wychowania. Po śmierci Tadeusz jako małe dziecko zostaje przekazany przez swojego ojca – Jacka Soplicę – pod opiekę Sędziemu, w efekcie czego de facto to on staje się jego tatą.

Pod czujnym okiem gospodarza soplicowskiego majątku Tadeusz wyrasta na przykładnego Polaka, pełnego uczuć patriotycznych i świadomego politycznie oraz społecznie mężczyznę gotowego do wzięcia odpowiedzialności za rodzinę i ojczyznę. Zasady moralne wpajane są w domu przez Sędziego, który wychowuje go zgodnie z tradycją, dobrymi obyczajami i tak, aby w przyszłości był gotowy do walki o Polskę. Żyjąc pośród portretów wielkich rodaków, przy dźwiękach Mazurka Dąbrowskiego i wśród ludzi dumnych ze swojego pochodzenia, Tadeusz przejmuje ich zachowania.

W dzieciństwie chłonie patriotyczne przemowy Sędziego i uczy się przestrzegania staropolskich tradycji, które w Soplicowie kształtują formę pożycia lokalnej społeczności. Sędzia pilnuje także, aby w domu przestrzegano dobrych manier i podporządkowano się ustalonemu trybowi życia. Wszystko to decyduje, że po powrocie Tadeusza do Soplicowa poznajemy go jako człowieka honorowego, lojalnego, odważnego, dbającego o rodzinę i ojczyznę, szczerego i przygotowanego do aktywnej walki o ojczyznę. Po raz kolejny mamy zatem do czynienia z pozytywnym obrazem domu, do którego po latach powraca wychowany w nim bohater i który w ogromnym stopniu ukształtował jego postawę, hierarchię wartości i światopogląd.

Ludzie bezdomni

Do swojego rodzimego kraju powraca Tomasz Judym, główny bohater innej powieści Stefana Żeromskiego – „Ludzi bezdomnych”. Przeanalizujmy najpierw stan wyjściowy, czyli warunki, w jakich przyszło dorastać przyszłemu lekarzowi. Urodził się w biednej warszawskiej rodzinie; jego ojcem był często pijący szewc z ulicy Ciepłej, a matka stale chorowała. Nie były to godne warunki życia, a pamiętajmy, że jego dzieciństwo przypadło na XIX wiek.

Światełko nadziei pojawiło się wraz z możliwością przejścia pod opiekę ciotki, która jednak przyczyniła się do poniżenia i braku miłości w życiu Tomasza. Jego dom był symbolem samotności, biedy i upodlenia, dlatego nie mógł go dobrze wspominać. Mimo to po skończeniu studiów medycznych we Francji decyduje się powrócić w ponurą rzeczywistość warszawskiej biedoty. Jego wrażenia bynajmniej nie są optymistyczne, ponieważ na ulicy Ciepłej w Warszawie, gdzie się wychował, śmierdzi fetorem, a chodzący po rozpadającym się chodniku i pośród obdrapanych budynków mieszkalnych ludzie wyglądają na zniszczonych i pozbawionych nadziei.

Zawilgocone i brudne mieszkania są odpychające, na podwórku biegają wychudzone i umorusane dzieci, a w domu brata nie zastaje ani jego, ani jego żony, ponieważ muszą pracować w pocie czoła, aby zdobyć pieniądze na chleb. Z jednej strony dom był zatem dla Judyma pasmem przykrości i upodlenia, a z drugiej to za jego sprawą jego misją życiową stało się niesienie bezinteresownej pomocy najbardziej potrzebującym. Mając świadomość, że udało mu się wydostać z marginesu społecznego, pośród którego się wychował, postanowił bowiem spłacić swój dług, lecząc robotników i ludzi ubogich. Trudno wobec tego orzec, jaką wartość dom miał dom dla Judyma, lecz z całą pewnością odegrał bardzo dużą rolę w jego życiu.

Podsumowanie

Obraz domu w literaturze może być zarówno pozytywny i ciepły, tak jak to miało miejsce w „Panu Tadeuszu”, przypowieści o synu marnotrawnym i „Legendzie o św. Aleksym”, jak i negatywny, czego potwierdzenie stanowią „Ludzie bezdomni”. Bez względu na to, w jaki sposób dom został zaprezentowany w danym dziele, zawsze ma on bardzo dużą wartość dla bohaterów literackich, ponieważ kształtuje ich postawy życiowe, charaktery, światopoglądy i hierarchie wartości.

Dom wiąże się bowiem z tak istotnymi kwestiami jak wychowanie i rodzina, które w ogromnym stopniu oddziałują na życie człowieka. W kontekście wniosków należy zauważyć, że bohaterowie literaccy opuszczają swoje domy, aby realizować własne plany i misje, jednak zawsze do nich wracają, co z jednej strony przynosi szczęście i ukojenie, tak jak to było w „Panu Tadeuszu” i przypowieści o synu marnotrawnym, a z drugiej może wiązać się z przykrymi uczuciami i złymi emocjami, co widać w „Ludziach bezdomnych” oraz „Legendzie o św. Aleksym”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Voragine de Jakub, Legenda o św. Aleksym, W: Literatura staropolska, oprac. Borek Piotr, Mazurkiewicz Robert, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8322471401,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań, Pallotinum, 1989, Stary Testament, Łk. 15, 11-32, ISBN 8322803893,
4. Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724.

II Literatura przedmiotu:
1. Bąk Zbigniew, Wśród bohaterów literatury średniowiecznej [Legenda o św. Aleksym], W: Polonistyka, 1972, nr 2, s. 8-11,
2. Browning W.R.F, Syn Marnotrawny, W: Słownik Biblii, Warszawa, Świat Książki, 2005, ISBN 837391319X, str. 24,
3. Dom rodzinny, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 163-166,
4. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 26-27.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Dom ma bardzo znaczenie w życiu bohaterów literackich.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Przypowieść o synu marnotrawnym: pełen bezinteresownej miłości, serdeczności i bezwarunkowego wsparcia dom symbolizujący królestwo ludzi prawych i wierzących, do którego powraca nawrócony syn marnotrawny.
b) Legenda o św. Aleksym: bogaty i królewski dom, który wychował Aleksego na chrześcijanina; dom, który Aleksy opuszcza, aby zostać ascetą i prowadzić życie całkowicie poświęcone Bogu.
c) Pan Tadeusz: dom w Soplicowie i wychowanie pod okiem Sędziego jako niezwykle ważny okres w życiu Tadeusza, który ukształtował jego postawę, światopogląd i hierarchię wartości.
d) Ludzie bezdomni: dom z marginesu społecznego, który nie zapewniał miłości ani dobrych warunków społecznych, jako źródło społecznych ambicji oraz idealistycznych planów Tomasza Judyma.

3. Wnioski:
a) Obraz domu w literaturze może być zarówno pozytywny, jak i negatywny.
b) Dom ma istotną wartość dla bohaterów literackich, ponieważ kształtuje ich postawy życiowe, charaktery, światopoglądy i hierarchie wartości.
c) Bohaterowie literaccy opuszczają swoje domy, aby realizować własne plany i misje, jednak zawsze do nich wracają.