Obrazy Syberii w literaturze

Syberia to część Rosji, położona w północnej części Azji, która w czasach II wojny światowej stała się w świadomości społecznej Polaków, symbolem okrucieństwa i cierpienia. Przejawem tego była znaczna liczba utworów literackich i filmowych, przedstawiających specyfikę tego obszaru geograficznego i tragedię osób tam przesiedlonych, w ramach praktykowanych przez władze rosyjskie deportacji. Ofiarami tej polityki byli głównie więźniowie polityczni z byłego ZSRR, jak również polscy jeńcy z czasów II wojny światowej.

Zmuszani do katorżniczej pracy, przebywali w nieludzkich warunkach i poddawani byli okrutnym praktykom ze strony władz obozów. Jednakże nie każdy utwór literacki, którego bohaterowie przebywali na Syberii w ten właśnie sposób ją przedstawiał. W zależności od losów bohaterów wschodnia część Rosji kojarzyła się z czymś innym. Było to również miejsce, gdzie zdobywali wykształcenie, zarabiali duże pieniądze i znaleźli szczęście.

Zbrodnia i kara

Głównym bohaterem powieści „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego jest Rodion Romanowicz Raskolinkow. Jest to mężczyzna przekonany o swojej niezwykłości, pełen sprzeczności i wewnętrznych dylematów. Kiedy dopuścił się do zamordowania kobiety w celu wzbogacenia się, był przekonany, iż ma prawo, jako jednostka wybitna i wyjątkowa, decydować o losie innych ludzi. Jako student prawa, żyjący w ubóstwie, postanowił sam wymierzyć sprawiedliwość względem majętnej lichwiarki. Z czasem, po dokonaniu morderstwa, uświadamia sobie, jak okrutnego czynu się dopuścił i wreszcie postanowił sam przyznać się do winy.

Jako motyw zabójstwa wskazał złą sytuację materialną, życie w nędzy i brak perspektyw na poprawienie swojego życia i zrobienie kariery. Na stosunkowo łagodny wyrok miało wpływ wiele czynników, między innymi sytuacja finansowa Raskolikowa, jego dotychczasowa niekaralność oraz miłosierdzie względem innych ludzi, jakie okazywał wielokrotnie w czasie studiów. Rodion został skazany na osiem lat katorgi drugiej kategorii i w związku z tym, wysłano go na Syberię. Raskolnikow trafił do syberyjskiego miasta, które było położone nad rzeką Irtysz, gdzie w twierdzy mieściło się więzienie.

Mężczyźnie towarzyszyła Sonia, która pragnęła pomóc mu poradzić sobie w tak trudnym momencie życia. Kobieta co miesiąc pisała listy do Petersburga, w których opisywała syberyjski świat, w którym wraz z Rodionem się znalazła. Syberia, w oczach bohaterów „Zbrodni i kary” był wręcz odizolowaniem od rzeczywistości, do której przywykli, mimo iż tam również doskwierał im głód i bieda. Rodion długo nie potrafił się pogodzić z pobytem na Syberii, stał się małomówny, wycofany, nic go nie interesowało, nawet nie chciał wiedzieć, co się dzieje w Petesburgu.

Sonia odwiedzała go często, wspierała go, jak tylko potrafiła. Mimo to surowe warunki panujące w więzieniu na Syberii, ciężkie roboty, brak odpowiedniego pożywienia i warunków higienicznych, jak również surowy i mroźny klimat, dały o sobie znać. Rodion nie potrafił się dostosować, miał zranioną dumę, chciał zostać prawnikiem, realizować się zawodowo, a trafił do syberyjskiego więzienia, gdzie przez kilka lat zmuszano go do ciężkiej i katorżniczej pracy. Przebywał on w ciasnej i brudnej celi z innymi więźniami. Musi nosić kajdany, spać na pryczy.

Mężczyzna zachorował i musiał przebywać w więziennym szpitalu, by wrócić do formy i rozpocząć dalszą pracę. Na Syberii, poza bólem, bezsilnością, zmęczeniem i cierpieniem, mężczyzna doświadczył własnej przemiany. Uświadomił sobie, jak wielką miłością darzy Sonię i że pragnie właśnie z nią spędzić resztę swojego życia. Zaczął studiować Ewangelię, inaczej postrzegać świat, odrodził się jako człowiek, a to wszystko miało miejsce właśnie na Syberii. Była to pewnego rodzaju próba. Trudne warunki życia, cierpienie, poczucie bezsilności i żalu, przeplatające się z katorżniczą pracą mogły prowadzić do załamania psychicznego Rodiona.

Jednak obecność zakochanej Soni, jej wsparcie i miłość dały mężczyźnie siły i wówczas uświadomił sobie, jak bardzo ją kocha. Obraz Syberii w „Zbrodni i karze” jest negatywny, kojarzy się z więzieniem, lękiem, bólem i pracą w nieludzkich warunkach. Mimo to jest to miejsce, w którym dochodzi do przemiany wewnętrznej głównego bohatera, który odnalazł sens życia i perspektywę nowej, lepszej przyszłości.

Inny świat

Powieść Gustawa Herlinga-Grudzińskiego „Inny Świat”, podobnie jak „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, ukazuje Syberię, jako miejsce zsyłek w czasie II wojny światowej. Sam tytuł wskazuje, iż miejsce to i łagry się tam znajdujące nie należą do rzeczywistości, w jakiej wcześniej żyli więźniowie tam osadzeni. Syberyjski świat jest odmienny, niezwykły i tym samym, przerażający. Powieść składa się z dwóch części, a główny bohater występuje pod nazwiskiem samego autora. Zostaje on zesłany i osadzony przez NKWD w sowieckim łagrze.

Przebywał on w Grodnie, Witebsku, Leningradzie, Wołogdzie i wreszcie w Jercewie, nad Morzem Białym. Opisywał życie na zesłaniu, warunki, jakie tam panowały i ludzi, których spotykał. Obraz Syberii w utworze jest negatywny, jest to miejsce surowe i wyniszczające dla człowieka. Osadzeni w łagrach więźniowie za wszelką cenę chcieli przetrwać, nawet kosztem innych. Nieludzkie warunki i katorżnicza praca sprawiały, że ludzie nie radzili sobie psychicznie z sytuacją, w jakiej się znajdowali i budziły się w nich wówczas nietypowe i złe zachowania.

Permanentny strach, niepewność i bezsilność powodowały, że postępowali według instynktów samozachowawczych, zdarzało się, że zabijali tych niezdolnych do pracy i chorych, zanikały w nich uczucia i ludzkie odruchy. Autor ukazuje, jak system sowieckich obozów, odizolowanie więźniów na dalekich terenach Syberii, prowadzą do niszczenia człowieka i zmuszają do ciągłej walki o godność i życie. Syberia stała się symbolem degradacji i dehumanizacji człowieka, który każdego dnia musiał pracować ponad siły w niesamowitym mrozie.

Przy temperaturze nawet -40 stopni Celsjusza więźniowie zmuszani byli do pracy przy wyrębie lasów i budowaniu domów i zakładów pracy. Ciągły mróz, nieustanne opady śniegu miały wyniszczający wpływ na zesłanych, którzy cierpieli na niedożywienie i przemęczenie. Jak wskazuje autor, miejsce, jakim była Syberia, również stanowiło narzędzie terroru. Wystarczyło wysłać tysiące więźniów do pracy na silnym mrozie, lekko odzianych, a ich organizmy po kilku dniach były wyniszczone, bardziej podatne na choroby, które z czasem przynosiły śmierć. Dlatego też, pracujący przy wyrębie lasu szybko umierali, wykończeni ciężką pracą, głodem i syberyjską pogodą.

Lalka

Zupełnie w inny sposób został przedstawiony literacki obraz Syberii w powieści „Lalka” Bolesława Prusa. Główny bohater powieści – Stanisław Wokulski, czterdziestopięcioletni mężczyzna jest postacią dynamiczną, pełną przeciwieństw i sprzeczności, intrygującą i niezwykle ciekawą. Już od dziecka, Wokulski marzył o zdobyciu wykształcenia, co w jego klasie społecznej było wyjątkowe, a wręcz niemożliwe. W 1863 roku zdecydował się wziąć udział w powstaniu styczniowym, a za czynny udział w walkach partyzanckich, rok później za karę został zesłany na Syberię, do Irkucka nad Bajkałem. Towarzyszyło mu wówczas mu dwóch Żydów – Szuman i Szlangbaum.

Wyjazd ten okazał się dla Stanisława przełomem w życiu i wielką szansą. Podjął tam pracę, z czasem poznał wiele nowych ludzi, zdobył uznanie m.in. państwa Czerskich, Czekanowskich, Dybowskich. Nawiązał wiele przyjaźni i zdobył wiedzę. Po powrocie z Syberii, w 1870 roku, wraz z doktorem Szumanem, wstąpił do chrześcijańskiego sklepu. Pobyt na Syberii przez ponad 7 lat dał Wokulskiemu wiele – wrócił do Polski, mając sześćset rubli i chęć do działania. Zdobył tam wykształcenie oraz jak powiedział Rzeckiemu, stał się uczonym, mógł się pochwalić wieloma podziękowaniami od petersburskich naukowych towarzystw.

Pieniądze zarobione na Syberii po powrocie do ojczyzny przeznaczył na nowe książki. W powieści Bolesława Prusa obraz Syberii, mimo iż Wokulski zesłany był na nią przymusowo, jest pozytywny. Pobyt na wygnaniu stał się dla młodego mężczyzny nie tylko próbą, ale i szansą na zmianę swojego życia, na poznanie nowych ludzi, zdobycie wykształcenia, którego od zawsze tak bardzo pragnął. Mężczyzna nie marnował ani chwili, wykorzystał nawet karę, jaką była zsyłka na Sybir.

Poznawała tam wielu wpływowych i mądrych ludzi, z czasem poruszał się w towarzystwie naukowców i tam też postanowił poświecić się nauce i w nią zaangażować, mimo swojego pochodzenia. W pewnym stopniu sytuacja Wokulskiego, jego zmiana myślenie i rozpoczęcie innego życia przypominać może sytuację Rodiona Raskolnikowa. Każdy z nich, mimo trudnej sytuacji, w jakiej się znaleźli, będąc zesłanymi na Syberię, potrafili skorzystać, zmieniając swoje życie i nabierając chęci i sił na nowe, lepsze.

Podsumowanie

Syberia to miejsce budzące wiele emocji. Gustaw Herling-Grudziński oraz Fiodor Dostojewski przedstawili ten region jako miejsce przymusowej zsyłki jeńców i więźniów politycznych, którzy zmuszani do ciężkiej pracy, zazwyczaj tracili życie w nieludzkich warunkach. Surowy klimat Syberii, silne mrozy i śniegi powodowały wyniszczanie ludzkich organizmów, choroby i w efekcie śmierć skazańców. Syberia sama w sobie stanowiła narzędzie śmierci tych ludzi, bezludne miejsca stały się atrakcyjne dla zbudowania na nich łagrów i obozów pracy, ponieważ pewne było, że nikt stamtąd nie ucieknie, ponieważ ucieczka była wówczas formą samobójstwa.

Bolesław Prus ukazał Syberię w zupełnie inny sposób, było to miejsce, do którego Stanisław Wokulski trafił za karę, jednak dzięki swojej inteligencji, zyskał na tym pobycie bardzo wiele. Spotykając mądrych i uczonych ludzi, sam postanowił zadbać o swoje wykształcenie i rozwój naukowy. Na podstawie zaprezentowanych utworów literackich można zauważyć, iż Syberia jest miejscem surowym, jej trudne do przeżycia dla człowieka warunki sprawiają, że może być wykorzystana w złych celach, jednak wszystko to zależy od sytuacji człowieka, w jakiej znajdzie się na tym mroźnym i specyficznym terenie.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Warszawa, PIW, 1987,
2) Herling- Grudziński Gustaw, Inny świat, Warszawa, Literat, 2009, ISBN 9788375272567,
3) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017.

II Literatura przedmiotu:
1) Marzec Anna, Co jest w człowieku: interpretacje prozy współczesnej, Łódź, Juka, 1993, rozdz.: Książka o ludzkim cierpieniu (G. Herling-Grudziński: „Inny świat”), ISBN 8390096196, s. 60-75,
2) Osmoła Józef, Lalka Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581207, s. 16-20,
3) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 41-47.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Literatura przedstawi różne obrazy Syberii.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wstęp – Syberia w świadomości Polaków, jako miejsce pełne okrucieństwa i wyniszczenia jeńców wojennych w czasie II wojny światowej, jednocześnie będące dla innych szansą na zmianę swojego życia na lepsze.
b) Zesłanie na Syberię, jako kara za zamordowanie Lichwiarki młodego rosyjskiego studenta, Rodiona Raskolnikowa.
c) Surowe warunki i ciężka praca jako bodźce do wewnętrznej, duchowej przemiany głównego bohatera – na podstawie powieści „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego.
d) Silne mrozy i śniegi, katorżnicza praca, brak możliwości ucieczki – jako warunki przebywających w sowieckich łagrach więźniów – jeńców II wojny światowej.
e) Odizolowanie od świata zewnętrznego, brak odpowiedniego wyżywienia i nieludzkie traktowanie, jako przyczyna zaburzeń psychicznych więźniów, ciągłej walki o godność i o przeżycie.
f) Syberia jako miejsce poznania nowych, wartościowych i uczonych ludzi, zdobycia wykształcenia i pomysłu na zmianę swojego życia – na przykładzie Stanisława Wokulskiego, bohatera powieści „Lalka”.

3. Wnioski:
a) Syberia jako miejsce budzące wiele emocji i pełne sprzeczności, ukazane w sposób różnorodny i niejednoznaczny przez twórców literatury.
b) Przymusowe zsyłki, łagry dla jeńców wojennych, więzienia dla więźniów politycznych i katorżnicza śmierć – jako negatywna strona rosyjskiej Syberii.
c) Kara zesłania na Syberię, jako szansa na zmianę własnego życia, zdobycie wykształcenia i poznanie nowych ludzi i pomysłów na dalszą edukację.
d) Sytuacje, w jakich znajdują się bohaterowie poszczególnych utworów literackich, mają decydujące znaczenie dla ukazania obrazu Syberii.