Rosjanie jako bohaterowie polskiej literatury różnych epok

Rosja to nasz największy i wraz z Niemcami najpotężniejszy sąsiad. Od setek lat mamy z nim wiele wspólnego, jednak związek z nim nigdy nie przyniósł niczego dobrego. Najpierw 123 lata istnienia nieobecnej na mapie Polski pod zaborami rosyjskimi, następnie – tym razem zwycięska – wojna z sowieckimi bolszewikami, po której nadeszła II wojna światowa, a wraz z nią stalinowska agresja na nasz kraj, zakończona zainstalowaniem szkodliwego i niszczącego Polskę systemu socjalistycznego zwanego PRL-em. Nic więc dziwnego, że Rosjanie stali się częstymi bohaterami rodzimej literatury. Ich portrety ukazywane są zarówno w odniesieniu do władzy, jak i do zwykłego społeczeństwa.

Pan Tadeusz

W „Panu Tadeuszu” Adam Mickiewicz opisuje m.in. postać Kozodusina, który jest wysokiej rangi urzędnikiem Wielkiego Łowczego Dworu, a tym samym przedstawicielem cara. Prezentuje on postawę typową dla Rosjanina posiadającego władzę i przekonanego z tego powodu o swojej wyższości nad innymi ludźmi. Obrazuje to sytuacja, gdy chart pewnego urzędnika zagryza psa Telimeny. W tym momencie wkracza do akcji Kozodusin, który oskarża właściciela charta o to, że wraz ze swoim zwierzęciem polował na łanie, mimo że dobrze wie, iż ową łanią był pies Telimeny. Rosjanin ma świadomość, że poświadcza nieprawdę, jednak fakt, iż piastuje wysokie stanowisko, pozwala mu czuć się bezkarnym i naginać prawo do własnych potrzeb.

Gdy poszkodowany właściciel charta protestuje przeciwko kłamstwom, Kozodusin straszy go, że jeśli się nie uspokoi i nie potwierdzi jego wersji, otrzyma jeszcze większą karę. Opisana scena unaocznia znaną w Rosji sytuację, w której człowiek posiadający władzę czuje, że jest ponad prawem i wykorzystuje swoje stanowisko w celach niezgodnych z jego przeznaczeniem. W zachowaniu Kozodusina nie ma mowy o jakiejkolwiek sprawiedliwości, a w zamian pojawia się nepotyzm, szantaż i komturstwo. O pozycji społecznej w Rosji nie decydują więc względy merytoryczne, ale nieformalne kontakty, co doskonale oddaje stereotypowe i wydaje się, że chyba również rzeczywiste myślenie na temat carskiej, sowieckiej i rosyjskiej władzy.

Dziady cz. III – Ustęp

Innym utworem Mickiewicza, do którego chciałbym się odwołać, jest „Ustęp” z trzeciej części „Dziadów”, gdzie pojawia się wizerunek Rosjan. Przekrój społeczny tego narodu okazuje się bardzo mocno zróżnicowany, ponieważ z jednej strony mamy do czynienia z tchórzami, koniunkturalistami i konformistami służącymi okrutnemu carowi, aby osiągnąć własne korzyści, a z drugiej z biedakami tłamszonymi przez rządzących. Wśród tej pierwszej grupy pojawiają się takie postaci jak senator Nowosilcow, Leon Bajkow czy Botfinka, których można nazwać lojalnymi wobec cara i okrutnymi aparatczykami.

Uosabiają oni nieludzkość i bezwzględność rosyjskiej władzy tłamszącej społeczeństwo i sprawującej despotyczne rządy w kraju. Żyją w luksusach, stosując przemoc i terror przeciwko własnemu społeczeństwu. W gruncie rzeczy obchodzi ich tylko władza i swój los, zaś życie reszty społeczeństwa nie ma dla nich żadnego znaczenia. Z kolei przeciętni Rosjanie w „Ustępie” są zaprezentowani jako ludzie ciemiężeni przez cara i zmuszeni do katorżniczej pracy, aby budować jego potęgę. Zwykli Rosjanie są mu całkowicie podporządkowani, a ich los okrutnie ciężki.

Widać wobec tego, że w przypadku „Ustępu” mamy do czynienia ze stereotypowym obrazem Rosji jako narodu skrajnie podzielonego i o ogromnych różnicach społecznych, które funkcjonują tam zresztą do dzisiaj. Mickiewicz trafnie zauważa, że Rosja podzielona była i ciągle jeszcze jest na małą grupę karierowiczów oddanych władzy, którzy w zamian za lojalność i uległość mogą liczyć na różnego rodzaju przywileje, oraz wielką grupę zwykłych obywateli, którzy żyją w skrajnie trudnych warunkach i zmuszeni są poddać się represjom oligarchicznej władzy.

Do przyjaciół Moskali

„Do przyjaciół Moskali” to utwór kończący cały Ustęp do trzeciej części „Dziadów”. Podmiot liryczny, którego możemy utożsamiać z samym autorem, zwraca się do Rosjan, ukazując swoją wizję rosyjskiego społeczeństwa. Podkreśla, że wielu jego członków to serdeczni mu przyjaciele, do których zwraca się z troską o ich dolę. Wspomina ich osoby, gdyż niejedna z nich, tak jak chociażby poeta Rylejew, została zabita przez carską władzę. Podobny los spotkał Bestużewa ośmielającego przeciwstawić się władzy rosyjskiej.

Mickiewicz zauważa pozytywne aspekty mieszkańców Rosji, co widać nie tylko na podstawie wspomnień o Rylejewie i Bestużewie, ale również poprzez przywołanie takich sytuacji jak wyrozumiałe zachowanie kaprala w stosunku do więźniów czy wyrażenie zrozumienia wobec rosyjskiego żołnierza, który zadaje cierpienie Polakom ze względu na wykonywane przez siebie obowiązki. Mickiewicz ma bowiem świadomość, że całe zło Rosjan leży nie po stronie zwykłych obywateli, ale po stronie cara i jego świty, która jest przez niego ze wszech miar krytykowana. Autor zauważa, że carska władza działa w tak okrutny sposób, że jest gotowa do zadawania cierpienia nie tylko Polakom, ale nawet własnym rodakom.

Mickiewicz piętnuje nie tylko cara, lecz również każdego, kto ulega pokusie przyłączenia się do jego świty, co uznaje za wyraz najwyższej zdrady. Poeta pragnie w ten sposób zwrócić uwagę na położenie Rosjan, którym chce pokazać, że pod żadnym pozorem nie powinni bratać się z carem i jego otoczeniem. Jednocześnie jest świadomy, że za opinie wypowiedziane w „Do przyjaciół Moskali” może go spotkać kara, lecz nie obawia się jej. Podsumowując, w wierszu tym mamy kolejny raz do czynienia z obrazem Rosji podzielonym na ukazaną w negatywnym świetle carską władzę i na zwykłych obywateli ciemiężonych przez nią, nad którymi Mickiewicz się pochyla i traktuje jako swoich przyjaciół.

Droga do Rosji

Kolejny utwór również pochodzi z Ustępu trzeciej części „Dziadów”, a jego tytuł brzmi „Droga do Rosji”. Podmiot liryczny opisuje swoją podróż do Rosji, na początku skupiając się przede wszystkim na aspektach przyrodniczych tego kraju. Widzimy zatem, że jest on ogromny, zimny, pokryty śniegiem, dziki oraz niezaludniony. Przywołany przez Mickiewicza krajobraz wydaje się bardzo srogi i siermiężny, a tylko gdzieniegdzie daje się zauważyć prawie identyczne chaty, w których mieszkają ludzie zdrowi, rośli i silni.

Mimo tężyzny fizycznej są oni całkowicie zrezygnowani i pozbawieni radości życia, czego przyczynę należy upatrywać w srogości cara traktującego swoich obywateli w brutalny sposób. Z jego powodu przeciętni Rosjanie nie wykazują żadnych uczuć i nie wiedzą, czym jest wolność. Mimo to Mickiewicz wyraża nadzieję, że kiedyś uświadomią sobie, iż są pozbawieni owej wolności i w końcu przeciwstawią się despotycznej władzy. Jest to jednak wyłącznie melodia przyszłości, ponieważ podmiot liryczny w aktualnym sobie czasie wskazuje, że obywatele Rosji są przestraszeni, bojaźliwi i całkowicie podporządkowani carowi.

Mickiewicz wspomina również o najazdach cara na Polskę, który każdą napotkaną i zamieszkaną przez Polaków wioskę zrównał z ziemią. Z kolei w samej Rosji po drogach jeżdżą oddziały wojska wzbudzające w mieszkańcach bezgraniczny strach. Co więcej, wśród żandarmów nie znajdują się wyłącznie Rosjanie, ale również Francuzi i Niemcy, dlatego można stwierdzić, że car wybierał wojskowych nie ze względu na ich przynależność narodową, czyli tak jak to się powinno odbywać, ale zwracając uwagę na oddanie i lojalność wobec własnej osoby. Dla cara nie liczył się bowiem patriotyzm i dobro narodu, lecz wyłącznie posiadanie władzy, z której mógł czerpać profity. Jak więc widać, „Droga do Rosji” jest kolejnym utworem Mickiewicza ukazującym Rosję podzieloną na dwie części: zwykłych obywateli ciemiężonych przez despotycznego cara, niemających najmniejszych szans na godne życie, oraz otoczenie władzy, które bezwzględnie tłamsi mieszkańców.

Kordian

Obraz Rosji w dramacie Juliusza Słowackiego uwidacznia się na bazie postaci cara Mikołaja i jego brata Konstantego. Ten pierwszy jest ciemiężycielem Polaków i władcą, który zdobył swoją pozycję poprzez uzurpatorstwo. Lud Polski wyraża obawy w związku z przejęciem tronu przez Mikołaja, bojąc się utraty tożsamości narodowej i cierpienia, jakie może ich spotkać ze strony rosyjskiego cara. Obawy te się potwierdzają, czego dobitny dowód stanowi sposób, w jaki Mikołaj traktuje Kordiana, najpierw obiecując jego ułaskawienie, a następnie nie dotrzymując słowa i skazując go na rozstrzelanie. Jest to władca surowy i bezlitosny, uosabiający potęgę i jednocześnie bezwzględność oraz bezduszność Rosjan, którzy bez skrupułów represjonują nieposłusznych obywateli.

Również jego brat – Wielki Książę Konstanty – nie jest postacią pozytywną. Co prawda nie wzbudza tak jednoznacznie negatywnych emocji jak car Mikołaj, lecz nie zmienia to faktu, że jako ich namiestnik znęca się nad polskimi żołnierzami i represjonuje obywateli. Doskonałym dowodem potwierdzającym tę tezę jest sytuacja, w której Konstanty przez przypadek zabija małe dziecko trzymane przez matkę na rękach, chcąc przedostać się przez tłum. Wówczas jego poplecznicy natychmiast tuszują sprawę, zacierając ślady krwi i porywając zrozpaczoną matkę.

Mimo to w przeciwieństwie do Mikołaja Konstanty posiada pozytywne cechy, gdyż lituje się nad Kordianem i chce jego uniewinnienia, a także ze wszystkich sił dba o wojsko polskie, które nadzoruje. Podsumowując, w dramacie Słowackiego mamy do czynienia z negatywnym obrazem Rosji wytworzonym na bazie charakterystyki i postępowania dwóch wysoko postawionych urzędników – cara Mikołaja i jego brata Konstantego, którzy bez większych skrupułów znęcają się nad Polakami.

Inny świat

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, będzie „Inny świat”. Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego opisuje codzienne życie w sowieckim gułagu, dokąd trafiali więźniowie polityczni w czasach komunistycznych i osoby niewygodne stalinowskiej władzy. Przedstawiciele totalitaryzmu, zaprezentowani na przykładzie obozowych strażników i oficerów NKWD, zostali zobrazowani przez autora w sposób negatywny, jako okrutnicy działający na rzecz zbrodniczego ustroju. Udowadniają to chociażby przesłuchania, jak to zastosowane w stosunku do Kostylewa.

Urzędnicy sowieckiej władzy nie dbają o to, czy oskarżony jest winny, czy nie, ponieważ zależy im wyłącznie na uzyskaniu wyroku skazującego. Kiedy bohater przez długi czas nie przyznaje się do winy, zaczynają go torturować. Bicie, przerywanie snu, przymuszanie do składania zeznań i wysuwanie absurdalnych oskarżeń to rzecz stosowana na co dzień przez Rosjan służących w NKWD. W czasie przesłuchań dążą oni do zniszczenia oskarżonego i nie troszczą się o prawdę. Są bowiem sługami jednego z najokrutniejszych systemów totalitarnych w dziejach historii, dlatego nie mają żadnych skrupułów.

Z okrucieństwem rosyjskich władz spotyka się również główny bohater utworu, którego wysłano do gułagu pod pretekstem szpiegowania przeciwko Związkowi Sowieckiemu, co było czymś niedorzecznym. Co więcej, „Inny świat” pokazuje, że władza rosyjska niszczy nie tylko innych ludzi, ale nawet samych siebie. Mechanizmy stalinizmu sprawiają, że kiedy któryś z jego funkcjonariuszy zostanie uznany za niewygodnego, czeka go podobny los jak zwykłych więźniów. Widać to na przykładzie Gorcewa, który był okrutnym enkawudzistą bez skrupułów mordującym ludzi i skazującym ich na ciężkie kary, aby w pewnym momencie samemu zostać zesłanym do gułagu i umrzeć przy akceptacji dawnych kolegów.

Także Zabójcę Stalina skazano na podstawie donosów jego kompanów ze służby. Władza rosyjska nie szanuje i nie ufa nawet samej sobie, czego dowodem są także liczni donosiciele wśród strażników. Obraz Rosjan w „Inny świecie” odnosi się jednak nie tylko do bestialskich funkcjonariuszy stalinowskiego ustroju, ale też do zwykłych ludzi wywodzących się ze społeczeństwa rosyjskiego. Ich portrety są zdecydowanie bardziej pozytywne niż przedstawicieli władz.

Udowadnia to np. sylwetka wspomnianego już wcześniej Kostylewa, który w heroiczny sposób odmawia pracowania na rzecz totalitarnego systemu. Aby nie pracować, rani sam siebie i popełniwszy samobójstwo, umiera jako męczennik. Zachowuje godność i człowieczeństwo nawet w tak nieludzkich warunkach jak te panujące w obozie pracy, przez co jego postawa wzbudza szacunek i zasługuje na najwyższe słowa uznania.

Własną godność ocala także Natalia Lwowna, kolportując w gułagu zakazane książki i wykazując się szlachetnością oraz życzliwością w stosunku do innych więźniów. Wzruszający jest przykład Jewgienii Fiodorownej, która zakochała się podczas pobytu w gułagu i zmarła przy porodzie. Człowieczeństwo zachowuje również zagorzały przeciwnik komunizmu – Pamfilów, kiedy godzi się z synem i przebacza mu jego zaślepienie stalinowskim totalitaryzmem.

Podsumowanie

Wizerunek Rosjan jako bohaterów literatury polskiej jest bardzo różny. Z jednej strony można wśród nich znaleźć szlachetnych ludzi, którzy wzbudzają w czytelniku ciepłe uczucia, czego dowodem są bohaterowie „Innego świata”, przede wszystkim Kostylew, Jewgienia i Natalia, a z drugiej ludzi okrutnych i gotowych do największych okrucieństw, co widać na przykładzie Kozodusina i enkawudzistów z „Innego świata”. Obraz Rosjanina w literaturze polskiej jest więc ukazywany zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i całego narodu. Władza jawi się jako bestialska, pozbawiona uczuć i wyzyskująca społeczeństwo, a społeczeństwo jako pokrzywdzone, oszukane i cierpiące z powodu terroru zorganizowanego przez rządzących.

W kontekście wniosków warto zwrócić uwagę na ogromne rozwarstwienie społeczne Rosjan, wśród których z jednej strony mamy mogących wszystko i opływających w luksusy przedstawicieli władzy, a z drugiej dogorywających w strasznych warunkach zwykłych obywateli. W literaturze polskiej rosyjscy przedstawiciele władzy są więc synonimem wszelkiego zła i zepsucia, a przeciętni ludzi ich ofiarami. Takie ujęcie tematu wynika ze wspólnej, bardzo trudnej historii pomiędzy naszymi narodami, w trakcie której jako Polacy zawsze należeliśmy do grupy poszkodowanych przez rosyjską władzę i szukaliśmy zrozumienia wśród rosyjskiego społeczeństwa.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2008, ISBN 9788308040296,
2) Mickiewicz Adam, Do przyjaciół Moskali, W: Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
3) Mickiewicz Adam, Droga do Rosji, W: Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955
4) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
5) Mickiewicz Adam, Ustęp, W: Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
6) Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412.

II Literatura przedmiotu:
1) Polańczyk Danuta, Dziady część III Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581757, S. 26-30,
2) Maciejewski Janusz, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świadomości społecznej, Więź, 1998, nr 2, s. 183-197,
3) Rosjanin, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 845-848,
4) Stefanowska-Treugutt Zofia, Rosja w Ustępie III części Dziadów, W: W krainie pamiątek. Prace ofiarowane profesorowi Bogdanowi Zakrzewskiemu, Wrocław, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996, ISBN 837091036X, s. 137-147.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Wizerunki Rosjan w literaturze polskiej ukazywane są zarówno w odniesieniu do władzy, jak i do przeciętnych obywateli.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz – wizerunek Rosjanina zaprezentowany na podstawie urzędnika Kozodusina; stereotyp rosyjskich władz jako będących ponad prawem i wykorzystujących swoją pozycję dla własnych korzyści.
b) Ustęp – obraz Rosjan jako narodu o ogromnych różnicach społecznych, podzielonego na wszechwładną władzę i jej akolitów oraz resztę narodu, który cierpi i jest wyzyskiwany.
c) Do przyjaciół Moskali: zwrócenie uwagi na problem despotycznej władzy, która ciemięży obywateli; przyjazny stosunek do rosyjskich obywatelki, negatywny do rosyjskiej władzy.
d) Droga do Moskwy: Rosja jako surowy i słabo zaludniony kraj, w którym żyją ludzie przestraszeni, poddani carowi i nieświadomi braku wolności; despotyczny obraz carskiej władzy.
e) Kordian: negatywny obraz Rosji wykreowany na podstawie wizerunku i postawy cara Mikołaja i jego brata Konstantego; władza rosyjska znęcająca się nad polskim narodem.
f) Inny świat – podział Rosjan na okrutnych ludzi służących władzy i cierpiących oraz poszkodowanych więźniów sowieckiego gułagu.

3. Wnioski:
a) Władza rosyjska jawi się jako bestialska, pozbawiona uczuć i wyzyskująca społeczeństwo, a społeczeństwo jako pokrzywdzone, oszukane i cierpiące z powodu terroru zorganizowanego przez rządzących.
b) Rosjanie to naród o ogromnym rozwarstwieniu społecznym, wśród którego z jednej strony pojawiają się mogący wszystko i opływający w luksusy przedstawiciele władzy, a z drugiej dogorywający w strasznych warunkach zwykli obywatele.
c) Sposób ujęcia Rosjan w literaturze polskiej wynika ze wspólnej, bardzo trudnej historii pomiędzy naszymi narodami, w trakcie której jako Polacy zawsze należeliśmy do grupy poszkodowanych przez rosyjską władzę i szukaliśmy zrozumienia wśród rosyjskiego społeczeństwa.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *