Motyw rycerza w literaturze różnych epok

Rycerze, jako jeden z ważnych stanów społecznych, wywodzą się z epoki średniowiecza, kiedy odgrywali newralgiczną rolę w kształtowaniu polityki i działań militarnych państwa. Stali na straży jego bezpieczeństwa, chroniąc króla i ludność, a także podbijali obce narody oraz terytoria, przyczyniając się do ekspansji swoich wojsk.

Historyczna rola i znaczenie rycerzy znalazły swoje odzwierciedlenie w literaturze, która ukazuje ich motyw na rozmaite sposoby. Mianowicie rycerze często są opisywani jako wielcy wojownicy kierujący się honorem i miłością do ojczyzny, lecz zdarza się również, że ich wizerunek ulega hiperbolizacji i służy w celach komediowych. O tym, jak uniwersalnym i różnorodnie wykorzystywanym motywem jest topos rycerza, mówi niniejsza prezentacja maturalna.

Pieśń o Rolandzie

Główny bohater „Pieśni o Rolandzie” jest symbolem idealnego średniowiecznego rycerza i uosabia ówczesny etos rycerski. Narrator opisuje go jako wyjątkową ze wszystkich osób zgromadzonych na dworze króla Karola. Dla Rolanda najważniejszą wartością jest honor, a jego życie polega na wiernej służbie władcy, Bogu i ojczyźnie. Cechują go takie przywary jak odwaga, niezłomność, waleczność, męstwo, siła i determinacja w dążeniu do celu, a jego doskonała sylwetka oraz szlachetne rysy twarzy harmonijnie z nimi współgrają. Roland wsławił się w walce jak żaden inny rycerz i zdobył dla króla liczne terytoria, za co ten wyraża mu najwyższą wdzięczność.

Honor tytułowego bohatera średniowiecznego eposu ma dla niego znaczenie większe od własnego życia, co udowadnia podczas walki z wojskami Marsyla, kiedy pomimo ogromnej przewagi przeciwników nie prosi o pomoc, gdyż w ten sposób ucierpiałaby jego duma. W tym samym momencie uwidacznia się jego odwaga, bo przecież tchórzliwy człowiek nie pozostałby sam na polu bitwy przeciwko hordzie wrogów. Mimo ich przewagi Roland zdumiewająco długo odpiera ataki, wykazując się niezwykłą umiejętnością walki, męskością i siłą fizyczną. Jak przystało na średniowiecznego rycerza, posiada wiernego rumaka, bliskiego przyjaciela Oliwiera i ukochaną kobietę, a także dysponuje niemal magicznym orężem w postaci miecza Durendal.

Wśród towarzyszy broni Roland wzbudza największy szacunek, a u przeciwników wywołuje przerażenie. Jego postawę można uznać za wzór honoru, patriotyzmu i oddania dla ojczyzny oraz władcy, ale również dla wartości chrześcijańskich. Roland walczy bowiem w imię Boga i gdy umiera, to Jemu powierza swój los, a On zabiera jego duszę do Raju. Wszystko to składa się na wizerunek rycerza idealnego, postępującego zgodnie z etosem średniowiecznym, którego postać ulega hiperbolizacji. Jego przejaskrawiona rycerskość bazuje na honorze, dumie, odwadze, męskości, sile fizycznej, umiejętności walki, patriotyzmie, poświęceniu dla ojczyzny, wierności wobec króla i gorliwej wierze w Boga.

Dzieje Tristana i Izoldy

Tristan to rycerz wychowany przez nauczyciela o imieniu Gorwenal, który nauczył go etosu, czyli umiłowania sprawiedliwości i prawdy oraz nienawiści do kłamstwa i zdrady. Tristan to jednocześnie człowiek niezwykle dzielny, waleczny i odważny, czego dowiódł, kiedy zabił smoka lub gdy przyjął wyzwanie potężnego Morhołta i pokonał go, choć wszyscy inni diukowie bali się z nim walczyć. Ponadto zgładzić olbrzyma Urgana Włochatego, który uprzykrzał życie okolicznym mieszkańcom, a także odbił Izoldę z rąk trędowatych. Wielokrotnie udowadniał swoje męstwo, umiejętności walki oraz oddanie królowi.

Z myślą o nim ryzykował życie, realizując dla niego różnego rodzaju misje, takie jak chociażby śmiertelnie niebezpieczna wyprawa po Izoldę Złotowłosą. Tristan to rycerz silny, postawny i dobrze zbudowany, który znał dworskie obyczaje oraz potrafił zachować się godnie, dumnie i honorowo. Widać to, kiedy zraniony po walce z Morhołtem czekał na śmierć i pragnął zostać puszczony prosto w morze, aby tam dokonać żywota. W codziennym życiu był zaradny, inteligentny i sprytny, dlatego udało mu się przeżyć w lesie wraz z ukochaną i przejść próbę rozgrzanego żelaza. W stosunku do Izoldy był czuły, opiekuńczy, wierny i troskliwy, choć miał świadomość, iż jego uczucie wiąże się ze zdradą króla i oznacza zachowanie niegodne rycerza.

Tristan nie mógł się go jednak wyprzeć, ponieważ był ono efektem działania magicznego eliksiru. Nawet pomimo tego pozostał honorowy i z tego względu najpierw oddał królowi Izoldę, a następnie wyjechał z Kornwalii. Tristan to zatem z jednej strony rycerz idealny, doskonały wojownik i człowiek uosabiający średniowieczny etos, a z drugiej tragiczny i rozdarty wewnętrznie kochanek, którego życie całkowicie opanowała zakazana miłość do żony króla.

Don Kichote z Manchy

Prześmiewcze ujęcie motywu rycerza prezentuje jeden z najsłynniejszych rycerzy w dziejach literatury – Don Kichot, bohater powieści Miguela de Cervantesa zatytułowanej „Don Kichote z La Manchy”. Mający około 50 lat mężczyzna należy do zubożałej szlachty i jest zafascynowany księgami rycerskimi, które mocno oddziałują na jego wyobraźnię. Pod ich wpływem sam zostaje błędnym rycerzem i nadaje sobie przydomek Don Kichot z Manczy. Jak przystało na prawdziwego rycerza, ma swojego rumaka – Rosyntanta – damę serca, którą jest okoliczna wieśniaczka ochrzczona przez niego imieniem Dulcynei z Toboso, a także wiernego giermka – Sancho Pansę.

W ten sposób Don Kichot przechodzi głęboką metamorfozę ze zwykłego szlachcica w rycerza poświęcającego swoje życie w imię sprawiedliwości. Choć tytułowy bohater utworu Miguela Cervantesa zamierza dokonywać wielkich i poważnych czynów, w oczach czytelnika jawi się raczej jako komiczna i przedstawiona w sposób groteskowy postać. Postawa Don Kichota jest bowiem przerysowana, gdyż żyje on marzeniami i wzniosłymi ideałami sprzed kilku wieków, które nie pasują do ówczesnej mu rzeczywistości. Świat postrzega w czarno-białych kolorach, rozróżniając wyłącznie złe i dobre czyny oraz kierując się tylko honorem, a nie rozumem.

Ze wszystkich sił chce walczyć z niesprawiedliwością i uważa się za błędnego rycerza, jednak jego działania często są nad wyraz absurdalne i groteskowe. Jego pierwsza wyprawa kończy się pobiciem przez robotników, których chciał zmusić do wychwalania swojej ukochanej kobiety, a innym razem walczy z wiatrakami w przekonaniu, iż są one groźnymi olbrzymami. Co rusz Don Kichot jest strofowany i upominany przez swojego cwanego i trzeźwo myślącego, ale niepiśmiennego i chytrego giermka, co jeszcze bardziej nadaje komicznego charakteru jego postaci, bo przecież nie do pomyślenia jest, aby giermek był bardziej zaradny niż jego pan.

Z jednej strony Don Kichot jest bohaterem groteskowym, pełnym absurdów i żyjącym zapomnianymi zasadami średniowiecznymi, a z drugiej wielkim idealistą ślepo przekonanym o słuszności honorowego i odważnego postępowania w każdej sytuacji. Stanowi on symbol przebrzmiałych i niepasujących do ówczesnych realiów czasów rycerskości, kiedy szlachetność, duma, godność i dobre imię bez względu na wszystko stały na szczycie hierarchii wartości. Don Kichot swoim zachowaniem bez wątpienia wzbudza sympatię i współczucie, ale daleko mu do męstwa, odwagi i czynów, którymi wsławił się Roland, mimo że stara się postępować zgodnie z etosem rycerskim. W tym przypadku motyw rycerza i rycerskiej walki z całą pewnością służy do rozśmieszenia widza i uświadomienia mu, jak bardzo zdezaktualizowały się rycerskie ideały.

Konrad Wallenrod

Motyw rycerza i rycerskiej walki ukazuje również „Konrad Wallenrod”. Tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza to czternastowieczny rycerz, który pomimo tego, że jako porwane w dzieciństwie niemowlę został wychowany przez Krzyżaków, to dzięki pieśniom Halbana uważa się za Litwina i intensywnie kocha swoją ojczyznę. Konrad to rycerz decydujący się na walkę z odwiecznym przeciwnikiem Litwy – Krzyżakami –mimo tego, musi zrezygnować z miłości do ukochanej żony Aldony, a jednocześnie stosować metody niegodne rycerskiego etosu, czyli zdradę i skrytobójstwo. Wallenrod ma bowiem świadomość, że jeżeli chce wygrać wojnę z Krzyżakami i skutecznie walczyć o wolność ojczyzny, musi posługiwać się podstępem, ponieważ w otwartej walce Litwa nie ma żadnych szans na zwycięstwo.

Konrad to rycerz poświęcający osobiste szczęście oraz własny honor w imię ojczyzny, co czyni z niego wielkiego patriotę i zarazem zdrajcę Zakonu Krzyżackiego, w którym się wychował i w którym przeżył całą młodość. Wallenrod prowadzi samotną wojnę i z dużą niechęcią posługuje się haniebnymi metodami skrytobójstwa, jednak jeśli chce efektywnie walczyć o wolność ojczyzny, nie ma innego wyjścia. Jego walka nie ma w sobie nic z męstwa, odwagi i honoru, dlatego wiąże się z koniecznością złamania rycerskiego etosu, co wywołuje w nim duże wyrzuty sumienia. Ostatecznie jednak tytułowy bohater poematu Adama Mickiewicza zostaje zdekonspirowany i skazany na śmierć, a umiera w więziennej celi, popełniając samobójstwo, aby nie zabiliby Krzyżacy.

W „Konradzie Wallenrodzie” motyw rycerza i rycerskiej walki jest zobrazowany tak, aby pokazać, że w niektórych sytuacjach konieczna okazuje się niehonorowa walka o ojczyznę, ponieważ otwarta wojna z silniejszym przeciwnikiem nie ma szans na powodzenie. Konrad to postać niejednowymiarowa, której postawa daje do zrozumienia, że w walce o wolność narodu liczy się skuteczność, a nie wierność wartościom. Mickiewicz ilustruje motyw rycerza i rycerskiej walki w sposób dość nietypowy, za pomocą którego autor przekazuje swoje opinie na temat metod walki o niepodległość w XIX wieku, kiedy Polska znajdowała się pod zaborami, a jej przeciwnicy byli o wiele silniejsi. Drugie dno jest w tym przypadku niemal tak samo ciekawe jak fabuła i sprawia, że walkę Konrada Wallenroda można postrzegać w sposób paraboliczny, w odniesieniu do sytuacji politycznej Polski pod zaborami.

Rycerz nieistniejący

Powieść Italo Calvino zatytułowana „Rycerz nieistniejący” przenosi czytelnika w czasy średniowieczne, a główny bohater jest pustą zbroją pozbawioną ciała, ale zachowującą się jak człowiek i mającą własną świadomość. Jego nietypowość i specyficzność sprawiają, że czuje się nieakceptowany i niespełniony, dlatego wielokrotnie udowadnia sobie i innym, że potrafi żyć jak prawdziwi ludzie. Zbroja normalnie chodzi, myśli i czuje, ale nie posiada powłoki cielesnej, dlatego nie istnieje. Jakby tego było mało, w pewnym momencie zakochuje się w niej kobieta, a ona z kolei jest obiektem pożądania wielkiego wielbiciela zbroi.

Ponadto rycerskość zbroi zostaje podważona przez innego rycerza, który podczas uczty przekazuje informację, że uratowana przez zbroję dziewica nie była w rzeczywistości dziewicą, dlatego zbroja nie zasługuje na miano prawdziwego rycerza. Aby zaprzeczyć oskarżeniom, zbroja postanawia odszukać uratowaną wcześniej kobietę, jednak nawet jeśli ją znajdzie, istnieją niewielkie szanse, że ciągle jeszcze będzie dziewicą, toteż sam główny wątek jest całkowicie absurdalny i pozbawiony sensu.

Surrealistyczny jest również obraz instytucji rycerstwa, która jawi się jako absurdalna, biurokratyczna machina powołująca do życia tak karykaturalne twory jak urząd pojedynków, pomst i planów czy główny zarząd pogrzebów i zbożnych usług. Co więcej, z czasem walczący rycerze zapominają, w jakim celu prowadzą działania zbrojne. Wszystko to składa się na nielogiczną, absurdalną i groteskową wizję motywu rycerza oraz rycerskiej walki, co tworzy surrealistyczny nastrój dzieła i daje do zrozumienia, że rycerze mogą być obiektem żartów.

Podsumowanie

Literatura ukazuje następujące ujęcia motywu rycerza: komiczne, obecne w dwóch ostatnich utworach, i poważne, które pojawia się w „Pieśni i Rolandzie” oraz „Dziejach Tristana i Izoldy”, w których mamy do czynienia z postaciami wojowników poświęcających swoje życie w imię wyższych wartości, takich jak ojczyzna, Bóg czy honor. Walczy na śmierć i życie, wykazuje się wielką ofiarnością, odwagą, męstwem i zaangażowaniem w rycerskie sprawy. Z kolei rycerze ukazywani w sposób prześmiewczy, czyli główni bohaterowie „Don Kichota” i „Rycerza nieistniejącego” są postaciami groteskowymi, prześmiewczymi i komicznymi, które ulegają hiperbolizacji i posiadają wyolbrzymione cechy. Nie zachowują się normalnie i posiadają karykaturalne przymioty, przez co ich niedorzeczne zachowania wywołują uśmiech u czytelnika. Jednak niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z parodystycznym, czy poważnym ujęciem motywu rycerza, wszyscy bohaterowie to postaci wzbudzające ciepłe i pozytywne uczucia.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bedier Joseph, Dzieje Tristana i Izoldy, Wrocław, Oficyna Wydawnicza „Promocja”, 2001, ISBN 8388944363,
2. Bedier Joseph, Pieśń o Rolandzie, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8385214401,
3. Calvino Italo, Rycerz nieistniejący, Warszawa, Cyklady, 1993, ISBN 839005924X,
4. Cervantes De Miguel, Don Kichot z La Manczy, Warszawa, Olesiejuk, 2005, ISBN 8374233761,
5. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8386740639.

II Literatura przedmiotu:
1. Działyńska Anna, Męstwo i odwaga. U źródeł etosu rycerskiego, Polonistyka, 2000, nr 8, s. 474-479,
2. Nawrocki Witold, Szlachetność – męstwo – patriotyzm. Pieśń o Rolandzie, W: Lektury obowiązkowe: szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych, red. Balbus Stanisław, Maciąg Włodzimierz, Wrocław, Ossolineum, 1976, s. 37-40,
3. Polańczyk Danuta, Literatura powszechna średniowiecza, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581972, s. 27-28,
4. Ossowska Maria, Ethoss rycerski i jego odmiany, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 179, ISBN 8301655251,
5. Rycerz, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, s. 315-318, ISBN 8373273948,
6. Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 17-23.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw rycerza wykorzystywany jest na różne sposoby i pełni różne funkcje.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:

a) Don Kichot z La Manczy: błędny rycerz, który nie pasuje do swoich czasów i zachowuje się w sposób karykaturalny.
b) Pieśń o Rolandzie: Roland jako rycerz idealny, który dla ojczyzny, honoru i Bogu jest gotów na największe poświęcenie.
c) Dzieje Tristana i Izoldy: Tristan jako odważny, mężny i wielce zasłużony rycerz, który zostaje opanowany przez szaleńczą miłość do żony króla.
d) Konrad Wallenrod: rycerz, który decyduje się na niegodną walkę z Zakonem Krzyżackim, aby tym samym walczyć o wolność ojczystej Litwy.
e) Rycerz nieistniejący: pusta zbroja jako wielki i odważny rycerz, którego zachowanie i postać są absurdalne, podobnie jak cały utwór.

3. Wnioski:
a) Motyw rycerza może być ukazywany w sposób poważny lub komiczny i karykaturalny.
b) Wszyscy bohaterowie to pozytywne postaci, które wzbudzają w czytelniku ciepłe uczucia.
c) Rycerze postępują zgodnie z etosem, a najważniejsze dla nich wartości to honor i ojczyzna.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *