Motyw samotności w literaturze – przedstaw na wybranych przykładach

Samotność to stan odosobnienia, który wiąże się z izolacją w sensie fizycznym lub wewnętrznym poczuciem wyobcowania, oznaczającym nieumiejętność współżycia z innymi ludźmi lub poczucie odrębności wobec nich. Ma on bardzo duży wpływ na życie człowieka i sprawia, że z reguły na różne sposoby próbujemy jej zapobiegać, a rzadziej godzimy się na nią i żyjemy w odosobnieniu.

Samotność w ogromnym stopniu oddziałuje nie tylko na ludzi, ale również na bohaterów literackich, których spotyka. Przyjmuje różne formy oraz wynika z rozmaitych przyczyn; Jakich? Jakie są jej skutki? Jakie oblicza samotności ukazuje literatura? Na te i inne pytanie związane z motywem samotności stara się odpowiedzieć niniejsza praca.

Hamlet

Dramat Szekspira ukazuje dzieje tytułowego bohatera – wykształconego młodzieńca charakteryzującego się wrażliwością, czułością i empatią. Punktem kulminacyjnym w jego życiu okazuje się moment, w którym dowiaduje się, że jego ojciec został zabity przez następcę tronu. Wówczas Hamlet zmuszony jest do podjęcia decyzji związanej z tym, czy pomścić ojca i tym samym wystąpić przeciwko obecnemu królowi i własnej matce, czy dać sobie z tym spokój i żyć spokojnie, lecz ze świadomością, że nie reaguje na tak okrutny czyn, jakim jest morderstwo ojca. Rozdarcie wewnętrzne, jakie z tego powodu pojawia się u Hamleta, wywołuje w nim ogromną samotność.

Tytułowy bohater ma bowiem świadomość, że nie może nikomu zaufać, ponieważ większość dworzan albo uczestniczy w spisku, albo jest otumaniona przez Klaudiusza. Z tego względu raz po raz musi przywdziewać różnego rodzaju maski, aby inni ludzi nie odkryli tajemnicy, jaką wyjawił mu duch ojca. Ciągła gra, wewnętrzne rozterki i brak bliskiej osobie, z którą mógłby podzielić się swoim losem, sprawiają, że Hamlet czuje się wyobcowanym i całkowicie samotnym człowiekiem. Bardzo trudno jest mu odnaleźć się w świecie fałszu, zakłamania i cynizmu, jak bez wątpienia jest królestwo rządzone przez Klaudiusza.

Samotność doprowadza tytułowego bohatera na skraj załamania i kompletnie niszczy humanistyczne fundamenty jego światopoglądu wykształconego w czasie studiów. Samotność Hamleta jest tragiczna i wpływa destrukcyjnie na jego psychikę. Cały czas się miota, nie może u nikogo znaleźć pomocy i w odosobnieniu podejmuje wszystkie decyzje, co w konsekwencji doprowadza do ostatecznej tragedii. Widać więc, że w dramacie Szekspira mamy do czynienia z motywem samotności ujętym w sposób tragiczny i mającym związek z nieumiejętnością odnalezienia się w zakłamanej rzeczywistości. W „Hamlecie” motyw samotności jest związany z dylematami moralnymi i wyborami życiowymi niemającymi dobrych rozwiązań.

Treny

Zgubny wpływ samotności na człowieka przedstawia Jan Kochanowski w swoich „Trenach”. Cykl dziewiętnastu wierszowanych utworów jest poświęcony jego przedwcześnie zmarłej córeczce, która opuściła ziemski świat w wieku dwóch i pół roku. Urszulka swoją obecnością sprawiała, że dom państwa Kochanowskich tętnił życiem, radością i wzajemną miłością. Dziewczynka była dla rodziców wielkim szczęściem, z którym wiązali duże nadzieje na przyszłość. Poeta sądził nawet, że córka odziedziczy po nim zamiłowanie do słowa pisanego i tak jak on zostanie artystką. Niestety śmierć zabrała pociechę, co sprawiło, że świat Kochanowskiego się załamał.

Bunt, samotność i zagubienie po stracie córki najlepiej obrazują dwa treny – ósmy i czwarty. Zacznijmy od tego pierwszego. Podmiot liryczny, którego oczywiście możemy identyfikować z samym autorem, zwraca się do swojej pociechy w formie monologu. Podkreśla, jak bardzo daje się zauważyć jej brak. Utwór podzielony na dwie części; w pierwszej podmiot liryczny przedstawia dom przepełniony osobą Urszulki, uosabiającą szczęście, miłość i spełnienie życiowe, zaś w drugiej pokazuje obraz samotności i szarości mieszkania, gdzie nie ma ukochanego dziecka. Autor na zasadzie kontrastu uświadamia, jak bardzo zmieniło się życie Kochanowskiego po śmierci córki. Bez Urszulki rodzinny dom staje się tylko budynkiem z cegieł i cementu, który jest przepełniony pustką.

Postawa autora przedstawiona w trenie VIII daje do zrozumienia, że był on czułym, opiekuńczym i kochającym ojcem, który po stracie swej jedynej pociechy stał się samotnym i zagubionym człowiekiem. Przejdźmy teraz do kolejnego trenu, tym razem czwartego, gdzie również możemy się doszukać motywu samotności i zagubienia ojca po stracie najbliższej osoby. Tren IV jest pierwszym utworem Kochanowskiego, w którym to podmiot liryczny otwarcie wyraża pretensje do Boga. Wyrzuca Mu, że jest niesprawiedliwy, skoro pozwolił odejść z tego świata tak niewinnej i bezbronnej istocie, jaką była Urszulka. Odczucia i emocje, jakie towarzyszą autorowi po stracie najbliższej osoby, świadczą o tym, iż samotność nie tylko niezwykle destrukcyjnie wpływa na życie, ale niesie ze sobą szereg innych uczuć, w tym przypadku pustkę, rozgoryczenie, smutek czy też zwątpienie w istnienie Boga.

Jak widzimy na przykładzie Kochanowskiego i jego trenów, strata najbliższej osoby wywołuje nie tylko samotność, ale także wiele innych, negatywnych emocji, które idą z nią w parze. Zagubiony ojciec nie potrafi sobie z nią poradzić, w efekcie czego przestaje wierzyć w jakiekolwiek wartości. Jego bunt świadczy o desperacji i nieumiejętności akceptacji samotności. Samotność miota jego myślami, nie pozwala mu zaznać spokoju i sprawia, że nie może przestać myśleć o ukochanej córce. Winą obarcza cały świat i wszystko dokoła, co jest aktem najwyższej rozpaczy. Taka postawa wynika z osobistego dramatu i wydaje się uprawniona, biorąc pod uwagę, w jak trudnym położeniu znalazł się Jan Kochanowski po śmierci Urszulki.

Konrad Wallenrod

Innym omówionym przeze mnie utworem będzie „Konrad Wallenrod”. Tytułowy bohater jest rozdarty pomiędzy wykluczającymi się alternatywami, a każdy jego wybór z góry skazany jest na negatywne skutki. Mianowicie musi wybierać pomiędzy miłością do kobiety a walką o wolność ojczyzny – Litwy. Ostatecznie dorasta do decyzji, wypowiadając wojnę Zakonowi Krzyżackiemu, który zagraża jego narodowi. Ta decyzja jest dla niego bardzo trudna i wiąże się z rozstaniem z ukochaną osobą, jednak dla Konrada patriotyzm to najważniejsza wartość w życiu, dlatego porzuca kobietę na rzecz walki o ojczyznę i wiedzie samotne życie.

Kiedy już wyrusza na podbój Krzyżaków, jest zmuszony, aby walczyć z przeciwnikiem za pomocą niehonorowych metod. Mimo że Krzyżacy nie znają jego prawdziwego pochodzenia i akceptują jego osobę, to czuje się wśród nich samotny, bo nie podziela ich wartości i w istocie działa wbrew ich interesom. Nie czuje się z nimi zżyty i posiada zupełnie inną tożsamość. Wybiera jednak samotność i poświęcenie, bo tak każe mu serce i poczucie obowiązku w stosunku do ojczyzny. Litwa stanowi dla Konrada najwyższą wartość, dla której jest w stanie nawet opuścić ukochaną i skazać się na samotność.

Niestety nie wychodzi mu to na dobre, ponieważ w niedługi czas po rozpoczęciu niehonorowej walki rycerz zostaje zdekonspirowany i ostatecznie popełnia samobójstwo. Podsumowując, Adam Mickiewicz w „Konradzie Wallenrodzie”, przedstawia samotność romantycznego buntownika wybierającego życie w odosobnieniu z własnej woli, aby dzięki temu móc działać na rzecz patriotyzmu. W ten sposób Mickiewicz pokazuje, że aby wygrać z okupantem i odzyskać wolność, Polacy powinni być do największego poświęcenia i ofiarowania siebie w walce za ojczyznę.

Lalka

Samotny jest również Stanisław Wokulski z „Lalki”. Poznajemy go jako czterdziestokilkuletniego mężczyznę wracającego z wojny turecko-bałkańskiej. Angażował się on również w inne bitwy związane z walką o niepodległość, co podpowiada, że losy polskiego społeczeństwa są dla niego ważne. Świadczą o tym również chęci do bogacenia się i rozwijania w ten sposób gospodarki, dzięki czemu istnieje możliwość polepszenia stanu życia innych obywateli. Wokulski aktywnie angażuje się w poprawę jakości egzystencji społeczeństwa i nie spoczywa wyłącznie na chęci zysku, gdyż stara się również pomagać potrzebującym. Z tego względu wyciąga rękę do Węgiełka, umożliwiając mu przeprowadzkę do Warszawy, a także do prostytutki Marianny, której pomaga w zerwaniu z tym niechlubnym zawodem.

Widać więc, że Wokulski jest bardzo przydatny społeczeństwu i przykłada się, aby życie obywateli było lepsze. Niestety dla niego owo społeczeństwo często nie docenia jego wysiłków, gdyż wiele osób odnosi się do niego w sposób negatywny. Arystokraci są wobec Stanisława cyniczni i traktują go w sposób instrumentalny, czego potwierdzeniem jest postawa Izabeli Łęckiej, która go tylko wykorzystuje. Wokulskiego nie rozumie również duża część mieszczaństwa oraz chłopi wykazujący się nietolerancją wobec ludzi majętnych. Nie pojmują oni, że dzięki Stanisławowi społeczeństwo polskie, czyli także oni, się bogaci. Ich spojrzenie na rzeczywistość jest więc bardzo powierzchowne.

Wokulski nie pasuje do ówczesnej rzeczywistości i zdecydowanie odstaje od przeciętnego obywatela pod względem wykształcenia, kultury, inteligencji i majątku, dlatego nawet najbliższy przyjaciel Rzecki często nie rozumie jego zachowania i decyzji życiowych. Samotność Stanisława wynika również z faktu, iż tak naprawdę sam nie wiem, w którą stronę ma podążać, bo choć zawsze fascynowała go nauka, to nie zdobył żadnego tytułu naukowego, a pomimo że był majętnym kupcem, zarabianie pieniędzy i pomnażanie majątku stanowiły dla niego tak naprawdę sposób na zdobycie serca Izabeli.

Samotność Wokulskiego wynika więc z kilku: że jest jednostką wybitną i odróżnia się od społeczeństwa, nie potrafi dokładnie określić swojego miejsca w świecie i zdecydować, którą drogą życiową podążać i zostaje odrzucony przez Łęcką oraz arystokratów. Poczucie wyobcowania głównego bohatera powieści Prusa powoduje jego osobistą porażkę, symbolizowaną przez wyjazd za granicę lub domniemaną śmierć. Funkcją motywu samotności w „Lalce” jest stworzenie bohatera z pogranicza epok, którego osobowość i postawa nie pozwalają na jednoznaczne zakwalifikowanie go do pokolenia romantyków bądź pozytywistów.

Mały Książę

Powiastka filozoficzna „Mały książę” przedstawia historię pewnego młodego chłopca zamieszkującego samotnie swoją planetę. Żyje w odosobnieniu, spędzając czas na oglądaniu wielokrotnych zachodów słońca i pielęgnowaniu otaczającego go otoczenia. Kiedy na jego planecie pojawia się róża, odnajduje towarzystwo, jednak nie potrafi jej pokochać i być wobec niej wyrozumiałym, dlatego rozpoczyna podróż po innych planetach, gdzie poznaje ludzi.

Rozmawiając z nimi, widzi samotność ludzi zagubionych, którzy udają, że zajmują się czymś wielkim i ważnym, a w rzeczywistości wyłącznie odsuwają od siebie uczucie samotności. Z kolei na Ziemi Mały Książę dowiedział się z ust węża, że nawet wśród ludzi można być samotnym na bezludnej wyspie. Jak więc widać, w powiastce filozoficznej Antoine’a De Sainta-Exupéry’ego mamy do czynienia z samotnością, której istotą jest niezrozumienie drugiego człowieka i ciągłe zajmowanie się w gruncie rzeczy nieważnymi sprawami, takimi jak pieniądze, władza czy alkohol.

W taki sposób autor „Małego księcia” przedstawia samotność dzisiejszych ludzi, którzy gdzieś zagubili umiejętność odnajdywania tego, co w życiu najważniejsze. Poznanie istoty ludzkiej samotności pozwala jednak głównemu bohaterowi na zrozumienie, że najistotniejsza jest ukochana róża, która stanowi dla niego wyjątkowy i niepowtarzalny kwiat. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż poprzez motyw samotności autor „Małego księcia” chciał pokazać, że ludzie zagubili prawdziwe wartości i nie rozumieją, czym jest prawdziwa miłość symbolizowana przez kwiat róży.

Proces

Powieść Franza Kafki przedstawia losy Józefa K. – przeciętnego obywatela pozbawionego nazwiska i skazanego przez sąd bez wiadomych sobie powodów. Główny bohater utworu to człowiek całkowicie osamotniony w zderzeniu z przerażająco bezduszną machiną urzędniczą. W starciu z nią jest kompletnie wyobcowany i pozbawiony jakiegokolwiek wsparcia, a jego los zależy od innych ludzi – adwokata, sędziego, a nawet woźnego oraz malarza sądowego. Co jednak istotne, nikt z funkcjonariuszy państwowych oraz urzędniczych nie spełnia swojego zadania; strażnicy terroryzują Józefa, nadzorca nakazuje mu milczenie, sędzia go ignoruje i nie pozwala się wypowiedzieć, adwokat poniża zamiast pomóc, a woźny go porzuca w potrzebie w ważnym dla niego momencie.

Nie ma nikogo, kto by mu pomógł wydostać się z tragicznej sytuacji, a jeśli ktoś już podzieli się z nim wskazówkami, tak jak malarz, to ich zastosowanie w życiu i tak nie przynosi oczekiwanych skutków. Symbolicznym wyrazem zagubienia i samotności Józefa K. w absurdalnym świecie rządzonym przez zbiurokratyzowany, odczłowieczony system jest jego wędrówka przez korytarze, stare budynki, ciasne klatki schodowe czy poddasza, które przypominają błądzenie po labiryncie.

Główny bohater to człowiek zagubiony, śledzony, manipulowany, osaczony i zdominowany przez totalitarną władzę. Nie ma pojęcia, za co go skazano, nie zna dowodów i oskarżycieli ani nie wie, jak długo będzie trwał proces oraz jaka kara mu grozi. Wszystko to prowadzi do całkowitej samotności Józefa K., która jest alegorią dramatycznego losu jednostki żyjącej pod rządami zbiurokratyzowanej władzy sprawującej nad nią permanentną kontrolę.

Ojciec chrzestny

W kontekście tematu zostanie zaprezentowana postać głównego bohatera „Ojca chrzestnego” – Michaela Corleone. Poznajemy go jako młodego buntownika, w odróżnieniu od reszty rodziny odżegnującego się od mafijnych interesów ojca, od którego uzależnieni są wszyscy jego najbliżsi oprócz niego samego. Wówczas główny bohater powieści Mario Puzo ma grono najbliższych osób, takich jak ukochana Kay Adams czy liczni bracia. Kiedy jednak Michael z powodu zamachu na ojca i upokorzenia, jakie zostało mu wymierzone przez kapitana policji, aktywnie włączył się w mafijną działalność rodziny i ostatecznie stanął na jej czele, zaczęła się jego samotność. Jej istota polegała na tym, że Michael był zmuszony do braku ufności wobec kogokolwiek i pokładaniu nadziei wyłącznie we własnej osobie i radach, jakich za życia udzielał mu ojciec.

Z uwagi na swoją funkcję dona główny bohater „Ojca chrzestnego” musi odciąć się od najbliższych i nie dopuścić ich do brutalnego świata mafii, tak jak to robi z Kay Adams, a nawet zabić ich z uwagi na honor rodziny, czego przykładem jest śmierć Carla i Philipa Tattaglii. Michael pozostaje sam w dążeniu do hegemonii rodziny, co nie pozwala mu na zawiązywanie bliskich relacji z innymi ludźmi i dzielenie się swoim życiem z żoną. Ujęcie motywu samotności w ten sposób ma za zadanie podkreślić kult rodzinny, który jest główny tematem powieści Mario Puzo.

Rok 1984

„Rok 1984” George’a Orwella przedstawia rządzone przez totalitarną władzę społeczeństwo przyszłości, które zostało ukształtowane tak, aby ludzie byli samotni i nie mogli być blisko siebie, gdyż w opinii władzy mogłoby to doprowadzić do szkodliwej dla niej wymiany opinii. Wyobcowanie w społeczeństwie jest zatem narzędziem wykorzystywanym przez rządzonych do ubezwłasnowolnienia obywateli i wyeliminowania istniejących w nim uczuć oraz emocji. Wrogości do siebie uczy się już w specjalnych szkołach, do których dzieci są wysyłane tuż po urodzeniu. Na ich terenie przedstawiciele władz wpajają maluchom podejrzliwość i niechęć do wszystkiego, co obce, w efekcie czego po powrocie do domu nie są w stanie zaufać rodzicom i zbudować z nimi trwałej relacji.

Najlepiej widać to na przykładzie rodziny Parsonsów, w której córka wydaje policji ojca, a on czuje się z niej dumny. W świecie wykreowanym przez Orwella nie ma mowy o żadnej bliskości, a każda próba stworzenia opartego na uczuciach związku niechybnie kończy się klęską i zostaje przerwana przez władzę. Najlepszym dowodem potwierdzającym tę tezę jest oczywiście romans głównego bohatera – Winstona Smitha – z Julią, który nie ma szans na przetrwanie i prowadzi do tragedii. W totalitarnej Ocenni każdy jest sobie obcy i nikt nie ma prawa do uczuć, gdyż władza postrzega je jako zagrożenie. Samotność to jeden z elementów służących do kontroli społeczeństwa, pozwalający na spacyfikowanie ludzkiej bliskości, uczuć i emocji.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie dzieł literackich, motyw samotności polega na poczuciu odosobnienia, braku bliskich osób, z którymi można by dzielić świat lub wyobcowaniu w społeczeństwie. Literacka samotność jest męcząca, żmudna, trudna, wiąże się z poświęceniem, niezrozumieniem, a często również z cierpieniem. Okazuje się ona ogromną próbą dla człowieka, która wymaga najwyższego heroizmu. W „Konradzie Wallenrodzie” pojawia się motyw samotności z wyboru będąca świadomą decyzją wielkiego idealisty skupiającego się na swoich indywidualnych dążeniach. Wynika ona z poświęcenia w imię wyższych wartości, czego nie można powiedzieć o samotności Jana Kochanowskiego, Józefa K. i bohaterów z „Roku 1984”. W ich przypadku samotność została narzucona z góry i jest skutkiem śmierci bliskiej osoby lub funkcjonowania w systemie totalitarnym.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. De Saint-Exupéry Antoine, Mały Książę, Warszawa, Kama, 1996, ISBN 8371530633,
2. Kafka Franz, Proces, Warszawa, Prószyński i spółka, 1999, ISBN 8373891846,
3. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Wrocław, Siedmioróg, 1996, ISBN 8371621086,
4. Orwell George, Rok 1984, Warszawa, Muza, 2001, ISBN 8373896597,
5. Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968,
6. Puzo Mario, Ojciec Chrzestny, Warszawa, Muza, 2003, ISBN 8373194614,
7. Szekspir William, Hamlet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8385904190.

II Literatura przedmiotu:
1. Polańczyk Danuta, Mały książę. Ziemia, planeta ludzi Antoine’a De Saint-Exupéry’ego, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 838658128X, s. 22-27,
2. Strzała Robert, Studium strachu – „Rok 1984” George’a Orwella, Warsztaty Polonistyczne, 1996, nr 3, s. 34-38,
3. Samotność, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 320-323,
4. Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 17-23,
5. Wilczycka Danuta, Proces Franza Kafki, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581337, s. 20-40.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw samotności ukazuje postaci bohaterów, którzy życie w odosobnieniu wybrali z własnej woli lub zostało im ono narzucone.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Treny: samotność ojca, który nie może odnaleźć się w świecie z powodu niespodziewanej śmierci córki.
b) „Hamlet”: motyw samotności ujęty w sposób tragiczny i w kontekście dylematów moralnych; Hamlet jako bohater całkowicie samotny i nie potrafiący odnaleźć się w zakłamanej rzeczywistości.
c) „Konrad Wallenrod”: samotność buntownika, który w imię walki o ojczyznę decyduje się na samotność.
d) „Lalka”: Wokulski jako bohater samotny, który nie potrafi odnaleźć się społeczeństwie, które z kolei nie akceptuje go z powodu jego wyjątkowości; samotność jako element kreacji bohatera „z pogranicza epok”.
e) „Mały Książę”: tytułowy bohater jako samotne dziecko, które poznaje istotę samotności ludzi; motyw samotności, który pokazuje, że ludzie zagubili się w dzisiejszym świecie i pozwala na zrozumienie, czym jest prawdziwa miłość.
f) „Proces”: Józef K. jako przykład bohatera samotnego w obliczu bezdusznej machiny biurokratycznego państwa.
g) „Rok 1984”: samotność, której od dziecka uczeni są obywatele Oceanii, jako sposób na sprawowanie kontroli nad społeczeństwem oraz eliminację uczuć i emocji.
h) „Ojciec chrzestny”: samotność Michaela Corleone, która wynika z poświęcenia życia w imię rodziny i wiąże się z brakiem zaufania do kogokolwiek.

3. Wnioski:
a) Literacka samotność jest męcząca, żmudna, trudna, wiąże się z poświęceniem, niezrozumieniem, a często również z cierpieniem.
b) Samotność może być zarówno indywidualnym wyborem jednostki, jak i narzuconą z góry koniecznością.
c) Samotność to trudna próba, która wymaga heroizmu i poświęcenia.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *