Bohaterska i heroiczna śmierć w literaturze

Śmierć jest dla wszystkich równa i prędzej czy później z całą pewnością spotka każdego z nas. Mimo to jej formy są bardzo różne, ponieważ umrzeć można na skutek choroby, w wypadku samochodowym, podczas uprawiania sportu czy w trakcie wojny. Śmierć ma zatem rozmaite wymiary i znaczenia, co widać nie tylko w życiu codziennym, ale również w literaturze. Odnosi się ona do tego tematu na wiele sposobów, a jeden z nich dotyczy śmierci bohaterskiej. Za pomocą tego motywu opisuje się heroiczne umieranie człowieka, który poświęcił swoje życie dla wyższych wartości oraz ideałów.

Pieśń o Rolandzie

Tytułowy bohater średniowiecznego eposu to wzór idealnego rycerza i sługa króla Karola Wielkiego, którego śmierć jest sportretowana w pełen patosu sposób i ma miejsce podczas bitwy Franków z Saracenami. Roland, jako głównodowodzący tylnej straży Franków, pomimo heroicznej i przez długi czas skutecznej obrony nie jest w stanie powstrzymać naporu licznych przeciwników. Wynika to z faktu, iż nie nikt nie przyszedł z pomocą Rolandowi, gdyż sam bohater o nią nie wołał, uważając, że byłoby to naruszeniem jego honoru. W efekcie ginie podczas ataku, a jego śmierć jest dokładnie zilustrowana i symbolizuje wielkie bohaterstwo.

Kiedy tytułowy bohater przeczuwa, że jego ziemski czas się kończy, zaczyna wznosić modły do archanioła Gabriela, błagając o litość i bożą łaskę. Świadczy to o jego przywiązaniu do wiary chrześcijańskiej i wierności fundamentalnym dla rycerza wartościom. Roland, widząc, że jeden z Saracenów pragnie przywłaszczyć sobie jego miecz Durendal, zabija go pomimo ciężkich obrażeń poniesionych w bitwy. Miecz jest bowiem jego rycerskim rekwizytem i przedmiotem mającym nie tylko bojowe, ale również sentymentalne i emocjonalne znaczenie. Jego utrata oznaczałaby dla Rolanda plamę na honorze, dlatego nie może do niej dopuścić.

Również inne święte relikwie znajdują się pod jego ochroną. Moment śmierci tytułowego bohatera jest nad wyraz patetyczny: najpierw Roland wdrapuje się na sam szczyt góry, następnie zwraca się ku przeciwnikom, bije się w pierś, wypowiada błagalną modlitwę o łaskę Boga, żałuje za grzechy, przypomina sobie najpiękniejsze chwile w życiu i powierza swoją duszę Bogu. Jego świętą rękawicę zabiera sam archanioł, a dusza wraz z aniołami wędruje do Nieba.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Pieśni o Rolandzie” mamy do czynienia z motywem bohaterskiej śmierci, za pomocą którego autor kreuje sylwetkę tytułowego bohatera na idealnego rycerza. W ostatnich chwilach życia wykazuje się on bowiem wielkim honorem, godnością i wiernością wobec etosu rycerskiego oraz podstawowych wartości, które się na niego składają. Ideały rycerskie, w tym przede wszystkim honor, mają dla Rolanda większe znaczenie niż własne życie. Umiera on w zgodzie z Bogiem i w służbie królowi oraz ojczyźnie, a jego śmierć jest zilustrowana w sposób patetyczny i tak, aby dokonać heroizacji, idealizacji i gloryfikacji jego postaci.

Reduta Ordona

Wiersz Adama Mickiewicza odnosi się do rzeczywistego wydarzenia historycznego, jakim było wysadzenie tytułowej reduty pod dowództwem Juliana Ordona przez rosyjskich napastników podczas obrony Warszawy w trakcie powstania listopadowego w 1831 roku. Podmiot liryczny w osobie Stefana Garczyńskiego – adiutanta relacjonującego wydarzenia – opisuje nadciągające do stolicy Polski olbrzymie oddziały carskich wojsk, na których drodze staje złożona z zaledwie sześciu dział reduta Ordona. Pomimo ogromnej przewagi przeciwników obrońcom Warszawy udaje się skutecznie przeciwstawić, siejąc wśród nich śmierć celnymi strzałami.

Wielka odwaga w postaci buntu wobec potężnego imperium rosyjskiego, poświęcenie uosabiane wyjściem do walki z zaledwie sześcioma armatami i skuteczność w starciu z silnymi i bardzo licznymi Rosjanami sprawiają, że żołnierze z reduty Ordona jawią się niemal jak bohaterowie heroiczni i gotowi na największą ofiarność dla ojczyzny. Z czasem jednak wojsko rosyjskie przełamuje defensywę Polaków i wkracza do szańca. Widząc, że nie ma szans, aby wyjść cało z opresji, Ordon postanawia wysadzić redutę, pod którą znajduje się skład broni i amunicji; woli zginąć niż poddać się wrogowi. Ostatnia zwrotka będąca porównaniem czynu Ordona do końca świata, kiedy Bóg również wysadzi naszą ziemię w powietrze, heroizuje śmierć polskich żołnierzy i ukazuje ich działania w sposób niezwykle bohaterski.

Śmierć obrońców Warszawy na czele z Ordonem jawi się jako obrona sprawiedliwości oraz wyraz największego patriotyzmu i honoru. Symbolizuje ona męstwo, dzielność, waleczność, odwagę, godność, zdolność do oddania życia za Polskę i poświęcenie na rzecz wyższych ideałów. Podmiot liryczny podkreśla, że dzięki swojej heroicznej śmierci Julian Ordon stanie się ikoną historii i będzie żył w zbiorowej pamięci jako narodowy bohater oraz patron szańców. Widać więc, że w wierszu Adama Mickiewicza mamy do czynienia z wyidealizowanym motywem śmierci ujętym w sposób heroiczny, podniosły, pełen patosu i gloryfikacji.

Ma on podkreślić wielkie oddanie obrońców Warszawy dla sprawy narodowej, złożyć im należny hołd, podkreślić ich honorowość i pokazać rodakom, że ich poświęcenie na rzecz walk narodowowyzwoleńczych ma głęboki sens i może im przynieść chwałę. Na koniec warto zaznaczyć, że w rzeczywistości Julian Ordon przeżył atak rosyjskich żołnierzy, a umarł, popełniając samobójstwo, dlatego treść wiersza nie jest w pełni zgodna z faktami historycznymi.

Nie-boska komedia

Bohaterska śmierć pojawia się także w „Nie-boskiej komedii”. Główny bohater to hrabia Henryk – arystokrata, który w trakcie rewolucji wymierzonej w jego warstwę społeczną postanawia jej bronić do ostatniej kropli krwi. Docenia rolę arystokracji w tworzeniu tradycji narodowej, podtrzymywaniu tożsamości i kultywowaniu wiary katolickiej, czego dowód stanowi rozmowa z Pankracym. Godnie i z honorem walczy o wolność, porządek i dobro własnej klasy. Hrabia odważnie staje na czele Okopów św. Trójcy i godzi się na to, aby w imieniu wartości chrześcijańskich, państwowych oraz arystokratycznych ponieść śmierć, co widać podczas przysięgi.

Henryk kieruje się wyższymi pobudkami i obowiązkiem wobec narodu, nie godząc się na paktowanie z rewolucjonistami, bo oznaczałoby to utratę honoru. Ostatecznie dotrzymuje przysięgi, iż zginie w walce za wiarę i Boga zamiast skapitulować umiera ze słowami na ustach „Poezjo, bądź mi przeklęta”. Hrabia pokazuje tym samym, że zrozumiał błędy przeszłości i poprzez samobójstwo chciał je odkupić. Ginie jako bohater arystokratów, do końca wierny swoim ideałom oraz wartościom. Jego śmierć symbolizuje najwyższe poświęcenie dla państwa, wiary i własnej warstwy społecznej, a z drugiej strony jest pokutą za nieprawość, której dopuścił się poprzez zdradę żony.

Henryk ma świadomość swojego upadku, dlatego śmierć z własnej woli można uznać za akt odwagi i moralności. Jego honor, godność i odwagę podkreśla nawet Pankracy, stwierdzając, że z uwagi na dotrzymanie danego słowa hrabia zasługuje na chwałę, zaś reszta arystokratów – na gilotynę.

Gloria Victis

Nowela Elizy Orzeszkowej przedstawia dzieje powstańczego oddziału, przekazywane wiatrowi przez drzewa szumiące nad mogiłą bohaterów. Z ich opowieści czytelnik dowiaduje się o tragicznym i pełnym heroizmie losie Polaków, z wielkim poświęceniem walczących o wolność narodu w powstaniu styczniowym. Ich przywódcą jest Romuald Traugutt, który zebrał oddział, nie wiedząc nawet, czy walka będzie miała jakikolwiek sens, jednak uczucia patriotyczne nie pozwalały mu pozostać biernym wobec zagrożenia ojczyzny.

Podobnie rzecz wygląda w przypadku Marysia Tarłowskiego – najmłodszego członka oddziału, który mimo wątłej budowy ciała i romantyczno-naukowej duszy widzi głęboki sens w walce o niepodległość Polski. Kiedy dochodzi do bitwy, okazuje się, że siły wroga znacznie przeważają, dlatego szanse na zwycięstwo są zerowe. Choć walka wiąże się z ofiarowaniem życia w imię ojczyny, bohaterowie ani na moment nie zastanawiają się, czy warto ją podjąć.

Romuald Traugutt wyraźnie zaznacza, że owa ofiara będzie krokiem do ostatecznego pokonania Rosjan, toteż należy ją bezwzględnie złożyć, z czym zgadzają się pozostali członkowie oddziału. W trakcie walk wszyscy ponoszą śmierć i umierają w heroiczny sposób, jako bohaterowie narodowi poświęcający swoje życie na rzecz ojczyzny: Maryś Tarłowski ginie ostatni, cały czas myśląc o ukochanej siostrze, a Romuald Traugutt opuszcza żonę i dzieci, aby oddać życie za Polskę. Wszystko to składa się na pełną patosu, wzniosłości i heroizmu śmierć powstańców styczniowych.

W ten sposób Orzeszkowa dokonuje ich heroizacji i pokazuje, że ich poświęcenie oraz ogromna ofiarność nie były bynajmniej bezpodstawne, lecz miało głęboki sens. Za pomocą tak ujętego motywu śmierci autorka „Nad Niemnem” chce przekonać czytelników, że powstanie styczniowe – mimo że przegrane – było wydarzeniem bardzo ważnym, za które należy oddać hołd osobom w nim uczestniczącym.

Pieśń o Żołnierzach z Westerplatte

Jak można się domyślać, wiersz opisuje wydarzenia z września 1939 roku, kiedy to polscy żołnierze w skazanej na klęsce walce bronili zaatakowanego przez niemiecki pancernik posterunku. Dzieło Gałczyńskiego gloryfikuje wizerunek polskich żołnierzy i podkreśla, że choć w wymiarze fizycznym ich walka okazała się tragiczna, to moralnie mogą czuć się zwycięzcami, ponieważ wykazali się jedyną w swoim rodzaju odwagą, wielkim heroizmem i gotowością do zapłacenia najwyższej ceny w imię ojczyzny. Podmiot liryczny jest przekonany, że bohaterscy obrońcy kraju zostaną wynagrodzeni w niebie, a w Polsce będzie się o nich pamiętać przez kolejne lata.

Opisuje ich tragiczną i jednocześnie bohaterską śmierć, zwracając uwagę, że jest ona ofiarą poniesioną w imię ojczyzny. W wierszu widać nie tylko wielki patriotyzm, bohaterstwo i heroizm polskich żołnierzy, ale również ich wiarę w to, że warto poświęcać swoje życie dla narodu. Mimo że przez tydzień walczą z o wiele liczniejszą armią wroga, nie zniechęcają się i cały czas podbudowują się na duchu. Podmiot liryczny jest świadomy znaczenia, jakie żołnierze mają dla Polski, dlatego tak bardzo stara się podkreślić ich wzorową postawę.

Jak więc widać, „Pieśń o Żołnierzach z Westerplatte” ukazuje żołnierzy polskich jako wielkich patriotów bohatersko poświęcających życie w imię narodu, których śmierć jest gloryfikowana i idealizowana. Ich bohaterstwo wynika z ogromnej determinacji, patriotyzmu i najwyższego poświęcania, a tragizm z faktu, że z uwagi na przeważające siły wroga są skazani na porażkę, przez co muszą zginąć.

Kamienie na szaniec

W „Kamieniach na szaniec” Aleksander Kamiński ilustruje losy harcerzy działających w polskiej konspiracji w trakcie II wojny światowej i powstania warszawskiego. Jako młodzi, ale wielcy patrioci nie bali się wziąć losy ojczyzny na swoje barki i stawić czoła niemieckiemu okupantowi. Jak mówi narrator, Zośka, Alek i Rudy nie tylko żyją, ale i umierają pięknie. Wszyscy trzej giną bowiem jako żołnierze działający na rzecz wolnej Polski. Rudy zostaje schwytany i przewieziony na przesłuchania, gdzie jest poddawany bestialskim torturom fizycznym i psychicznym.

Pomimo okrutnego postępowania Niemców nie wydaje żadnego ze swoich kompanów i nie ułatwia wrogowi dotarcia do innych polskich patriotów. Umiera pośród przyjaciół z powodu obrażeń poniesionych podczas przesłuchań, a tuż przed śmiercią powtarza zwrotkę z wiersza „Testament mój” Słowackiego, co symbolizuje jego poświęcenie dla ojczyzny i patriotyzm. Z kolei Zośka ginie od niemieckiej kuli jako sprawny dowódca jednej z akcji powstańczych, wykonując swoje obowiązki wobec ojczyzny.

Alek zaś umiera w szpitalu z powodu rany postrzałowej z akcji odbicia Rudego. Ofiarowuje swoje życie za przyjaciela i do ostatnich chwil cieszy się z jego uratowania. Choć znajduje się w trudnej sytuacji zdrowotnej i ma świadomość nadchodzącej śmierci, zachowuje pogodę ducha, gdyż ma wie, że dobrze wywiązał się ze swoich powinności wobec ojczyzny. Śmierć wszystkich z trzech bohaterów unaocznia ich największe poświęcenie dla wartości patriotycznych. Każdy z nich ginie z powodu zaangażowania na rzecz Polski, dlatego ich śmierć można uznać za mitotwórczą i bez wątpienia bohaterską. Wiąże się ona z ofiarnością, odwagą, męstwem i gotowością do oddania życia za najwyższe ideały, jakimi są braterstwo oraz ojczyzna.

Bracia Lwie Serce

Zupełnie inaczej do tematu bohaterskiej śmierci podchodzi Astrid Lindgren w utworze „Bracia Lwie Serce”. Jest to wzruszająca opowieść o tytułowych dwóch braciach – Jonatanie i Karolu. Młodszy z braci – Karol – był ciężko chory, przez co nie mógł nawet chodzić do szkoły. Przez przypadek, podsłuchując rozmowę matki z jej znajomą, dowiedział się, że niedługo umrze. Zrozpaczony tym faktem, pożalił się bratu, który go pocieszył, że śmierć nie jest straszna, ponieważ dzięki niej można znaleźć się w przepięknej krainie. Na tę wieść Karol nieco się rozchmurzył, choć żałował, że nie będzie przy nim Jonatana.

Rzeczywistość okazała się jednak inna, gdyż to właśnie Jonatan jako pierwszy umarł i przeniósł się do krainy marzeń. Stracił życie, bohatersko ratując Karol z pożaru. Karol niedługo potem do niego dołączył i razem żyli w wyśnionej krainie, gdzie podjęli walkę z tyranem, podczas której Karol odwdzięczył się Jonatanowi, samemu tracąc życie. Autorka tego wzruszającego dzieła w nietypowy sposób porusza temat bohaterskiej śmierci, sugerując, warto umrzeć za drugiego człowieka. Wszak Jonatan ani Karol ani chwili nie wahają się przed uratowaniem siebie. Mają świadomość, że może im grozić śmierć, lecz są gotowi poświęcić życie dla ukochanej osoby.

Ponadto poprzez ukazanie bajkowej krainy, do której zmierzają ludzie po śmierci, Astrid Lingren sygnalizuje, że odejście ze świata żywych to tylko kolejny etap w egzystencji człowieka. Wszystko to składa się na symboliczny sposób ukazania bohaterskiej śmierci, której celem w utworze „Bracia lwie serce” jest uświadomienie czytelnikom, że sens życia człowieka to poświęcenie dla innych, nawet kosztem śmierci. Choć zaprezentowanie tematu w ten sposób może wywoływać wiele kontrowersji, szczególnie wśród dojrzałych i kierujących się rozsądkiem ludzi, nie sposób odmówić Astrid Lindgren dobrych intencji, które mają udowodnić, że warto umrzeć w imię wyższych wartości i dać nam do zrozumienia, że śmierć to tylko jeden z etapów ludzkiej wędrówki.

Chłopcy z Placu Broni

„Chłopcy z Placu Broni” Ferenca Molnara opowiadają historię chłopców, którzy są zmuszeni do obrony swojego ulubionego miejsca zabaw – tytułowego placu broni. W tym celu przyjaciele walczą z czerwonymi koszulami, czyli obozem przeciwników. Głównym bohaterem dzieła jest Erno Nemeczek – wątły, niepozorny i nieśmiały chłopiec, z którego reszta grupy zrobiła kozła ofiarnego. Miał najniższą rangę wojskową i wykonywał tzw. czarną robotę. Słowem: był chłopcem na posyłki. Mimo to właśnie on wykazał się największą odwagą podczas obrony placu broni.

Jego heroiczny czyn w największym stopniu przyczynił się do pokonania przeciwników i nawet choroba oraz zakaz matki nie były w stanie zniwelować jego ogromnego zaangażowania. Niemniej jednak za swoja bohaterską postawę Nemeczek musiał zapłacić najwyższą cenę – śmierć. Niezwykła ofiarność i bohaterskość pogorszyła jego i tak już kiepski stan zdrowia, co doprowadziło do odejścia ze świata żywych. Jego śmierć jest bardzo poruszająca i wywołuje w czytelniku gniew. Nemeczek nie jest bowiem świadomy, że przyjaciele stoją nad nim i chcą mu złożyć hołd oraz zwrócić dobre imię, jakie mu wcześniej odebrali. Jak się okazało, przeprosiny chłopców były zbyt późne, ponieważ Nemeczkowi nie było dane ich doświadczyć.

Bohaterska śmierć w „Chłopcach z Placu Broni” stanowi więc symbol poświęcenia dla grupy i chęć akceptacji wśród najbliższego grona przyjaciół. Została ona ujęta w sposób niezwykle, podobnie jak w „Braciach Lwie Serce”. Śmierć głównego bohatera ma nam dać do zrozumienia, że ze względu na pozory nie należy przekreślać drugiego człowieka, bo można później tego żałować. Śmierć Nemeczka ma również wymiar symboliczny ze względu na fakt, że chłopiec traktował tytułowy plac broni jak swoją ojczyznę. W ten sposób autor uświadamia nam, że warto ponieść nawet najwyższą cenę w imię wyższych wartości, takich jak honor, odwaga, lojalność, przyjaźń czy ojczyzna.

Podsumowanie

Motyw bohaterskiej śmierci ukazuje taką śmierć, która wynika z poświęcenia jednostki na rzeczy wyższych ideałów, przede wszystkim na rzecz ojczyzny. Umierają oni w sposób honorowy, do końca życia zachowując wierność wobec wyzwanych przez siebie wartości. Bohaterska śmierć kreuje ich wizerunek na pełen heroizmu i poświęcenia, sprawiając, że czytelnik bardziej się z nimi identyfikuje. Za jej sprawą bohaterowie zachowują godność i honor, który byłby splamiony, gdyby przeżyli. Ich śmierć wiąże się bowiem z walką o ojczyznę i jest poniesienia w jej wyniku. W kontekście wniosków warto zauważyć, że bohaterska śmierć często opisywana jest w sposób patetyczny i podniosły, w efekcie czego postać umierającego ulega gloryfikacji.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Bedier Joseph, Pieśń o Rolandzie, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8385214401,
2) Gałczyński Konstanty Ildefons, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, [w:] Serwus Madonna, Warszawa, Czytelnik, 1987, ISBN 8307010292, s. 133-134,
3) Kamiński Aleksander, Kamienie na szaniec, Warszawa, Nasza Księgarnia, 2003, ISBN 8310108893,
4) Krasiński Zygmunt, Nie-boska komedia, Janki, Morex, 1993, ISBN 8385904115,
5) Lindgren Astrid, Bracia Lwie Serce, Kraków, Zielona Sowa, 2001, ISBN 9788378885023,
6) Mickiewicz Adam, Reduta Ordona, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/amwiersz/0060.htm, 28.04.2014,
7) Molnar Ferenc, Chłopcy z Placu Broni, Warszawa, Muza, 2015, ISBN 9788310339874,
8) Orzeszkowa Eliza, Gloria Victis, Warszawa, PIW, 1948,

II Literatura przedmiotu:
1) Farent Teodor, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581702, s. 24-29,
2) Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność, Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Kram, 1998, Rozdz.: Pierwowzór śmierci heroicznej w Pieśni o Rolandzie, ISBN 8386075473, s. 157-160,
3) Kwiatkowska-Ratajczak Maria, Komu potrzebny patriotyzm? O Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego, W: Kompetencje szkolnego polonisty: szkice i artykuły z metodyki, red. Chrząstowska Bożena, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1997, ISBN 8302057029, s. 209-216,
4) Labuda Aleksander Wit, Apoteoza Rolanda i polska topika bohaterskiej śmierci, [w:] Pamiętnik Literacki, 1987, nr 2, s. 61-90,
5) Polańczyk Danuta, Poezje Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581425, s. 14-18.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Bohaterska śmierci ukazuje bohaterów, którzy poświęcają życie w imię wyższych wartości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pieśń o Rolandzie: motyw bohaterskiej śmierci, za pomocą którego autor kreuje sylwetkę tytułowego bohatera na idealnego rycerza, do końca życia wiernego rycerskim ideałom.
b) Reduta Ordona: śmierć tytułowego bohatera, który wysadza się w powietrze, aby zachować honor i nie zginąć z rąk znienawidzonego wroga.
c) Nie-boska komedia: samobójcza śmierć hrabiego Henryka jako symbol heroicznej obrony wartości chrześcijańskich, państwowych i arystokratycznych.
d) Gloria Victis: pełna patosu i wzniosłości śmierć powstańców styczniowych, którzy zginęli w heroiczny sposób, walcząc o ojczyznę; heroiczna śmierć, która uwzniośla poświęcenie i walkę powstańców.
e) Pieśń o żołnierzach z Westerplatte: bohaterska i heroiczna śmierć żołnierzy, którzy świadomie i z pełnym poświęceniem oddają życie za ojczyznę.
f) Kamienie na szaniec: wojenna śmierć młodych harcerzy wynikająca z ich zaangażowania w walkę o wolność ojczyzny, którzy w ten sposób spełniają swój patriotyczny obowiązek.
g) Bracia Lwie Serce: bohaterska śmierci ukazana jako przejście do nowego świata; śmierć, która wynika z chęci uratowania życia bratu.
h) Chłopcy z Placu Broni: wzruszający moment śmierci, który ma uświadomić czytelnikom, że bez względu na wszystko nie należy przekreślać drugiego człowieka; śmierć w imię ideałów solidarności grupowej i akceptacji.

3. Wnioski:
a) Najważniejszym ideałem, w imię którego bohaterowie ponoszą śmierć, jest ojczyzna.
b) Bohaterska śmierć ukazuje postaci, które umierają w sposób honorowy, do końca życia zachowując wierność wobec wyzwanych przez siebie wartości.
c) Bohaterska śmierć kreuje wizerunek bohaterów na pełen heroizmu i poświęcenia, sprawiając, że czytelnik bardziej się z nimi identyfikuje.
d) Motyw bohaterskiej śmierci często jest opisywany w sposób patetyczny i podniosły, w efekcie czego postać umierającego ulega gloryfikacji.