Socrealizm w Polsce w literaturze, malarstwie i muzyce. Założenia, cechy, przykłady, dzieła

Socrealizm zrodził się w wyniku rewolucji bolszewickiej i w efekcie ekspansji rosyjskiego socjalizmu, czyli komunizmu w Europie przed II wojną światową. Był on obecny w sztuce aż do lat 90. XX wieku, czyli do czasu upadku ZSRR. Socrealizm powstał, aby realizować cele radzieckiego systemu komunistycznego, dlatego sposób kreowania rzeczywistości, jaki wykorzystują twórcy tego nurtu, został podporządkowany ideologicznej linii Partii.

Jest to zjawisko na tyle ciekawe, że postanowiłem omówić je podczas dzisiejszego wystąpienia. W jego trakcie zamierzam scharakteryzować socrealizm, na podstawie wybranych przykładów tekstów kultury analizując go jako zjawisko kreujące charakterystyczny obraz rzeczywistości.

Przy budowie

Pierwsze dzieło, które chciałbym omówić w kontekście tematu, to powieść „Przy budowie” napisana przez Tadeusza Konwickiego. Powstała ona w początkowych latach sowieckiej okupacji, gdyż wydano ją w roku 1950. Stanowi ona efekt osobistych doświadczeń autora z tego okresu, który wówczas pracował jako robotnik w Nowej Hucie. Fabuła powieści przedstawia okolice wsi Łuńczyce, gdzie postępuje budowa linii kolejowej. Pewnego dnia na miejsce pracy przybywa partyjny towarzysz Piotr Czajkowski, aby uświadomić robotnikom, że ich zadanie polega na budowanie wspólnego systemu socjalistycznego.

Widzimy więc, jak Czajkowski indoktrynuje robotników, wpajając im idee komunistyczne, tak aby byli oni przekonani, że razem tworzą dobro narodu. Nadzorca wprowadza więc akordowy system pracy, dzięki czemu możliwa staje się konkurencja pomiędzy robotnikami. W efekcie w krótkim czasie wyłaniają się pierwsi tzw. przodownicy pracy. Za sprawą propagandy i agitacji komunistycznej robotnicy przeobrażają się w socjalistów, a ci, którzy odrzucają idee rosyjskiego systemu, ukazani są jako ludzie źli i niezdolni do efektywnej oraz odpowiedzialnej pracy.

Największym bohaterem staje się natomiast poczciwy staruszek Łaptać, któremu udaje się wypracować prawie 200% normy. „Przy budowie” to typowa socrealistyczna powieść zaliczana do kategorii tzw. „produkcyjniaków”, w pozytywny sposób odnosząca się ideologii komunizmu. Towarzysz Piotr Czajkowski okazuje się bowiem przenikliwym człowiekiem potrafiącym doskonale zorganizować pracę, wydobyć energię z robotników i umiejącym uświadomić ideologicznie robotników. Kontrast dla niego stanowi burżuazyjny inżynier Sawicki, będący przeszkodą w budowie wspólnego, socjalistycznego dobrobytu.

Widać więc, że w „Przy budowie” pojawiają się typowe modele bohaterów: dobry socjalista i zły inteligent. Poza tym zgodnie z ideą socjalizmu wszyscy ludzie pracują, nawet jeśli jest to praca bezsensowna, jak w przypadku urzędników. Ponadto każdy jest sobie równy, co symbolizuje symbioza pomiędzy robotnikami i urzędnikami. Konwicki idealizuje komunistyczne metody pracy, czego dowodem jest zwiększenie produktywności po wprowadzeniu pracy na akord, norm pracowniczych i planu sześcioletniego, tak charakterystycznego dla komunizmu. Wszystko to składa się na dzieło gloryfikujące socjalizm oraz jego ideały i zarazem deprecjonujące przeciwników systemu. Ma ono charakter dydaktyczny, a więc naucza, a właściwie indoktrynuje czytelników zgodnie z założeniami komunizmu.

Praca na rzecz systemu stanowi źródło szczęścia i pozytywnej metamorfozy bohaterów, którzy z kolei wraz z upływem fabuły dojrzewają do idei socjalistycznych i stają się w pełni uświadomionymi bohaterami. Nie mogło oczywiście zabraknąć demaskacji burżuazyjnych i inteligenckich wrogów klasowych oraz ustrojowych sabotujących pracę na rzecz komunizmu, jakim jest wspomniany inżynier Sawicki. Co do formy powieści, to należy zauważyć, iż jawi się ona jako typowo realistyczna i pisana prostym językiem, dzięki czemu w łatwy sposób jej przekaz może dotrzeć do prostych obywateli, do których jest skierowany.

Słowo o Stalinie

Założeniom socrealizmu podporządkowuje się również wiersz Władysława Broniewskiego zatytułowany „Słowo o Stalinie”. Można go określić jako komunistyczny panegiryk, czyli dzieło będące pochwałą danej osoby, wartości czynu czy wydarzenia. Podmiot liryczny w patetycznym tonie najpierw odnosi się do rewolucji bolszewickiej, prezentując ją jako metodę na zbawienie świata i sposób na wyeliminowanie wszelkich problemów społecznych, a następnie ukazuje obraz wrogów partii, określając ich jako bezmyślne watahy. Z kolei komuniści jawią się jako świadomi swoich wartości idealiści gotowi do największego poświęcenia, aby polepszyć życie najniższych warstw społecznych.

Stalina podmiot liryczny nazywa natomiast wcieleniem woli i rozumu, który powinien być strzeżony przez niebiosa. Duże znaczenie w wierszu Broniewskiego ma etos pracy, równości i wspólnej budowy robotniczego państwa komunistycznego będącego odpowiedzią na nieudane eksperymenty polityczne i społeczne XIX wieku. Podmiot lityczny opisuje socjalizm z wielką nadzieją, wierząc, że ten system odmieni losy świata, zagwarantuje równość wszystkich ludzi i wprowadzi rewolucyjne zmiany. Na jego czele znajduje się wódz, sam On we własnej osobie – Józef Stalin – który w „Słowie o Stalinie” ulega mitologizacji i niemal przypomina Boga.

W wierszu Broniewskiego widać ponadto wyraźny podział na dobrych i pracujących w pocie czoła komunistów oraz złych, głodujących i cierpiących bezrobocie „Ich”, czyli wrogów systemu. Podmiot liryczny portretuje heroiczną walkę socjalistów o równość, wolność, pokój, dobrobyt i sprawiedliwość, kontrastując ją z oporem nieświadomych i bliżej nieokreślonych wrogów systemu chcących zburzyć cudowny, komunistyczny ład, na którego czele stoi chwalebny i wyidealizowany towarzysz Stalin. Widać więc, że „Słowo o Stalinie” to typowo socrealistyczny wiersz, gloryfikujący socjalistów oraz głoszone przez nich idee, a zarazem deprecjonujący wrogów komunizmu.

Rzeczywistość socjalistyczna ukazana jest w różowych barwach, a jej przywódca to doskonały i niemal natchniony przez Boga wódz walczący o sprawiedliwość, pokój i równość. Zgodnie z założeniami socrealizmu Broniewski zwraca uwagę na los ludu pracującego i w perswazyjny sposób przekonuje do komunistycznej wizji świata. Wiersz ma charakter podniosły i patetyczny, dzięki czemu efekt propagandowy zostaje zintensyfikowany, a pozytywny obraz Stalina i jego towarzyszy okazuje się jeszcze bardziej wyraźny.

Podaj cegłę

Socrealizm to kierunek obecny nie tylko w literaturze, ale również w malarstwie, czego dowodem jest obraz „Podaj cegłę” namalowany przez Aleksandra Kobzdeja. Na pierwszym planie widać trzech robotników pracujących na budowie, których twarze są bez wyrazu i nie pozwalają na zidentyfikowanie ich jako konkretnych osób. Poprzez taki zabieg autor uzyskuje wrażenie anonimowości postaci, dzięki czemu realizuje komunistyczne hasło równości, a zarazem zachęca każdego bez wyjątku do budowy Polski Ludowej. Temu celowi służy też wyciągnięta dłoń robotnika znajdującego się po lewej stronie, która wskazuje na jego zaangażowanie i sugeruje współpracę z innymi. Również hasłowy tytuł „Podaj cegłę” żwawo zachęca do pracy. Jasne barwy tła mają na celu ocieplenie wizerunku murarzy, a ich wysokie sylwetki w symboliczny sposób uwznioślają prokomunistyczną postawę.

Na lewo most, na prawo most

Socrealizm realizowano także w utworach muzycznych, takich jak np. niezapomniana piosenka „Na lewo most, na prawo most” napisana przez Helenę Kołaczkowską i wykonywana m.in. przez Irenę Santor. Przedstawia ona idylliczny obraz Warszawy jako miasta gwarnego, dynamicznego, rozbudowującego się, kolorowego i po prostu szczęśliwego. Stolica widziana z perspektywy osoby śpiewającej jest dużym miastem, do którego napływają masy zadowolonych ludzi z uśmiechem na ustach budujących jej dobrobyt. Owe obrazy są bardzo ogólne i dotyczą wybranych wycinków rzeczywistości, będących właściwie oczywistym elementem krajobrazu dużego miasta, takich jak most, domy, autobusy czy tramwaje.

W „Na lewo most, na prawo most” mamy do czynienia z przesadnie cudownym, wręcz cukierkowatym wizerunkiem stolicy Polski, choć tak naprawdę nie zawiera on w sobie niczego nadzwyczajnego. W rzeczywistości treść tej piosenki nie pokazuje wyjątkowych, indywidualnych cech Warszawy świadczących o jej atrakcyjności, lecz za to codzienne widoki, jak przejażdżka autobusem, zachód słońca, spacer po starówce czy codzienny powrót z pracy urastają do miana niepowtarzalnych i niezapomnianych chwil.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie utworów, socrealizm to kierunek, który charakteryzuje się idealizacją zwykłej, szarej rzeczywistości, tak aby realizować cele propagandy sowieckiej i przekonać ludzi, że komunizm to doskonały system społeczny poprawiający byt każdego człowieka. Dzieła socrealistyczne propagują ideologiczną linię partii komunistycznej, dlatego występuje w nich wyraźny podział na ludzi dobrych, czyli tych, którzy ją popierają, oraz złych, a więc przeciwników socjalizmu. W związku z tym socrealizm pełen jest typowych schematów społecznych i kulturowych powielanych w każdym dziele, takich jak idea pracy mającej na celu wspólną budowę państwa komunistycznego, idea równości, brak jakichkolwiek indywidualności czy podział na złych burżujów i inteligentów oraz dobrych i prawych robotników i członków partii.

Poprzez socrealizm w propagandowy sposób artyści wmawiali ludziom, że komunizm jest dobrym systemem, toteż socrealizm jako zjawisko i sposób kreowania rzeczywistości oceniam negatywnie. Nie miało ono bowiem na celu uzyskania wysokich wartości artystycznych czy chociażby komercyjnych, lecz manipulowanie społeczeństwem i służenie zbrodniczemu systemowi komunistycznemu. Socrealizm był narzędziem ogłupiania mas i pośrednio przyczyniał się do eliminacji indywidualności, czyli w dużej mierze jednostek wybitnych, a obraz świata, jaki przedstawiał, można określić jako co najmniej schematyczny, zakłamany i niezgodny z prawdą.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Broniewski Władysław, Słowo o Stalinie, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/69991-slowo-o-stalinie, 26.02.2013,
2. Kobzdej Aleksander, Podaj cegłę, Wrocław, Muzeum Narodowe, 1950, olej na płótnie, 133 x 162 cm,
3. Konwicki Tadeusz, Przy budowie, Warszawa, Czytelnik, 1952,
4. Santor Irena, Na prawo most, na lewo most, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=RRmHJ1kvpJY, 26.02.2013.

II Literatura przedmiotu:
1. Bakuła Bogusław, Socrealizm: perswazja i socjotechnika, Teksty Drugie, 1990, nr 4, s. 114-119,
2. Fik Marta, Czy warto pisać o socrealizmie?, Puls, 1992, nr 59, s. 87-97,
3. Jarosiński Zbigniew, Nadwiślański socrealizm, Warszawa, Instytut Badań Literackich, 1999, ISBN 8387456292, s. 8-13,
4. Jarosiński Zbigniew, Literatura jako władza (O ideologii socrealizmu), Odra, 1995, nr 10, s. 38-45,
5. Lichański Jakub Zdzisław, Wokół literatury polskiej czasów tak zwanego socrealizmu, Przegląd Humanistyczny, 1990, nr 4, s. 166-170.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Socrealizm został podporządkowany linii ideologicznej Partii komunistycznej, której cele i założenia realizował na polu artystycznym.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Przy budowie”: powieść ukazująca proces budowy linii kolejowej, który dzięki członkowi Partii znacznie się polepsza; dzieło realizujące hasła idei równości, pracy, wspólnej budowy Polski Ludowej, negacji burżuazji i inteligencji jako wrogów państwa.
b) „Słowo o Stalinie”: komunistyczny panegiryk idealizujący założenia i ideały rewolucji bolszewickiej i gloryfikujący postać Józefa Stalina; patetyczny ton i podniosły charakter utworu.
c) „Podaj cegłę”: symboliczny obraz wspólnej budowy państwa komunistycznego przez każdego obywatela; dzieło realizujące hasła równości, braku indywidualizmu i pracy.
d) „Na lewo most, na prawo most”: ukazanie wybranych wycinków rzeczywistości w różowych barwach, tak jakby były czymś nadzwyczajnym; utopijny obraz Warszawy.

3. Wnioski:
a) Socrealizm to kierunek, który charakteryzuje się idealizacją zwykłej, szarej rzeczywistości i codziennie wykonywanych czynności.
b) Socrealizm pełen jest typowych schematów społecznych i kulturowych powielanych w każdym dziele.
c) Socrealizm to zjawisko negatywne, ponieważ było narzędziem propagandy.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *