Motyw alkoholu i pijaństwa w literaturze i filmie

Alkohol, według Słownika Języka Polskiego, to wszelkie napoje wyskokowe, powodujące uzależnienia. Alkoholicy natomiast to grupa osób, która nałogowo pije substancje procentowe. Problem alkoholizmu jest dziś bardzo powszechny. Alkohol w spożywany zbyt często i w nadmiernych ilościach niszczy życie człowieka, staje się dramatem dla całej rodziny, jak i otoczenia. Zmienia on rzeczywistość uzależnionego, odbierając mu wszelką wartość i godność życia. Nieleczone uzależnienie może doprowadzić do prawdziwej tragedii wielu osób, co widać nie tylko na podstawie życia codziennego, ale również na bazie utworów literackich i filmów, które często pokazują, jak duży wpływ na życie ludzkie ma alkohol.

O doktorze Hiszpanie

Fraszka Jana Kochanowskiego „O doktorze Hiszpanie” przedstawia dworską biesiadę. Z uwagi na fakt, że autor sam przez długi czas żył na dworze, opisy zaprezentowanej przez niego uczty można uznać za nad wyraz realistyczny. Dzieło Kochanowskiego rozpoczyna się od sytuacji, kiedy to tytułowy mający korzenie hiszpańskie, lecz będący Polakiem doktor chce zakończyć biesiadę i udać się do sypialni z obawy na skutki, jakie w wyniku nadmiernego spożycia alkoholu mogą go spotkać następnego dnia. Jako że towarzysze zabawy jeszcze nie zakończyli biesiady, chcą za wszelką cenę zatrzymać doktora i kontynuować wspólną ucztę.

Mimo że tytułowy bohater wymiguje się i zamierza opuścić towarzystwo, dlatego w pewnym momencie barykaduje się nawet w pokoju, to ostatecznie — jak to pisze Kochanowski — drzwi ustępują, a doktor kontynuuje ucztę, przez co stwierdza, że rano wstanie pijany. Pijaństwo we fraszce „O doktorze Hiszpanie” zostało ujęte więc przede wszystkim w kontekście libacji alkoholowej. Towarzysze tytułowego bohatera namawiają go bowiem ze wszystkich sił do tego, aby kontynuował picie, a ten, mimo że się sprzeciwia, to w rzeczywistości nie robi tego w sposób przekonujący, ponieważ tak naprawdę chce wrócić do kieliszka. Jego odmowa stanowi jak gdyby sztukę dla sztuki i polega wyłącznie na spoufalaniu się z dworzanami.

Mimo że fraszka ma charakter humorystyczny i w komiczny sposób opisuje pijaństwo, to nie ukazuje jej bohaterów w negatywnym świetle. Kochanowski po prostu przedstawia pewną historię, w najmniejszym stopniu nie oceniając biesiadników. Moim zdaniem utwór „O doktorze Hiszpanie” ma ukazać sposób ucztowania szlachty oraz jej zamiłowanie do tego typu biesiad, podczas których alkohol przez całą noc lał się strumieniami. Jest to zabawne i komiczne ujęcie motywu pijaństwa.

Zbrodnia i kara

Powieść Fiodora Dostojewskiego na tle rosyjskiego miasta – Petersburga – przedstawia losy głównego bohatera – ubogiego studenta planującego zbrodnię. Jedna z pozostałych postaci występujących w utworze to Marmieładow – zdegenerowany alkoholik mocno zniszczony przez nałóg. Jego twarz jest opuchła od ciągłego pijaństwa, a on sam brudny i zaniedbany. Ubranie Marmieładow ma często umorusane i postrzępione, a jego ciało nieumyte. Jego życie to pasmo cierpień i upokorzeń, na co duży wpływ ma alkoholizm.

Marmieładow ma świadomość, że pijaństwo go niszczy, lecz paradoksalnie właśnie z tego względu pije, gdyż kolejny kieliszek wzmaga w nim poczucie winy. Marmieładow szuka w alkoholu smutku i przygnębienia, a nie pocieszenia czy ucieczki od problemów. Dobrze wie, że pijaństwo go upokarza, jednak nie rezygnuje z niego, ponieważ chce cierpieć i wzbudzać w innych ludziach współczucie. Traktuje siebie jak cierpiętnika i daje się poniżać, ale nie próbuje walczyć z nałogiem. Aby go zaspokoić, wyłudza pieniądze od córki i posuwa się nawet do kradzieży, dlatego można stwierdzić, że alkohol sprawia, iż jest człowiekiem bezwzględnym.

Marmieładow wie, że alkohol go upokarza i jednocześnie chciałby prowadzić normalne życie; mieć rodzinę, pracę i być szanowanym, jednak pijaństwo mu na to nie pozwala. Swoją słabość usprawiedliwia nędzą i złym traktowaniem przez innych ludzi. Z powodu alkoholu traci szacunek do własnej osoby, dlatego mówi o sobie wyłącznie krytycznie. Wynika to z faktu, iż przez dłuższy czas nie potrafi utrzymać posady, a wszystkie zdobyte pieniądze przeznacza na napoje wysokoprocentowe.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że motyw pijaństwa w „Zbrodni i karze” został ukazany w sposób krytyczny, jako czynnik mający bardzo negatywny wpływ na życie człowieka. Pijaństwo kompletnie degeneruje Marmieładow i stacza go na sam margines społeczeństwa. Alkohol to jeden z elementów tworzących jego wizerunek jako bohatera cierpiącego i męczennika, którego ostatecznie spotyka kara w postaci tragicznej śmierci.

Mały Książę

Tytułowy bohater tej niedługiej powiastki filozoficznej jest naiwnym młodzieńcem odbywającym międzyplanetarną podróż, za sprawą której poznaje różnych ludzi. Najpierw odwiedza króla, a następnie pijaka opłakującego swój los. Uzależnienie od alkoholu paradoksalnie zmusza go bowiem do przysłowiowego sięgania po kieliszek, co z kolei pozwala mu zapomnieć o nałogu. W przypadku Pijaka z „Małego Księcia” uzależnienie jest więc swego rodzaju błędnym kołem, które wymyka się z logiki i wydaje się całkowicie bezsensownym postępowaniem.

Bo choć bohater ma świadomość, że alkohol go niszczy, to jednocześnie za jego sprawą ma szansę o tym zapomnieć i na chwilę wyrwać się z szarej rzeczywistości, dlatego nie próbuje nawet walczyć ze swoim nałogiem. Uzależnienie sprawiło, że Pijak stał się człowiekiem słabym, biernym i niepotrafiącym poradzić sobie ze samym sobą. Przez alkohol jego życie straciło sens i zostało całkowicie pozbawionego głębszego wymiaru.

Alkoholik wstępuje w bramę niebios

Wiersz Czesława Miłosza zatytułowany „Alkoholik wstępuje w bramę niebios” został stworzony w formie monologu, który wystosowuje do Boga osoba uzależniona od alkoholu. Początkowo nic nie wskazuje na nałóg podmiotu lirycznego, gdyż pierwsze wersy mówią o wszechwładności i wszechwiedzy, jaką posiada Bóg. Osoba mówiąca nie pojmuje Jego istoty, lecz wierzy w jej istnienie. Następnie wspomina swoje życie, które w dzieciństwie było szczęśliwe, jednak wraz z biegiem lat przyszło cierpienie i rozczarowanie. Pijaństwo zostaje ukazane przez Miłosza jako ucieczka przed rozczarowującą rzeczywistością. Alkohol to swego rodzaju azyl, do którego udaje się podmiot liryczny w obawie przed otaczającym światem.

Czesław Miłosz w wierszu „Alkoholik wstępuje w bramę niebios” wykorzystuje motyw alkoholika w celu odniesienia się do istoty wiary. Postać osoby uzależnionej pozwala mu na poruszenie kwestii cierpienia, pomimo którego podmiot liryczny zachowuje niezłomną wiarę. Porównując się do Hioba, ukazuje niepojętność boskich wyroków i wyraża pełną wiarę w ich sens, choć nie potrafi ich zrozumieć, podobnie jak istoty Boga. Podsumowując, motyw pijaka we wierszu „Alkoholik wstępuje w bramę niebios” został ujęty w kontekście wiary i poszukiwania sensu cierpienia.

Pętla

Uzależnienie od alkoholu przedstawia utwór Marka Hłaski zatytułowany „Pętla”. Głównym bohaterem jest około trzydziestoletni Kuba Kowalski, którego ostatnie godziny życia stanowią oś fabuły. Jest on mądrym i łagodnym, lecz uzależnionym od alkoholu człowiekiem, niemogącym się wydostać z nałogu. Z tego powodu traci posadę inżyniera i zostaje zepchnięty na margines społeczeństwa, a prawdziwi przyjaciele się od niego odsuwają. Widząc negatywny wpływ alkoholu na swoje życie, postanawia z nim skończyć, dając tego obietnicę nie tylko ukochanej Krystynie, ale również samemu sobie.

Kuba chce się wyrwać z nałogu i znów być postrzeganym jako normalny człowiek przynależący do społeczeństwa, lecz siła jego woli okazuj się zbyt słaba w starciu z wyniszczającym alkoholem. Choć jako uzależniony czuje się gorszy, przekreślony, smutny i samotny, to nie potrafi skończyć z piciem, gdyż dokąd nie pójdzie, tam wszędzie albo dotykają go wspomnienia związane z alkoholem, albo spotyka ludzi, którzy namawiają go do picia. Kuba traktuje alkohol jako swego rodzaju lek na samotność, odrzucenie i egzystencjalny ból, ponieważ realna rzeczywistość jest dla niego nie do zniesienia, a kolejny kieliszek wódki pozwala o niej zapomnieć.

Uzależnienie jest więc dla niego błędnym kołem, z jednej strony umożliwiającym zapomnienie o problemach, a z drugiej strony je pogłębiającym. Nic więc dziwnego, że główny bohater właściwie sam nie wierzy, że uda mu się wydostać ze szpon nałogu, który sukcesywnie niszczy go jako człowieka. Przez alkohol Kuba zostaje nie tylko odrzucony przez społeczeństwo i przyjaciół, ale również ma omamy, popada w depresję i przeżywa nieznośne delirium, aby na końcu popełnić samobójstwo. „Pętla” to bardzo sugestywne i przerażające opowiadanie o uzależnieniu od alkoholu, które może dotknąć każdego, nawet inteligentnego i wrażliwego inżyniera. Hłasko ukazuje zgubny wpływ tego uzależnienia na życie człowieka, staczającego się na samo dno i ostatecznie umierającego z powodu picia i niemożności poradzenia sobie z nim.

Krzyk

Jedną z produkcji filmowych zawierających motyw uzależnienia od alkoholu jest „Krzyk” Barbary Sass. Opowiada on historię pewnej młodej dziewczyny, która wyszła z więzienia i zamierza zmienić swoje życie, stając się uczciwą i prawą obywatelką. Marianna – bo tak ma na imię główna bohaterka – dzieli mieszkanie z matką-alkoholiczką. Widz pierwszy raz obserwuje jej zachowanie, kiedy Marianna wraca do domu i zastaje ją kompletnie pijaną, rubasznie zabawiającą się z konkubinem. W jej brudnym mieszkaniu roi się od butelek po różnego rodzaju trunkach, a jej codzienność polega na wieczornych libacjach i leżeniu w łóżku do późnych godzin popołudniowych w celu powroty do normalnego stanu, aby ponownie móc się upić.

Los córki jej nie interesuje, a zależy jej wyłącznie na pieniądzach, które może zdobyć od Marianny z myślą o zakupieniu kolejnych litrów trunku. Alkohol upodla matkę głównej bohaterki, co widać chociażby po jej zdegenerowanym wyglądzie i nieumiejętności panowania nad swoim zachowaniem, czemu daje wyraz podczas niekontrolowanych wybuchów płaczu i złości oraz w trakcie ostrych kłótni z córką. Uzależnienie sprawia, że odchodzi ona od zmysłów i traci kontakt z rzeczywistości, dlatego widz postrzega ją jako osobę niezrównoważoną i niespełna rozumu.

Żółty szalik

Film „Żółty szalik” Janusza Morgensterna ukazuje historię wysoko postawionego i powszechnie szanowanego mężczyzny w średnim wieku, który jednak jest uzależniony od alkoholu. Nałóg niszczy jego życie, wiążąc sposób jego od zachowania z tym, czy spożyje wyskokowy trunek, czy nie. Mianowicie gdy bohater ma dostęp do wyskokowych trunków, staje się człowiekiem luźno podchodzącym do życia, ironicznym i pełnym energii, lecz kiedy nie ma możliwości sięgnięcia po kieliszek, okazuje się pełen melancholii, bierności i zrezygnowania. Z powodu uzależnienia kolejne kobiety odchodzą od niego, a on sam tak naprawdę nie wie, kim jest i traci percepcję świata.

Nałóg sprawia, że jest człowiekiem pełnym sprzeczności, targanym niepokojami i rozterkami wewnętrznymi, z którymi nie umie sobie poradzić. Mimo że ma świadomość, iż alkohol go niszczy i wstydzi się tego, nie potrafi z nim wygrać. Uzależnienie wywołuje w bohaterze zmienne nastroje i mocno martwi jego najbliższych, w tym przede wszystkim matkę. Ostatecznie to właśnie dzięki niej bohater pamięta, aby zabrać ze sobą tytułowy żółty szalik, o którym wcześniej wielokrotnie zapominał. Symbolizuje to nadzieję, że mimo wszystko podejmuje on walkę z nałogiem i ma realną szansę, aby ją wygrać, jeżeli wykaże się odpowiednim nastawieniem.

Podsumowanie

Motyw alkoholu i pijaństwa w literaturze i filmie najczęściej jest przedstawiony w odniesieniu do negatywnych emocji, takich jak smutek, cierpienie czy uzależnienie, z czego wyłamuje się jedynie fraszka „O doktorze Hiszpanie”. W każdym omówionym dziele oprócz niego alkohol wiąże się z patologią społeczną, bólem egzystencjalnym i negatywnymi cechami ludzkimi. W większości przypadków pijaństwo ma negatywny wpływ na postaci literackie, doprowadzając je nie tylko do degeneracji fizycznej, ale również emocjonalnej, społecznej i psychicznej.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. De Saint-Exupéry Antoine, Mały Książę, Warszawa, INSYTUT WYDAWNICZY PAX, 1970
2. Hłasko Marek, Wybór opowiadań, Warszawa, KAMA, 1993, [tu:] Pętla
3. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, GREG, 2012
4. Kochanowski J., Jan Kochanowski. Antologia. Kielce 2010. O doktorze Hiszpanie, s. 64
5. Miłosz Cz., Alkoholik wstępuje w bramę niebios [W:] Miłosz Czesław To, wyd. Znak, Kraków 2000
6. Morgenstern Janusz, Żółty szalik [film], Polska, 2000
7. Sass Barbara, Krzyk[film], Polska, 1982.

II Literatura przedmiotu:
1. Besala J., Gardłowa sprawa- krótka historia długiego polskiego pijaństwa [W:] Polityka nr 8, 2003
2. Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej. Wyd. 11, Warszawa 1971, s 208-213
3. Nosowska D., Leksykon motywów literackich, wyd. Park sp. z.o.o., Bielsko Biała 2006, hasło pijaństwo, s 341
4. Pelc J, wstęp Jan Kochanowski fraszki, Wrocław 1991, s. 41-88
5. Przybylski R., Dostojewski przeklęte problemy. Od „Biednych ludzi” do „Zbrodni i kary”, Warszawa 1964

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Wykorzystując motyw pijaństwa i pijaka, pisarze i reżyserzy pokazują, jak duży wpływ na życie ludzkie ma alkohol.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) O doktorze Hiszpanie: satyryczne i humorystyczne ukazanie motywu pijaństwa; pijaństwo jako coś zabawnego i ukazane w kontekście biesiady.
b) Zbrodnia i kara: alkohol jako jeden z elementów degenerujących Marmieładow; alkohol całkowicie wyniszczający życie bohatera.
c) Mały Książę: Pijak jako człowiek zachowujący się nielogicznie i niepotrafiący panować nad swoim życiem, którego treścią jest picie alkoholu.
d) Alkoholik wstępuje w bramę niebios: motyw pijaństwa wykorzystany do poruszenia kwestii Boga i wiary; pijaństwo jako ucieczka od smutnej rzeczywistości.
e) Pętla: studium alkoholizm, który ma zgubny wpływ na człowieka; alkohol jako czynnik wywołujący samotność, smutek, depresję i odrzucenie ze strony społeczeństwa, a ostatecznie śmierć.
f) Krzyk: matka głównej bohaterki jako uzależniona od alkoholu histeryczka, której życie jest kompletnie zdegenerowane.
g) Żółty szalik: alkoholizm, który dopadł człowieka o wysokim statusie społecznym i w negatywny sposób zmienił jego osobowość.

3. Wnioski:
a) Alkohol i uzależnienie od niego mają negatywny wpływ na życie i postawy bohaterów literackich.
b) Motyw pijaństwa może być ukazywany na różne sposoby: satyrycznie (Pijaństwo), pesymistycznie (Zbrodnia i kara) lub neutralnie (O doktorze Hiszpanie).
c) Motyw pijaństwa wiąże się z patologiami społecznymi, cierpieniem, smutkiem i innymi negatywnymi emocjami.