Obraz wsi w literaturze i malarstwie

Dzisiejszy świat, który polega na ciągłym rozwoju gospodarczym i błyskawicznym postępie technologicznym, sprawił, że większość ludzi przenosi się do miast, gdzie można znaleźć pracę i korzystać ze wszystkich dogodności cywilizacyjnych. Obecnie już niewiele osób pamięta, że jeszcze 50 lat temu przeważająca większość społeczeństwa mieszkała na wsi, co było zresztą normalnym zjawiskiem w historii nie tylko naszego kraju, ale i całej ludzkości.

Nic więc dziwnego, że obraz wsi pojawiał się regularnie w literaturze i malarstwie na przestrzeni epok. Pisarze i artyści ukazywali go w odniesieniu do kultury ludowej i warunków życia, w jakich egzystowali chłopi, czyli rodowici mieszkańcy wsi, a także w kontekście ich zachowania, postaw życiowych i światopoglądu. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, analizując sposoby funkcjonowania motywu wsi w literaturze i malarstwie.

Żywot człowieka poczciwego: Rok na 4 części podzielon

„Żywot człowieka poczciwego”, a dokładniej jeden z rozdziałów o tytule „Rok na 4 części podzielon”, to poemat Mikołaja Reja przedstawiający wiejskie życie tytułowego człowieka poczciwego, będącego szlachcicem-ziemianinem wiodącym egzystencję zgodną z określonymi obyczajami, które zależą od pory roku. Życie na wsi jest ściśle uporządkowane i podporządkowane wypracowanym przez niego zasadom oraz regułom. Wiosną główny bohater rozpoczyna prace polowe w gospodarstwie; sieje rośliny, sadzi drzewa, zarybia stawy, wycina chwasty i pielęgnuje ogród, podziwiając piękno budzącej się do życia przyrody.

Obyczajem człowieka poczciwego są również wiosenne spacery z rodziną. Z kolei latem tradycyjnie zbiera niektóre owoce wiosennej pracy i obserwuje, jak rozwijają się zasadzone krzewy i drzewa. Fascynuje się naturą i jest z nią zżyty, co udowadnia również poprzez jesienne polowania, chodzenie na grzybobranie, zaopatrywanie spiżarni i przygotowywanie się do okresu zimowego. W jego trakcie zgodnie z tradycją człowiek poczciwy zajmuje się rybołówstwem i zażywa spokoju oraz relaksu w zaciszu domowym wraz z rodziną. Nie można zapominać też o religijności i podporządkowaniu życia boskim nakazom. Zatytułowany jako „Rok na 4 części podzielon” rozdział „Żywota człowieka poczciwego” ukazuje więc harmonijne, cnotliwe, arkadyjskie i sielskie życie na wsi, które jest związane z pracą na gospodarstwie, spędzaniem czasu z rodziną i rozrywkami na łonie natury.

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem

Renesansowa „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem” to dzieło Mikołaja Reja mające formę dialogu pomiędzy tytułowym Panem, Wójtem i Plebanem. Każdy z nich reprezentuje określoną warstwę społeczną – Pan szlachtę, Pleban duchowieństwo, a Wójt chłopstwo. Z wypowiedzi tego ostatniego czytelnik może dowiedzieć się, jak wyglądały realia życia mieszkańców wsi w XVI wieku. Wyraźnie widać, że były one nad wyraz trudne, na co żali się Wójt, wypominając Panu i Plebanowi wyzysk, jaki cierpi z ich strony. Przedstawiciel chłopstwa wskazuje, że zarówno duchowieństwo, jak i szlachta pobierają wysokie daniny i podatki, mimo że sami żyją ponad stan, zaś mieszkańcy wsi przymierają głodem i ledwo wiążą koniec z końcem.

Wójt mówi o chłopskiej nędzy, niedoli i fakcie bycia bezlitośnie wykorzystywanym przez wyższe warstwy społeczne. On i inni przedstawiciele jego stanu nie mają żadnych praw, są uzależnieni od feudałów, czyli duchowieństwa i szlachty i nawet za zbawienie muszą płacić księżom. Wójt wstawia się za mieszkańcami wsi, ze współczuciem i zrozumieniem akcentując ich trudny los, jednak jego rozsądna i logiczna opinia nie jest poważnie traktowana przez pozostałych dwóch rozmówców, co jeszcze bardziej podkreśla fakt ignorancji wyższych warstw społecznych w stosunku do chłopów. Wydaje się to dziwne i niesprawiedliwe, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę, jak wiele pracy w walkę o przetrwanie i budowanie majątki feudali wkładają mieszkańcy wsi.

W utworze Reja widać wyraźny podział na gnębionych i biednych, ale uczciwych i ciężko pracujących chłopów, którzy płacą za przywileje i zachcianki szlachty oraz duchowieństwa. Są najmniej winni, a okazują się najbardziej pokrzywdzeni, dlatego autor krytycznie odnosi się do ówczesnej mu sytuacji społecznej i ekonomicznej, potępiając Pana i Plebana przy jednoczesnej obronie Wójta i jego racji. W ten sposób Mikołaj Rej wstawia się za chłopstwem i podkreśla, że konieczne są zmiany polityczne, społeczne i moralne w społeczeństwie, aby poprawić ich los i przywrócić sprawiedliwość.

Kartoflisko

Napisany przez Leopolda Staffa wiersz zatytułowany „Kartoflisko” przedstawia wiejskie kobiety pracujące na roli i zbierające ziemniaki. Warunki, w jakich pracują, są trudne, ponieważ z uwagi na jesienną porę na dworze jest zimno i pada deszcz, jednak mimo to chłopki nie przerywają swojego zajęcia, gdyż przed chłodem i wilgocią chronią je grube i ciepłe ubrania. Znamiennym jest fakt, że każda z nich jest odziana w barwy strój, który stanowi integralną część kultury ludowej. Kobiety ukazane przez Staffa mocno angażują się w swoją pracę, co symbolizuje rytmiczny dźwięk wystukiwany przez kolejne ziemniaki wrzucane do wiadra. Nie tracą czasu na zbędne pogaduszki i skupiają się wyłącznie na tym, aby dobrze wykonać powierzone im obowiązki.

Wyraźnie widać ich silny związek z naturą, o którym świadczą liryczne porównania i metafory wykorzystane przez poetę, takie jak „robotnice dziobią pole”, „w miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem” czy „zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki”. W „Kartoflisku” nie występują żadne komentarze, refleksje ani oceny podmiotu lirycznego, lecz wyraźnie da się wyczuć jego fascynację prostotą wiejskiego świata ukazanego w odniesieniu do pracy wykonywanej przez kobiety i ich przywiązaniu do natury. Praca nie jest tu ani idyllą, ani trudem, ale nieodłącznym elementem życia chłopów, do którego są przywiązane i który określa rytm ich egzystencji.

Przedwiośnie

„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego przedstawia dzieje Cezarego Baryki dorastającego na oczach czytelnika. Jeden z etapów jego życia to pobyt w wiejskiej posiadłości w Nawłoci. Całą pracę w szlacheckim majątku wykonuje służba, która żyje w pobliskim Chłodku, dokąd na dwa tygodnie przenosi się Baryka. W przeciwieństwie do rezydentów w Nawłoci tamtejsi chłopi egzystują w skrajnej nędzy, upodleniu i głodzie. Szlachta wyzyskuje ich do granic możliwości, nie oferując w zamian niemal niczego i wymagając nadludzkich wysiłków. Chłopi z Chłodku skupiają swoją energię na tym, żeby przeżyć kolejny dzień, bo nawet to stanowi dla nich trudność.

Drastycznym przykładem ubóstwa jest wystawianie na dwór ludzi starszych i schorowanych, aby tam dokończyli swego żywota, dając miejsce ludziom młodym, ponieważ wszyscy razem nie mieliby szans przeżyć. Nikt nie przejmuje się ich losem i nawet fakt, że wielu chłopów aktywnie uczestniczyło w walkach o ojczyznę, nie zmienia bezlitosnego sposobu ich traktowania przez szlachtę. Cezary dziwi się im, że godzą się na życie bez godności i wiodą byle jaki żywot, zamiast zbuntować się przeciw wyzyskującym ich wyższym warstwom społecznym. Wszystko to składa się na nad wyraz pesymistyczny i zatrważający obraz wsi w „Przedwiośniu”.

Na pastwisku

Wieś ukazuje obraz Stanisława Masłowskiego zatytułowany „Na pastwisku”. Malowidło ukazuje krajobraz pastwiska – na pierwszym planie widać siedzącego na ziemi i ubranego w kapelusz ojca z dwojgiem dzieci, a za nimi pasie się stado krów. Poza tym pastwisko jest niemal bezkresne i tylko w dalekiej oddali widać kilka zabudowań oraz parę drzew. Ta otwarta kompozycja dzieli się na pół wraz z linią horyzontu, ponad którą znajduje się zasłonięte chmurami, błękitne niebo, na którym widać latające ptaki.

Realistyczny obraz Stanisława Masłowskiego uświadamia odbiorcy, życie na wsi nierozerwalnie łączy się z naturą, tak bardzo bliską każdemu chłopu. Jednocześnie autor zwraca uwagę na wartość rodziny, która dla mieszkańców wsi ma duże znaczenie, a także na prostotę codziennego bytowania chłopów oraz ich najbliższych. Całość robi pozytywne wrażenie i pokazuje chłopów jako ludzi prostych, ale dobrych i szczerych.

Mokra wieś

Obraz Władysława Podkowińskiego zatytułowany „Mokra wieś” przedstawia wiejski krajobraz w letni wieczór, podczas zachodzącego słońca. Na pierwszym planie widać staw, na brzegu którego chłopiec w czapce robi fale za pomocą małego patyczka. Na drugim brzegu, znajdującym się w górnej części kompozycji, pływają i przechadzają się łabędzie, za nimi stoją domostwa i kilka drzew, a w oddali można zauważyć pole.

Pomarańczowe światło imitujące zachód słońca oraz naturalność zaprezentowanej sceny decydują, że wieś jawi się na obrazie Podkowińskiego jako prawdziwa sielanka, gdzie życie płynie błogo i bez żadnych problemów. Wieś jest tu odskocznią od szarej codziennością i miejscem iście pierwotnym, które zachwyca swoją beztroską i naturalnością. Taki efekt dodatkowo pogłębia impresjonistycznie wykonanie obrazu z charakterystycznymi, rozmytymi konturami typowymi dla tego kierunku.

Podsumowanie

Spojrzenia na wieś i jej mieszkańców na przestrzeni epok są bardzo różne. Z jednej strony mamy obraz wyzysku, niezwykłe trudnego życia wiejskiego, biedy i ubóstwa w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami” i „Przedwiośniu”, z drugiej idylliczną wizję wsi na przykładzie „Żywota człowieka poczciwego” i obrazu „Mokra wieś”, a gdzieś po środku znajduje się realistyczne ujęcie z „Babiego lata” i „Kartofliska”. Życie mieszkańców wsi może być zatem beztroskie i pozbawione problemów; trudne, pełne wyrzeczeń i biedne lub całkowicie zwyczajne i pozbawione skrajności. Ważną rolę w kreacji obrazu wsi odgrywają takie czynniki jak praca i natura, które mają ogromne znaczenie dla chłopów i w dużej mierze kształtują ich egzystencję.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Masłowski Stanisław, Na pastwisku, [obraz.], [online], http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Maslowski/Images/Na_pastwisku.jpg, [dostęp 13.03.2013],
2. Podkowiński Władysław, Mokra wieś, [obraz], [online], http://galeria.klp.pl/p-6835.html, [dostęp 13.03.2015],
3. Rej Mikołaj, Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem, Wrocław, Siedmioróg, 2005, ISBN 8372541566,
4. Rej Mikołaj, Żywot człowieka poczciwego, Janki, Morex, 1994, ISBN 9788385904762,
5. Staff Leopold, Kartoflisko, dostęp online: http://www.literat.ug.edu.pl/staff/063.htm, 30.03.2014,
6. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Bereza Henryk, Nurt chłopski w prozie, W: O literaturze polskiej: materiały. Cz. 3: Programy i polemiki literackie, wybór i oprac. Zaworska Helena, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1982, ISBN 8302017108, s. 131-135,
2. Borkowski Jacek, Kucharska Anna, Powtórka do matury z języka polskiego, Warszawa, Oświata, 1995, rozdz.: Różne ujęcia tematu „wieś” w twórczości Reja, Kochanowskiego, Szymonowica, ISBN 8385394281, s. 34-36,
3. Osmoła Józef, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581160, s. 23-30,
4. Wieś, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1025-1028.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw wsi w literaturze ukazywany jest w odniesieniu do warunków, w jakich żyją i pracują chłopi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Żywot człowieka poczciwego: harmonijne życie na wsi w zgodzie z Bogiem, naturą, rodziną i samym sobą jako sielanka.
b) Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem: chłopi jako ludzie prowadzący trudny i nędzny żywot, którzy pomimo biedy i ogromu pracy są bezlitośnie wyzyskiwani przez szlachtę i duchowieństwo.
c) Kartoflisko: obraz wsi ukazany poprzez polową pracę wiejskich kobiet; świat wsi zaprezentowany w odniesieniu do pracy, prostoty i natury.
d) Przedwiośnie: Nawłoć i Chłodek jako dwa przeciwstawne obrazy wsi, które różnią się pod wszystkimi względami i ukazują wyzysk chłopów na rzecz szlachty.
e) Na pastwisku: prostota wiejskiego życia w zgodzie z naturą i u boku najbliższej rodziny.
f) Mokra wieś: idylliczny obraz sielskiej wsi jako „małej ojczyzny” symbolizującej beztroskie i niewinne dzieciństwo.

3. Wnioski:
a) Praca na roli i życie na wsi może być idyllą, wielkim trudem lub po prostu zwykłym życiem, do którego człowiek się przyzwyczaił.
b) Życie mieszkańców wsi może być szczęśliwe i beztroskie, wiązać się z ciężką pracą na każdy kawałek chleba i egzystencją w skrajnie trudnych warunkach, lecz również może być ono spokojne i pozbawione skrajności.
c) Podstawowe elementy składające się na motyw wsi w literaturze i malarstwie to praca jej mieszkańców oraz otaczająca ich natura.