Moralne konsekwencje II wojny światowej

II wojna światowa to jedno z najokrutniejszych i najbardziej dramatycznych wydarzeń w dziejach ludzkości. W jej wyniku zginęło dziesiątki milionów ludzi, a życie kolejnych milionów zostało wywrócone do góry nogami. Nawet jeżeli udało się komuś przetrwać wojenny koszmar, to powrót do normalnego świata okazywał się nadzwyczaj trudny.

Wynika to z tragicznych, wręcz niewyobrażalnych przeżyć, które stały się udziałem osób mających doświadczenia wojenne. W ich rezultacie świat ludzkich wartości moralnych uległ całkowitemu zniszczeniu, dlatego po wojnie ludzie nie potrafili wrócić do normalnego życia. Świadczą o tym nie tylko osobiste relacje tych, którym udało się przetrwać wojenny koszmar, ale również dzieła literackie mówiące o tego typu osobach. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie, analizując moralne konsekwencje II wojny światowej.

Inny świat

Pierwszym dziełem, do omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, będzie „Innym świat”. Jednym z bohaterów pojawiających się w utworze Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest Żyd Jewriej. Jewriej urodził się w Polsce i pochodzi z bogatej, żydowskiej rodziny kupieckiej. Jest to człowiek wykształcony, któremu przed wojną udało się skończyć studia architektoniczne w Paryżu. Ponadto przed wybuchem wojny wraca z Francji do Polski i zaczyna fascynować się ideologią komunistyczną, jednak oczarowanie nią kończy się, gdy dochodzi do jego aresztowania. W trakcie odsiadki ciężko pracuje i często choruje, jednak jego wykształcenie decyduje, że zostaje przeniesiony do baraku technicznego, gdzie powoli powraca do zdrowia.

Podczas pobytu w gułagu Sowieci żądają od niego złożenia fałszywych zeznań, które mają doprowadzić do stracenia czterech Niemców; jeżeli Jewriej odmówi rozkazu, to sam zostanie skazany na śmierć. Chcąc przeżyć, Żyd podporządkowuje się okrutnej woli reprezentantów totalitarnego systemu i doprowadza do zabicia czterech niewinnych osób. Po wojnie Jewriej ucieka do Włoch, gdzie spotyka Herlinga-Grudzińskiego i prosi go o zrozumienie oraz swego rodzaju rozgrzeszenie za doprowadzenie do śmierci czterech niewinnych osób, lecz od autora nie uzyskuje usprawiedliwienia.

Jewriej poszukuje bliskiej osoby, która byłaby w stanie zrozumieć dramatyzm i tragizm jego postępowania w więzieniu, kiedy skazał cztery niewinne osoby, aby samemu móc ujść z życiem. Wyraźnie widać, jak bardzo boli go ten fakt i leży mu na sercu cierpienie owych Niemców, którzy z powodu jego zeznań zostali posłani do bezimiennych grobów. Z tego względu Jewriej zwraca się do narratora z wymowną i jakże dramatyczną prośbą o zrozumienie i pomoc w rozpoczęciu nowego życia. Żyd jest bowiem przekonany, że poprzez taki symboliczny gest mógłby odbudować zrujnowany w czasie wojny świat wartości, ale narrator nie daje mu rozgrzeszenia, w efekcie czego Jewriej odchodzi w milczeniu.

Epilog „Innego świata” pokazuje, jak głęboko w psychice i sumieniu człowieka siedzą okrutne i nieludzkie zdarzenia z wojennego piekła. Wyzbycie się ich i rozpoczęcie nowego, czystego moralnie życia jest w tej sytuacji niezwykle trudne i wymaga pomocy ze strony drugiej osoby mającej takie same doświadczenia. Fakt odmowy pomocy Jewriejowi w odbudowaniu świata wartości narrator tłumaczy tym, iż w normalnej, niewojennej rzeczywistości nie jest w stanie wyrazić zrozumienia wobec postawy obowiązującej w czasie wojny.

Lament

W kontekście tematu warto omówić wiersz „Lament” Tadeusza Różewicza. Jest on monologiem człowieka z pokolenia Kolumbów, czyli ludzi, których młodość przypadła na czas II wojny światowej. Mamy tu do czynienia z lirycznym wyznaniem osoby, której udało się przeżyć wojenny koszmar, jednak nie oznacza to, że potrafi ona cieszyć się życiem. Mimo że podmiot liryczny ocalał ze zgotowanej przez Niemców i Sowietów gehenny, to po wszystkich tragicznych doświadczeniach jego egzystencji bynajmniej nie można nazwać normalną. Bo choć wojna nie zniszczyła go w sensie fizycznych, o czym świadczy fakt, iż mówi o sobie, że jest młody, to doprowadziła do całkowitego załamania psychicznego i emocjonalnego.

Gorzkie, pełne rezygnacji i żalu słowa podmiotu lirycznego świadczą o tym, że dramat ocalonych z wojennego koszmaru trwał jeszcze długo po jego zakończeniu. Przedstawiciel pokolenia Kolumbów czuje się bezradny, zrezygnowany, nie potrafi odnaleźć radości życia ani cieszyć się otaczającym światem. Przestał wierzyć we wszystkie wartości, co obrazują słowa mówiące, że nie wierzy w Boga, a moralne autorytety w postaci św. Franciszka, Achillesa i Hektora utraciły dla niego znaczenie. Podmiot liryczny po wojnie stał się człowiekiem zagubionym w świecie i nieumiejącym powrócić do normalnego życia.

Zrujnowana psychika, brak empatii i wrażliwości, nieumiejętność odnalezienie radości i wielkie brzemię w postaci popełnianych podczas wojny morderstw sprawiają, że osoba mówiąca jest bardziej żywym trupem niż normalnym człowiekiem. Okaleczany, rozchwiany emocjonalnie, pozbawiony wszelkiej nadziei na odnalezienie szczęścia podmiot liryczny użala się nad sobą i daje do zrozumienia, że nie potrafi wyzbyć się wspomnień wojennych związanych z zabijaniem, cierpieniem i krwią. Z powodu wojny przeistoczył się w człowieka zdehumanizowanego i odczłowieczonego, i choć mimo że nie umarł w sensie fizycznym, to jego życie nigdy już nie powróci na normalne tory.

Ocalony

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć dzisiejsze rozważania, będzie wiersz Tadeusza Różewicza zatytułowany „Ocalony”. Podmiot liryczny to młody, dwudziestoczteroletni człowiek, który brał udział w wojnie i – jak sam mówi – ocalał, prowadzony na rzeź. Wojna w ogromnym stopniu zmieniła jego psychikę i percepcję świata, sprawiając, że wszystkie podstawowe wartości straciły znaczenie z jego punktu widzenia. Podmiot liryczny podkreśla, że wojna zrelatywizowała jego światopogląd i istotę najbardziej elementarnych ideałów przyświecających człowiekowi; twierdzi, że granice pomiędzy miłością i nienawiścią, człowiekiem i zwierzęciem, wrogiem i przyjacielem oraz światłem i ciemnością kompletnie się zatarły.

Argumentuje to faktem, iż podczas wojny ludzie zabijali się jak zwierzęta, a człowiek mógł być jednocześnie męski i tchórzliwy, występny i cnotliwy oraz piękny i brzydki. W przypadku podmiotu lirycznego wojna spowodowała, że utracił wiarę w człowieczeństwo, wartości moralne i wyższe ideały. W takiej rzeczywistości nie potrafi się odnaleźć i nie umie normalnie żyć ze świadomością, że ludzie mogą być wobec siebie tak okrutni, żeby zabijać i rąbać się nawzajem, a następnie wywozić martwe ciała ciężarówkami. Mimo że udało mu się przeżyć wojnę, wobec dręczących go myśli nie może powrócić do zwyczajnej codzienności. Ma świadomość, że został naznaczony i okaleczony psychiczne oraz moralnie, a pierwotny porządek świata wyznaczony przez Boga został zmieniony, toteż nic nie będzie tak już wcześniej, czyli w czasach przedwojennych.

W związku z owymi niepokojami egzystencjalnymi podmiot liryczny jest przekonany o tragicznej sytuacji etycznej, w jakiej się znajduje, dlatego stwierdza, że potrzebuje mistrza i nauczyciela, który poprowadzi go za rękę i pozwoli na odbudowanie świata wartości, gdzie pojęcia moralne przyjmą swoje pierwotne znaczenie, ludzie nie będą dla siebie jak zwierzęta, a światłość oddzieli się od ciemności. Jako owego mistrza można interpretować Boga, bo tylko On jest w stanie oddzielić światłość od ciemności i ponownie nauczyć doświadczonego okrucieństwem wojny młodzieńca odpowiedniego posługiwania się wzrokiem, słuchem i mową. Wiersz zamyka powtórzenie pierwszych dwóch wersów, brzmiących: „Mam dwadzieścia cztery lata, ocalałem, prowadzony na rzeź”.

Przeprowadzona przeze mnie analiza pozwala stwierdzić, że w „Ocalonym” mamy do czynienia z wywołanym doświadczeniami wojennymi, głębokimi i wielce pesymistycznym zburzeniem świata wartości, który doprowadził do tego, że w sensie moralnym podmiot liryczny umarł, a jego psychika przestała funkcjonować jak u normalnego człowieka. Wspomnienia z rzezi zniszczyły jego światopogląd, zrelatywizowały podstawowe pojęcia moralne i sprawiły, że nie sposób dalej normalnie żyć, zapominając o tym, co jeszcze kilka lat temu miało miejsce. Wobec tego typu przemyśleń jedynym ratunkiem może okazać się mistrz i nauczyciel, do którego swoje prośby o pomoc w odbudowaniu świata wartości kieruje podmiot liryczny.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przykładów, bohaterowie, którzy doświadczyli okrucieństw II wojny światowej, po jej zakończeniu mają zburzony świat wartości i nie potrafią uwierzyć w fundamentalne ideały człowieczeństwa, godności i dobra. Są zagubieni w społeczeństwie, ich świat wartości jest wywrócony do góry nogami i trudno im funkcjonować w normalnej rzeczywistości. Doświadczenia wojenne niszczą ich wrażliwość, empatię, emocjonalność i ludzkie uczucia. Chcąc odbudować swój świat wartości, próbują wrócić do codzienności, jaką znali przed wojną, jednak nie jest to łatwe i wymaga podjęcia heroicznych działań.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Herling- Grudziński Gustaw, Inny świat, Warszawa, Literat, 2009, ISBN 9788375272567,
2. Różewicz Tadeusz, Lament. W: Bohdan Drozdowski, Bohdan Urbankowski, Od Staffa do Wojaczka, Poezja polska 1939-1985, Łódź Antologia, t.1, 1988, ISBN 8321808050.
3. Różewicz Tadeusz, Ocalony, dostęp online: http://www.wiersze.annet.pl/w,,11058, 26.03.2014.

II Literatura przedmiotu:
1. Chrząstowska Bożena, Wiegandtowa Ewa, Wysłouch Seweryna, Literatura współczesna: podręcznik dla klas maturalnych, Poznań, Nakom, 1992, rozdz.: W kręgu wojny i przemocy, ISBN 8385060375, s. 102-117,
2. Farent Teodor, Poezje Tadeusza Różewicza, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581559, s. 9-15, 17-20,
3. Marzec Anna, Co jest w człowieku: interpretacje prozy współczesnej, Łódź, Juka, 1993, rozdz.: Książka o ludzkim cierpieniu (G. Herling-Grudziński :”Inny świat”), ISBN 8390096196, s. 60-75,
4. Wyspiańska-Soszyńska Olga, Oblicza wojny w wierszach Różewicza, Polonistyka, 2005, nr 5, s. 53-55.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Wojna to okrutne wydarzenie, które niszczy moralność człowieka i nie pozwala powrócić do normalnego życia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Inny świat: Jewriej jako bohater, który po pośrednim skazaniu na śmierć czterech niewinnych osób w gułagu nie może powrócić do normalnego życia.
b) Lament: wojna, która burzy świat wartości, nie pozwala rozróżnić dobra od zła, postarza młodego człowieka i sprawia, że staje się on cynikiem niewierzącym w żadne ideały.
c) Ocalony: podmiot liryczny, który po wojnie nie potrafi rozróżnić wartości moralnych i jest całkowicie zagubiony w świecie, dlatego próbuje odnaleźć mistrza i nauczyciela gotowego wskazać mu drogę.

3. Wnioski:
a) Bohaterowie, którzy doświadczyli okrucieństw II wojny światowej, mają zburzony świat wartości i nie potrafią uwierzyć w fundamentalne ideały człowieczeństwa, godności i dobra.
b) Ludzie mający w swoim życiu doświadczenia wojenne są zagubieni w społeczeństwie i trudno im funkcjonować w normalnej rzeczywistości.
c) Doświadczenia wojenne niszczą wrażliwość, empatię, emocjonalność i uczucia ludzkie.