Postawy człowieka w obliczu wojny i okupacji. Omów ludzkie zachowania wobec zagrożenia

II wojna światowa to jedno z najtragiczniejszych wydarzeń, jakie spotkało ludzkość w całej jej historii. W jej wyniku śmierć poniosło dziesiątki milionów niewinnych ludzi zamordowanych w większości przez niemieckich nazistów i sowieckich komunistów. W tym okresie podstawowe wartości moralne straciły na znaczeniu, a pojęcia dobra i zła zaczęły się ze sobą mieszać. Nieludzkość i okrucieństwo II wojny światowej oraz okupacji sprawiły, że ze strachu przed śmiercią ludzie często dostosowywali się do odwróconej moralności, uodparniali się na widoki cierpienia i godzili się na tę rzeczywistość.

Istniały jednak również osoby, które podczas II wojny światowej postanowiły walczyć o fundamentalne prawa moralne i wierność własnym ideałom. Różne postawy ludzi w czasie II wojny światowej i okupacji opisują nie tylko opracowania historyczne, ale również literatura. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie, analizując, z rozmaitych punktów widzenia, w jaki sposób ludzie zachowywali się w czasie II wojny światowej.

Inny świat

Pierwszym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Inny świat”. Utwór Gustawa Herlinga-Grodzieńskiego pokazuje, że nawet w tak beznadziejnym położeniu, w jakim znajdowali się więźniowie sowieckich obozów pracy, czyli gułagów, dało się walczyć z tamtejszą władzą. Udowadnia to postawa narratora i jednocześnie głównego bohatera. Mianowicie pomimo wielkiego cierpienia, wycieńczenia i konieczności wykonywania katorżniczej oraz wielogodzinnej pracy na wręcz nieludzkim mrozie stara się nie utracić swojego człowieczeństwa, co jest wyrazem buntu wobec władzy.

Nie donosi na innych, nie kradnie, nie stosuje przemocy i w miarę możliwości kieruje się godnością. Widać to chociażby w momencie, gdy w heroiczny sposób podejmuje głodówkę, pomaga tragarzowi i „zabójcy Stalina”, dzieli się jedzeniem czy nie wyjawia tajemnicy Kostylewa. Oczywiście na tyle, na ile to konieczne, bohater dostosowuje się do warunków panujących w totalitarnym obozie, jednak robi to w ramach moralności, nie przyczyniając się do cierpienia innych.

Podobnie zachowuje się Kostylew, który w celu uratowania resztek godności i w geście sprzeciwu wobec władzy popełnia samobójstwo. Nie godzi się bowiem na służenie systemowi komunistycznemu i woli umrzeć, niż przyłożyć rękę do jego budowy. Aby ostatecznie uciec z obozu, na odebranie sobie życia decyduje się też Natalia Lwowna, lecz w ostatniej chwili zostaje uratowana przez innych więźniów. Na uwagę zasługuje także decyzja Fina Rusto Karinena o ucieczce z obozu, mimo że wcześniej nikomu ta sztuka się nie udała.

Za wiarę zginęły natomiast trzy siostry zakonne, gdyż nie chciały wyrzec się swojej religii i pracować dla diabła w postaci sowieckiego systemu. Widać więc, że w „Innym świecie” człowiek funkcjonujący w ramach systemu totalitarnego uświadomił sobie, iż jest zdolny do największego heroizmu i poświęcenia w imię walki z okrutną władzą. Nie wyzbył się moralności, chciał uciec od upokorzenia i zdeptania ludzkiej godności, potrafił kierować się wyższymi ideałami oraz pomagać innym, jednak wszystko to wymagało ogromnego poświęcenia, odwagi, samozaparcia i gotowości na bunt wobec władzy.

Postawę sprzeciwu wobec wojennego totalitaryzmu reprezentowaną przez bohaterów „Innego świata” należy ocenić jednoznacznie pozytywnie. Ich odwaga, poświęcenie, heroizm i męstwo w obliczu ryzyka śmierci zasługują na najwyższe słowa uznania.

Kobieta cmentarna

Zupełnie inną, tchórzliwą postawę przyjmuje tytułowa bohaterka opowiadania „Kobieta cmentarna” z serii „Medaliony” Zofii Nałkowskiej. Przedstawia ono historię pewnej kobiety opiekującej się grobami zmarłych na cmentarzu znajdującym się tuż obok getta. Pozornie wydaje się ona zwykłym, wrażliwym i empatycznym człowiekiem wykonującym pieczołowicie swoją pracę, lecz gdy zaczyna mówić o wojnie, jej obraz w dużej mierze się zmienia.

Kobieta z przejęciem mówi bowiem o gehennie Żydów i ich męczarniach w getcie, jednak szybko okazuje się, że w gruncie rzeczy wykazuje się tchórzostwem wobec Niemców, wskazując, że gdyby nie oni, to Żydzi z pewnością pozabijali Polaków. Gdy mówi o Żydach, ścisza głos w obawie, aby nikt jej nie usłyszał. Faktycznie jej współczucie wobec losu ofiar jest powierzchowne i mimo początkowego przejęcia w krótkim czasie ustępuje tchórzliwym wytłumaczeniom usprawiedliwiającym Niemców, które pochodzą wprost z propagandy nazistowskiej.

Tytułowa bohaterka opowiadania Zofii Nałkowskiej jako świadek Holocaustu nie potrafi wczuć się w niedolę Żydów i spostrzec, że ich los wynika wyłącznie z okrucieństwa i chęci rasowej supremacji Niemców, a nie z ich dogłębnie przemyślanej strategii wojennej. W rzeczywistości kobieta nie przejmuje się cierpieniem ofiar, jest obojętna i odsuwa od siebie myśli dotyczące cierpienia oraz wojny, tchórzliwie racjonalizując je w swoim umyśle poprzez informacje zasłyszane w nazistowskiej propagandzie.

Szybko przechodzi do porządku dziennego nad losem ofiar, wracając do codziennej pracy i czując się bezpiecznie, bo przecież znajduje się po drugiej stronie muru, gdzie nic jej nie grozi. Z tego względu nie musi się też przejmować tym, co dzieje się za murami. W przypadku „Kobiety cmentarnej” mamy do czynienia z kobietą tchórzliwą, która z uwagi na okrucieństwa wojny nie potrafi wykazać się odwagą i obiektywnie ocenić otaczającej jej rzeczywistości. Z wygody i konformizmu pozostaje głucha na cierpienie, milcząco akceptuje okrucieństwo Niemców i w gruncie rzeczy daje na nie bierne przyzwolenie.

Profesor Spanner

Z kolei opowiadanie zatytułowane „Profesor Spanner”, również pochodzące z „Medalionów” pokazuje, że w trakcie wojny istnieli ludzie, którzy pomimo wykształcenia i inteligencji świadomie zaangażowali się w zbrodnicze działania hitlerowskich Niemiec. Nałkowska przedstawia historię tytułowego lekarza należącego do SS i pełniącego funkcję dyrektora Instytutu Anatomicznego w Gdańsku. O jego życiu w trakcie wojny dowiadujemy się na podstawie informacji narratora należącego do Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, który zdaje relację z tego, co zobaczył w miejscu pracy profesora Spannera.

Obraz ten stanowi nieludzki i odrażający opis setek zwłok nieżywych ludzi; część z nich była pozbawiona głów, inne znajdowały się w smolistej cieczy, kolejne nie posiadały korpusów, a pozostałym oddzielono mięśnie i tłuszcz od reszty ciała w celu wyprodukowania mydła. Wszystkie te makabryczne operacje wykonywano na polecenie profesora Spannera, który je nadzorował i na ich podstawie przygotowywał książkę oraz tworzył produkty przydatne nazistom. Do swoich przerażających eksperymentów zaangażował studentów, pomagających nazistowskiemu lekarzowi w nadziei na uzyskanie dobrej opinii.

Wojna sprawiła, że tytułowy bohater opowiadania Zofii Nałkowskiej stał się sadystycznym oprawcą ludzkich ciał, dla którego nie liczyły się wartości związane z poszanowaniem zwłok. Holocaust całkowicie wypaczył jego moralność i okazał się przyczyną jego makabrycznego i niepojętego z punktu widzenia dzisiejszego człowieka zachowania. Profesor Spanner jawi się jako swego rodzaju okrutny doktor Frankenstein, dla którego bezczeszczenie zwłok stanowi codzienną praktykę i pozwala na osiągnięcie własnych celów naukowych oraz pozytywne działanie na rzecz III Rzeszy.

Dno

Innym omówionym przeze mnie opowiadaniem będzie „Dno”, w którym pewna kobieta poprzez swoją relację potwierdza sposób, w jaki traktowano więźniów. Autorka uświadamia czytelnikowi, jak destrukcyjnie na psychikę ludzką wpływają skrajnie trudne warunki obozowe. Sytuacja zagrożenia, czyli strach przed śmiercią i cierpieniem diametralnie zmienia zachowania poszczególnych jednostek. Utwór ten ukazuje kobiety zamykane w bydlęcych wagonach, z których niektóre umarły z wycieńczenia, a inne postradały zmysły i wpadły w obłęd z powodu nieludzkich warunków, w jakich przyszło im egzystować.

Stłoczone w transporcie, zachowują się jak oszalałe, krzycząc, rzucając się i załatwiając potrzeby fizjologiczne, gdzie popadnie. Kobieta mówi również o więźniach przetrzymywanych w bunkrach, którzy z głodu dopuszczali się kanibalizmu i zjadali leżące tam ciała zmarłych. Niewielu potrafiło bowiem wytrzymać koszmar wojny i pozostać wobec niego obojętnym.

Niemcy

Kolejne omówione przeze mnie dzieło nosi tytuł „Niemcy” i zostało napisane przez Leona Kruczkowskiego. Ów wojenny dramat ilustruje postawy niemieckiego społeczeństwa w obliczu wywołanej pośrednio przez nie samo II wojny światowej. Nie znajdziemy tu jednak czarno-białych klisz i zachowań typowych oraz stereotypowych, gdyż autor stara się przeanalizować temat w jak najbardziej obiektywny, po prostu ludzki sposób. Kruczkowski obrazuje trzy podejścia do wojennego dramatu: z jednej strony poparcie dla działań faszystów oraz ich akceptację, z drugiej bunt wobec nich, a tuż obok obojętność i bierność.

Wśród bohaterów pochwalających ambicje Hitlera należy wymienić przede wszystkim Willego Sonnenbrucha, który jako oficer nazistowski okłamuje panią Soerensen, że jej syn żyje, choć dobrze wie, że to nieprawda. W imię faszystowskiej ideologii jest gotowy do wyrządzenia nieopisanego cierpienia matce tęskniącej za swoim dzieckiem. Podobnie zachowuje się niemiecki żandarm Hoppe zabijający bezbronnego, dwunastoletniego Żyda, którego przyprowadza mu równie okrutny młynarz Schultz.

Mimo że w żandarmie Hoppe odzywają się ludzkie uczucia i sumienie, to widząc, że Schultz go obserwuje, decyduje się zastrzelić niewinne dziecko. Wygrywa w nim lojalność wobec faszystowskiej ideologii i strach przed denuncjacją, ważniejszy niż życie drugiego dziecka. Z drugiej strony pojawia się sylwetka Joachima Petersa – zagorzałego antynazisty ściganego przez hitlerowskie władze i uwięzionego przez nie w obozie koncentracyjnym. Gotowy do obrony najważniejszych ludzkich wartości, heroicznie walczy o ich poszanowanie. Pomaga mu w tym inna przeciwniczka totalitarnej władzy – Ruth Sonnenbruch, która opiekuje się nim i ukrywa we własnym mieszkaniu.

Postawę biernej akceptacji dla wojennej gehenny prezentuje natomiast profesor Sonnenbruch. Choć nie popiera faszystów, to nie wchodzi z nimi w konflikt i udaje, że to, co dzieje się wokół niego, nie dotyczy jego samego. Z jednej osoby pragnie być wierny własnej ojczyźnie, a z drugiej ma świadomość okrutnych działań władzy. Próbuje pójść na kompromis moralny, jednak okazuje się on niemożliwy, co uświadamia mu niespodziewana wizyta Joachima Petersa. Całość utworu Leona Kruczkowskiego obrazuje skrajnie różne zachowania Niemców wobec wojny i daje czytelnikowi do zrozumienia, że bynajmniej nie całe społeczeństwo naszego zachodniego sąsiada popierało totalitarne dążenia faszystów.

Byłem asystentem doktora Mengele

Swoje wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu wspomnień wojennych Miklosa Nyiszli zapisanych pod tytułem „Byłem asystentem doktora Mengele”, w których autor opisuje swój pobyt w niemieckim obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Za sprawą dobrej znajomości języka niemieckiego i wykształcenia medycznego został on wytypowany na pomocnika cieszącego się okrutną sławą lekarza SS – doktora Mengele. Dzięki temu czytelnik ma możliwość dowiedzenia się, jak wygląda psychika tytułowego lekarza. Jego zadanie w obozie koncentracyjnym polega na wykonywaniu pseudonaukowych eksperymentów medycznych na zabitych lub żywych więźniach.

Na porządku dziennym jest beznamiętne zabijanie tysięcy osób zastrzykiem fenolu prosto w serce. Stosowano tę metodę, bo przy zastrzyku w żyłę człowiek żył kilka minut, zaś po fenolu umiera po kilku sekundach, co oznacza oszczędność czasu dla katów. Liczba zabijanych każdego dnia więźniów jest dla doktora Mengele powodem do dumy, którym bez ogródek chwali się wśród swoich współpracowników. Pozbawianie życia ludzi stało się dla niego czymś normalnym, co nie wywołuje żadnych odruchów.

Specjalne zarażanie ofiar wirusami i bakteriami, a następnie testowanie na nich różnego rodzaju rozwiązań medycznych, palenie żywych ciał czy wybieranie spośród więźniów najbardziej oryginalnych przypadków, jak bliźniaki czy karły, które następnie doktor Mengele hoduje i obserwuje ich zachowania, świadczą o jego bestialskości. Jednym ruchem ręki potrafi posłać do gazu tysiąc ludzi zarażonych tyfusem, bo jak sam stwierdza, chorobę tę należy eliminować, a nie leczyć. W książce Miklosa Nyiszli traktowanie człowieka jak towar i królika doświadczalnego czy rozmawianie z ofiarą, aby po kilku minutach otwierać jej ciepłe jeszcze zwłoki to codzienność, w której jak ryba w wodzie czuje się doktor Mengele. Pod wpływem wojny stał się on niemal doktorem Frankensteinem całkowicie pozbawionym ludzkich odruchów.

Podsumowanie

Wszystkie przeanalizowane dziś przeze mnie utwory potwierdzają postawioną na wstępie tezę, że postawy ludzi w czasie II wojny światowej były bardzo różne i niejednoznaczne z punktu widzenia moralności. Z jednej strony mamy do czynienia z uległością, biernością i akceptacją rzeczywistości wojennej, tak jak w „Kobiecie cmentarnej” i w przypadku profesora Sonnenbruch z „Niemców”, zaś z drugiej daje się zaobserwować heroiczny i ofiarny bunt wobec wojny oraz nazistów i sowietów, czego dowodem są bohaterowie z „Innego świata” i „Dwojry Zielonej”. Kontrastem dla nich jest okrutna postawa bezlitosnych katów w postaci Willy’ego Sonnenbrucha, profesora Spannera i doktora Mengele.

Należy również zwrócić uwagę na szaleńcze i skrajne zachowania więźniów z opowiadania „Dno”. Postawy buntu i walki wiązały się gotowością do największego poświęcenia, ale pozwalały uratować godność i honor, czego nie da się powiedzieć o katach, którzy angażując się na rzecz Hitlera i Stalina, stanęli po stronie zła i z własnej woli wyzbyli się moralności. Z kolei postawy bierne dawały szansę na przeżycie, lecz wymagały obojętności wobec śmierci i cierpienia oraz negacji fundamentalnych wartości człowieczeństwa i godności. W kontekście wniosków można zatem zauważyć, że literatura prezentuje postawy ludzkie w obliczu II wojny światowej w odniesieniu do ofiar, katów i świadków oraz osób postronnych.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308040249,
2) Kruczkowski Leon, Niemcy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971,
3) Marzec Anna, Co jest w człowieku: interpretacje prozy współczesnej, Łódź, Juka, 1993, rozdz.: Książka o ludzkim cierpieniu (G. Herling-Grudziński :”Inny świat”), ISBN 8390096196, s. 60-75.
4) Nałkowska Zofia, Dno, Kobieta cmentarna, Profesor Spanner, W: Medaliony, Wrocław, Siedmioróg, 2004, ISBN 8372543712,
5) Nayiszli Miklos, Byłem asystentem doktora Mengele, Warszawa, Frap-Books, 2000, ISBN 8390699265.

II Literatura przedmiotu:
1) Kurowiecki Jan, Między cynizmem a heroizmem (O dramaturgii Leona Kruczkowskiego), W: Lektury i problemy, wybór i oprac. Maciejewski Janusz, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976, s. 491-497,
2) Lementowicz Urszula, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581832,
3) Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Język Polski w Szkole Średniej, 1990/1991, nr 2, s. 52-61,
4) Wojna, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 405-408.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Postawy ludzi w czasie II wojny światowej oraz okupacji były różne i bardzo niejednoznaczne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Inny świat: przykłady bohaterów, którzy nie godzą się na obozową moralność i próbują zachować ludzką godność oraz człowieczeństwo.
b) Kobieta cmentarna: tchórzliwe i obojętne zachowania świadka Holocaustu w obliczu śmierci milionów niewinnych Żydów.
c) Profesor Spanner: przykład inteligentnego i wykształconego człowieka, który pomimo tego staje się brutalnym i pozbawionym ludzkich odruchów oprawcą.
d) Dno: szaleńcze, nieprzewidywalne i skrajne zachowania więźniów zakatowanych i zastraszonych przez niemieckich katów.
e) Niemcy: przekrój najróżniejszych postaw niemieckiego społeczeństwa wobec totalitarnych działań hitlerowskiej władzy.

3. Wnioski:
a) Postawy ludzie w czasie II wojny światowej można podzielić na: bierne i uległe, waleczne i buntownicze lub wyrażające aktywne poparcie dla działań Hitlera i Stalina.
b) Postawy buntu i walki wiązały się gotowością do największego poświęcenia, ale pozwalały uratować godność i honor; postawy bierne dawały szansę na przeżycie, lecz wymagały obojętności wobec śmierci i cierpienia oraz negacji fundamentalnych wartości człowieczeństwa i godności, zaś zaangażowanie po stronie katów oznaczało służenie złu i wyzbycie się moralności z własnej woli.
c) Literatura prezentuje postawy ludzkie w obliczu II wojny światowej w odniesieniu ofiar, katów i świadków oraz osób postronnych.