Motyw zbrodni (winy) i kary w literaturze i filmie

Motyw zbrodni i kary wiąże się z ukazaniem postawy bohaterów literackich, którzy łamią ustanowione prawo lub sprzeciwiają się normom społecznym, kulturowym bądź obyczajowym, za co spotkały ich konsekwencje w postaci kary. Przedstawia się go w literaturze na wiele sposobów, z różnych perspektyw i w rozmaitych kontekstach, ponieważ zbrodnia i kara może spotkać zarówno pozytywnego bohatera i dobrego władcę, jak i niemoralnego i złego mordercę. Niekiedy zbrodnia jest duża i wiąże się ze sporymi konsekwencjami, a w innym przypadku kara okazuje niesprawiedliwa i zbyt bolesna wobec stosunkowo niewielkie przewinienia.

Król Edyp

Temat ten pojawia się już w antyku, czego dowodzi utwór „Król Edyp”. Dramat Sofoklesa przedstawia losy tytułowego bohatera, który za pośrednictwem delfickiej wyroczni dowiaduje się, że popełni zbrodnię na własnym ojcu, a następnie poślubi rodzoną matkę. Uzyskawszy informacje o tej złowrogiej przepowiedni, Edyp decyduje się na ucieczkę, lecz mimo to ostatecznie przewidywania się spełniają. Okazuje się, że główny bohater nie może uciec od zbrodni, mimo że bardzo tego pragnie. Jest więc zbrodniarzem nie z własnej winy, bo zabił ojca, nie wiedząc, że to on i broniąc się przed napastnikami, wśród których nieszczęśliwie znajdował się właśnie jego ojciec.

Edyp staje się zbrodniarzem z uwagi na z góry narzucony mu los. Choć próbuje go zmienić i doprowadzić do niespełnienia się przepowiedni, to okazuje się to niemożliwie, ponieważ zapisanego losu nie da się zmienić. Edyp jako zbrodniarz nie wzbudza negatywnych emocji, a wręcz przeciwnie – jego historia wywołuje współczucie, bo pomimo ogromnych starań i gotowości do poświęcenia popełnia zbrodnię, której pod żadnym względem nie chciał popełnić, a następnie sam sobie wymierza karę w postaci wyłupania oczy i banicji.

Zachowuje więc honor i godność, jednocześnie pokazując, że zbrodnia zawsze musi wiązać się z karą, nawet jeśli była popełniona nieświadomie. Edyp próbuje walczyć z losem i zmienić jego bieg, ale nie ma to żadnych szans, a każda jego próba spełza na niczym. Motyw zbrodni i kary w dramacie Sofoklesa zostaje wobec tego podporządkowany koncepcji tragizmu antycznego, zgodnie z którą los człowieka jest z góry określony i nie da się go w żaden sposób zmienić.

Wszak zbrodnia Edypa stanowi efekt fatum, a nie jego złego charakteru czy morderczych zamiarów. Ponadto główny bohater zachowuje się honorowo i godnie, samemu nakładając na siebie karę, co jeszcze bardziej uwydatnia jego tragizm. Jego wizerunek jako zbrodniarza okazuje się zatem dość nietypowy i nie pasuje do stereotypowego myślenia na temat morderców i zbrodniarzy.

Kain i Abel

Ciężką zbrodnią na swoim bracie popełnił biblijny Kain, syn Adama i Ewy. Kain był rolnikiem, a Abel pasterzem. Ich obu Bóg poprosił o złożenie ofiary, dlatego z racji wykonywanych przez siebie zawodów Kain ofiarował rośliny, zboża, warzywa i owoce, a Abel najbardziej dorodne zwierzę, jakie miał w stadzie. Jako że Bóg przyjął dary wyłącznie od Abla, Kain poczuł złość. Chcąc ją wyładować, podstępem zaciągnął brata na pole, a tam z zazdrości zamordował go. Kiedy Bóg zwrócił się do niego z pytaniem, co zrobił ze swoim bratem, skłamał, że nie wie.

Z powodu popełnionej przez Kaina zbrodni Stwórca przeklął jego ziemię, tak aby już nigdy nie przyniosła żadnych plonów, a jego samego wysłał na wygnanie. Gdy biblijny bratobójca wyraził opinię, że nałożona kara jest zbyt sroga, bo tułaczka grozi tym, że ktoś napotkany go zabije, Bóg postanowił go naznaczyć znamieniem, dzięki któremu każdy będzie mógł go zidentyfikować. Widać więc, że Kain popełnił zbrodnię pod wpływem zazdrości, jaką żywił wobec Abla. Nie wytrzymał próby, na jaką wystawił go Bóg, kiedy nie przyjął jego darów, dlatego zabił brata, którego ofiara została przyjęta.

Kain w dużym stopniu kierował się emocjami, a wpływ na jego decyzję o morderstwie miała złość, zawiść i rozczarowanie, o czym świadczy wyrażenie mówiące, że ma ponurą twarz. Kain jako rolnik poczuł się niedoceniony i gorszy od pasterza Abla, mogącego złożyć w ofierze mięso mające większą wartość niż dary brata. Jeśli chodzi o konsekwencje, jakie spotykają zbrodniarza, to są one duże. Wygnanie z rodzimej krainy i uniemożliwienie wykonywania rolniczej pracy dającej wyżywienie Kainowi, a także piętno, jakim Bóg go naznaczył, wydają się jednak skutkami adekwatnymi do popełnionej zbrodni i mają za zadanie uświadomić czytelnikom, że człowiek powinien starać się dać Stwórcy jak najwięcej, a jednocześnie nie być wobec niego zawistnym.

Poprzez popełnione przez Kaina morderstwo i jego efekty Biblia daje do zrozumienia, że wyroki boskie powinniśmy wykonywać w taki sposób, jak życzy sobie Bóg. Nawet jeśli okazują się one surowe, nie możemy wpadać w gniew, aby nie doszło do takiej sytuacji, jaka spotkała Kaina. Podsumowując, w Kain jest zazdrosnym, pysznym i bratobójczym zbrodniarzem, którego spotkała odpowiednia kara.

Makbet

Tytułowego bohatera poznajemy jako cenionego i szlachetnego rycerza, który żyje w serdecznej przyjaźni z królem Dunkanem. Wykazuje się odwagą, męstwem, lojalnością i poświęceniem dla władcy, jednak w pewnym momencie jego życie ulega kompletnej zmianie. Mianowicie w pewnym momencie Makbet decyduje się na zabicie króla, aby zająć jego miejsce. Wynika to z trzech czynników: wpływu żony, która aktywnie namawia męża na popełnienie morderstwa i naprowadza go na szlak zbrodni; działalności wiedźm, które przepowiadają Makbetowi przyszłość na tronie króla oraz osobistej ambicji, nakazującej mu sięgnięcie po władzę.

Decyzja tytułowego bohatera nie jest jednak łatwa i oczywista, gdyż przez długi czas się waha, waży racje i zastanawia się, czy warto realizować podstępny plan zamordowania prawowitego władcy. Wybór zbrodni to skutek słabości psychicznej Makbeta, który nie potrafi być asertywny w stosunku do żony oraz ulega przepowiedniom wiedźm. Jego d

ecyzja o zabójstwie oznacza wybór zła, od którego następnie nie będzie mógł się uwolnić do końca życia. Zbrodnia na Dunkanie sprawia bowiem, że Makbet pogrąża się w szaleństwie, a żądza władzy i chęć ukrycia poprzednich morderstw oraz wyeliminowania każdego, kto mu zagraża, prowadzi go na manowce człowieczeństwa. Niegdyś szlachetny rycerz, z uwagi na morderstwo przeistacza się pozbawionego uczuć i emocji despotę całkowicie obojętnego na otaczającą rzeczywistość. Psychika Makbeta ulega zniszczeniu z każdym dniem, a jego obłęd kończy się zamordowaniem dawnego przyjaciela Banka oraz Lady Makduf i jej synów.

Ostatecznie Makbet umiera w walce przeciwko Makdufowi, co wraz z problemami psychicznymi, całkowitą degradacją moralności i samotnością należy uznać za formę kary. Tytułowa postać utworu Szekspira wybiera zatem drogę zbrodni, myśląc, że jest na tyle silny, że poradzi sobie z tak wielkim ciężarem psychicznym. Jednak rzeczywistość okazuje się go przerastać, a błędne wybory kończą się wielką tragedią. W ten sposób autor przekonuje, że pójście drogą zła zawsze spotyka się z karą.

Lilie

Utwór Adama Mickiewicza opisuje historię pewnej kobiety, która zabiła męża, aby nie wyszła na jaw jej zdrada. Po morderstwie zakopała ciało mężczyzny w gaju i zasiała na jego grobie lilie. Jej zbrodnia była wobec tego zaplanowana i wykonana z zimną krwią. Z jej powodu nie miała jednak wyrzutów sumienia, lecz bała się, aby nie ujrzała ona światła dziennego, co można uznać za formę kary. Zbrodniarka z „Lilii” jest zatem przebiegła, podstępna i bezwzględna, a jedyne, na czym jej zależy, to ochrona samej siebie.

Dowodzi tego sytuacja, kiedy udaje się do Pustelnika, aby uzyskać u niego wsparcie emocjonalne i usprawiedliwić swój haniebny czyn. Chce zataić morderstwo, żeby nikt się o nim nie dowiedział i dlatego pyta go, jak to zrobić. Obawia się kary, ale kiedy Pustelnik mówi, że nie wyjdzie ona jaw, spada jej kamień z serca i staje się spokojna. Kobieta wręcz cieszy się z obietnicy bezkarności, co świadczy o całkowitym braku sumienia i wyzbyciu się empatii, nawet w stosunku do najbliższej rodziny.

Główna bohaterka „Lilii” troszczy się wyłącznie o siebie i o to, aby zataić zbrodnię, toteż okłamuje swoje dzieci, iż ich ojciec, a jej mąż gdzieś wyjechał i niedługo wróci, zaś braciom zamordowanego mężczyzny wmawia, że nie wrócił z wojny. Zbrodnia ją męczy, ponieważ nie potrafi o niej zapomnieć, nie może spać i widzi zjawę męża, co należy traktować jako rodzaj psychicznej kary. Mimo to kobieta nie jest zdolna do skruchy, o czym świadczy fakt, iż namawia braci, aby wstrzymali poszukiwania zabitego męża, natomiast Pustelnikowi sugeruje, żeby pod żadnym pozorem nie wskrzeszał nieboszczyka, mimo że ma on taką możliwość.

Ponadto chce wyjść za mąż za jednego z braci męża. Ostatecznie zbrodnia bohaterki „Lilii” zostaje ukarana w sensie fizycznym, gdyż dosięga ją sprawiedliwość ze strony zamordowanego męża, który pod postacią zjawy doprowadza do zawalenia kaplicy, gdzie ma dojść do ślubu między kobietą a jednym z jego braci. Takie ujęcie tematu wpisuje się w przekaz ballady, jakoby każda zbrodnia musiała spotkać się z odpowiednimi konsekwencjami, nawet jeśli ma zostać wymierzona przez istoty fantastyczne. Wiąże się to z ludowym pojęciem sprawiedliwości, którego wyrazem są „Lilie”.

Zbrodnia i kara

Powieść Fiodora Dostojewskiego przedstawia historię pewnego biednego studenta – Rodiona Raskolnikowa – który z powodu wyższych pobudek związanych z chęcią pomocy społeczeństwu, jak również w wyniku własnej, bardzo słabej sytuacji materialnej postanawia zabić starą lichwiarkę. Uważa bowiem, że pieniądze, jakie uda mu się w ten sposób zdobyć, wykorzysta lepiej niż ich właścicielka. Można więc powiedzieć, że kieruje się szlachetnymi wartościami, choć w rzeczywistość jest ofiarą własnej ideologii, postulującej odbieranie praw osobom mało przydatnym dla społeczeństwa kosztem ludzi, którzy mogą mu się przysłużyć w większym stopniu.

Duży wpływ na to, że Rodion zostaje winowajcą, ma fakt, iż jest ubogim studentem, ledwo wiążącym koniec z końcem. Ostatecznie Raskolnikow zabija lichwiarkę w sposób zaplanowany, choć już chwilę po tym okrutnym czynie ujawnia się jego słaba psychika w postaci niepokojących snów i złego samopoczucia. Nie mogąc poradzić sobie z popełnionym czynem, główny bohater traci nad sobą panowanie i zaczyna mieć problemy emocjonalne. Wyrzuty sumienia, strach przed wykryciem zbrodni i krwawe wspomnienia nie dają mu spokoju.

Okazuje się, że psychika Rodiona nie wytrzymuje tak wielkiego ciężaru, jakim jest zabójstwo dwóch niewinnych osób. Nie potrafi prowadzić trudnej psychologicznej gry ze śledczym Porfirym Pietrowiczem i z nerwów nie umie nawet spożytkować zrabowanych pieniędzy. Misja niesienia pomocy najbiedniejszym i ideologia określająca go jako nadczłowieka przegrywają w zderzeniu z balastem, jakim dla wrażliwej psychiki jest morderstwo. Z jego powodu bohater zaczyna odczuwać wstręt do samego siebie, popada w depresję i ostatecznie poddaje się, przyznając się do winy oraz udając się na zsyłkę na Syberię.

Tam dzięki opiekuńczej Sonii naprawia popełnione błędy, godzi się z Bogiem i przechodzi pozytywną metamorfozę. W przypadku Raskolnikowa mamy zatem do czynienia z karą w postaci problemów psychicznych i wyrzutów sumienia. Oprócz konsekwencji psychicznych pojawia się też kara prawna, polegająca na konieczności przeniesienia się do obozu pracy. Co ważne, po długiej wewnętrznej walce Rodion akceptuje owe trudne dla niego konsekwencje i postanawia się z nimi zmierzyć, z pokorą odkupując popełnione winy.

Ojciec chrzestny

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie film zatytułowany „Ojciec chrzestny”. Nakręcona przez Francisa Forda Coppolę adaptacja powieści Mario Puzo przedstawia losy włoskiej rodziny mafijnej Corleone żyjącej i prowadzącej interesy na terenie Nowego Jorku. Głównym tematem filmu są gangsterskie porachunki rodziny z innymi klanami po zamachu na Dona Vita Corleone. W ramach wojny rozgrywającej się pomiędzy mafijnymi familiami dochodzi do dwóch ważnych zbrodni mających przełomowy wpływ na fabułę – zamachu na Don Vicie Corleone oraz na Santinie Corleone.

Obie zbrodnie są wykonane przez ludzi Virgila Sollozzo i mają na celu przekonanie rodziny Corleone, że nie powinna odtrącać jego ofert. Oba zamachy są dobrze zaplanowane i wykonane w sposób bezwzględny – Don Vito zostaje ciężko postrzelony podczas robienia zakupów na bazarze, a Santino zwabiony w pułapkę przez szwagra i zabity podczas wjazdu na autostradę. Powodzenie obu zbrodni jest możliwe tylko dzięki zdradzie ze strony osób współpracujących z rodziną Corleone, wśród nich należy wymienić wspomnianego szwagra Santina – Carla Rizziego, a także Freda i Pauliego Gatto.

Wszyscy oni ponoszą karę za popełnione zbrodnie i giną z rąk innych członków rodziny Corleone – Carlo Rizzi zostaje uduszony przez Petra Clemenzę, Paulie Gatto zamordowany przez Rocc Lampone, a Fred potajemnie zabity. Karę ponoszą również ludzie odpowiedzialni za śmierć Don Vita Corleone – przekupiony kapitan McCluskey oraz organizatorzy zamachów, czyli Virgil Sollozzo i głowy mafijnych rodzin zamieszanych w zamachy – Emilio Barzini oraz Bruno Tattaglia.

Wyroki śmierci i jego wykonanie są tu karą za zdradę, którą zdrajcy muszą ponieść, aby wyrównać rachunki pomiędzy rodzinami. Kary są wykonywane w sposób bezwzględny i nie ma znaczenia stopień pokrewieństwa z rodziną oraz zasługi dla niej, ponieważ w rodzinie Corleone zdrady jest największą zbrodnią, a jej pomszczenie sprawą honoru.

Skazani na Shawshank

Film zatytułowany „Skazani na Shawshank” ukazuje historię Andy’ego Dufresne’a – byłego bankiera skazanego za podwójne morderstwo. Jego zbrodnią jest więc zabójstwo, jednak w rzeczywistości popełnił je ktoś inny, dlatego kara, jaką otrzymał bohater, jest niesprawiedliwa. Mianowicie wydano na niego wyrok pobytu w więzieniu o zaostrzonym rygorze, gdzie spotyka się z niezwykłą brutalnością strażników i władz zakładu karnego. Mimo że Andy Dufresne nie zgadza się z karą, a jego zbrodnia w istocie nie istnieje, to przyjmuje swój los z pokorą i próbuje zmierzyć się z wyrokiem, jaki na niego wydano.

Kara jest dla niego ogromną próbą siły charakteru i wytrwałości, z której wychodzi obronną ręką, gdyż udaje mu się zadomowić w więzieniu, zyskać przyjaciół, nawiązać współpracę ze znienawidzonymi władzami zakładami i ostatecznie zyskać z tego tytułu ogromne profity finansowe. „Skazani na Shawshank” jest historią człowieka, który musi zmierzyć z nieswoją winą i niesprawiedliwą karą, jaka na niego spadła. Udaje to mu się z nawiązką, co pokazuje, że nawet największą karę można przekuć na własny sukces, jeśli ma się w sobie odpowiednie pokłady siły wewnętrznej, determinacji, inteligencji i ambicji.

W konsekwencji kara staje się dla Andy’ego Dufresne’a wręcz nagrodą, ponieważ dzięki niej wśród współwięźniów zyskuje bliskich i oddanych przyjaciół, demaskuje okrucieństwa władz penitencjarnych, wykrada ogromną sumę pieniędzy i ostatecznie jako szczęśliwy człowiek, bogatszy o nowe doświadczenie, na wolności zaczyna życie od początku.

Dług

„Dług” opowiada historię dwóch przedsiębiorców – Adama i Stefana – którzy przez przypadek wplątują się w niebezpieczną znajomość z brutalnym szantażystą. Szybko okazuje się, że Gerard – bo tak ma na imię gangster – żąda od nich zwrotu nieistniejącego długu, a wraz z upływem każdego dnia powiększa odsetki, w efekcie czego wyimaginowana pożyczka szybko staje się niemożliwa do spłaty. Gerard grozi Adamowi i Stefanowi oraz ich rodzinom, zachowuje się wobec nich w sposób bezwzględny, lecz główni bohaterowie pomimo wielu starań nie potrafią od nikogo uzyskać pomocy, nawet od policji.

W akcie desperacji postanawiają wziąć sprawy w swoje ręce i mordują szantażystę oraz jego pomocnika, a następnie sami skazują się na karę i zgłaszają się organom ścigania, nie mogąc poradzić sobie z obciążeniem psychicznym w związku z morderstwem. Film „Dług” w niezwykle skomplikowany i niejednoznaczny sposób ukazuje motyw zbrodni i kary. Z jednej strony można bowiem uznać, że zbrodnia głównych bohaterów jest dla nich jedyną możliwością uratowania się od ciemiężyciela, który niszczy ich życie. Widz rozumie ich decyzje o morderstwie, kibicuje im i nie współczuje Gerardowi.

Można przyjąć, że zbrodnia wynika z desperacji i samotności w obliczu niebezpieczeństwa wynikającego z działania szantażysty, dlatego nie zasługuje na karę i należy ją usprawiedliwić. Z drugiej strony reżyser zadaje pytanie, czy zbrodnia powinna być odpowiedzią zło. Zmusza widza do zastanowienia się, czy morderstwo może być środkiem do osiągnięcia celu i czy w jakichkolwiek warunkach da się je zrozumieć. W każdym razie „Dług” pokazuje, że zbrodnia to wielkie obciążenie psychiczne, od którego nie da się uwolnić i nawet jeśli można ją usprawiedliwić, to i tak wiąże się ona z karą.

Podsumowanie

Zbrodnia wiąże się z karą, która najczęściej ma negatywny wpływ na życie bohatera, z czego wyłamuje się jedynie „Zbrodnia i kara”. Najczęstsze formy kary to problemy z psychiką, wyrzuty sumienia i śmierć. W większości przypadków karę za zbrodnię należy uznać za wyraz triumfu sprawiedliwości. Warto zauważyć, że kara była wyznaczana przez siły wyższe, tak jak to było w przypowieści o Kainie i Ablu, jak i przez innych czego dowodzą pozostałe dzieła. Najczęstszą funkcją motywu kary jako konsekwencji zbrodni jest natomiast uświadomienie czytelnikowi, że za popełnione grzechy i błędy należy zapłacić, ponieważ bez względu na skalę zbrodni i determinację w uniknięciu jej konsekwencji sprawiedliwość ostatecznie zawsze zwycięża.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Biblia. Pismo św. Starego i Nowego Testamentu, Księga Rdz 4, 1-16, Poznań, Wydawnictwo Pallottinum, 1991, ISBN 8370142184,
2) Darabont Frank, Skazani na Shawshank, USA, Columbia Pictures, 1994,
3) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
4) Krauze Krzysztof, Dług, Polska, United International Pictures, 1999,
5) Mickiewicz Adam, Lilie, W: Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
6) Sofokles, Król Edyp, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8374351838,
7) Szekspir William, Makbet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8385904190.

II Literatura przedmiotu:
1) Browning W.R.F, Kain; Abel, W: Browning W.R.F, Słownik Biblii, Warszawa, Świat Książki, 2005, ISBN 837391319X, s. 22, 240,
2) Kara, W: Nosowska Dorota, Słownik motywów literackich, Bielsko-Biała, Park, 2007, ISBN 9788374467377, s. 163,
3) Lubach Andrzej, Edyp, W: Mit, człowiek, literatura, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 8301103973, s. 151-185,
4) Polańczyk Danuta, Makbet Williama Szekspira, Lublin, Biblios, 2011, rozdz.: Charakterystyka i motywy działań postaci pierwszoplanowych, ISBN 9788386581566, s. 18-24,
5) Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza część I, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581818, s. 25-29,
6) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, rozdz.: Raskolnikow – ofiara własnej zbrodni, ISBN 9788386581177, s. 33-36.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza:
• Wina i zbrodnia zawsze spotykają się z karą.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Król Edyp: wina wynikająca z przepowiedni, której tytułowy bohater i nie chce popełnić; niesprawiedliwa kara, którą tragiczny bohater z pokorą przyjmuje na siebie.
b) Kain: zbrodnia popełniona na bracie Ablu, za którą Kain ponosi karę bezpośrednio od Boga.
c) Makbet: zabójstwa i dążenie do zdobycia władzy po trupach jako wina; kara w formie problemów psychicznych, obłędu i śmierci.
d) Lilie: morderstwo męża jako wina żony; obawy o wyjawienie zbrodni oraz śmierć z rąk ducha męża jako kara.
e) Zbrodnia i kara: wina, która łamie bohatera psychicznie; słaba psychika Rodiona, która nie wytrzymuje ciężaru zbrodni; kara również w postaci zsyłki na Syberię.
f) Skazani na Shawshank: niepopełniona przez głównego bohatera wina, która spotyka się z niesprawiedliwą karą; kara będąca próbą charakteru głównego bohatera.
g) Dług: zbrodnia, której nie da się jednoznacznie ocenić; zbrodnia jako próba rozwiązania własnych problemów.

3. Wnioski:
• Najczęstsze kary to problemy z psychiką, wyrzuty sumienia i śmierć.
• Jedni bohaterowie przyjmują karę z pokorą i godzą się z nią, a inni starają się z nią walczyć do końca, co okazuje się porażką i przyczyną śmierci.
• Kary za winę nie da się w żaden sposób wyeliminować, ponieważ jako wyraz sprawiedliwości prędzej czy później spotyka każdego winowajcę.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *