Motywy i wątki kryminalne w literaturze popularnej i „wysokiej”

Wątek kryminalny to nierozwiązana sprawa detektywistyczna, najczęściej związana ze złamaniem prawa lub moralności przez nieznanego publicznie sprawcę, którego decydują się wytropić ludzi próbujący dojść do prawdy. Motywy kryminalne przeważnie dotyczą takich spraw jak morderstwa, porwania i rabunki, a ich sprawcy są przestępcami zagrażającymi społeczeństwu. Zawiłość i tajemniczość tego typu dochodzeń sprawia, że stały się one popularnym motywem literackim.

Pisarze stworzyli setki kreacji sprawców i tropiących ich policyjnych lub prywatnych detektywów, którzy starają się dowiedzieć prawdy i rozwiązać zagadkę kryminalną. Sposób ich ujęcia jest jednak różny, czego dowodzi porównanie funkcjonowania wątków i motywów kryminalnych w literaturze wysokiej i popularnej. W obu przypadkach występują zarówno różnice, jak i podobieństwa w ujęciu motywów oraz wątków kryminalnych.

Makbet

Utworem zaliczanym do literatury wysokiej, w którym pojawiają się wątki kryminalne, jest „Makbet”. Tragedia Szekspira ukazuje dzieje tytułowego bohatera i ilustruje jego przemianę z lojalnego rycerza w królobójcę i tyrana. Motyw kryminalny obejmuje zbrodnię popełnioną przez Makbeta na prawowitym władcy – Dunkanie. Mord zostaje dokładnie zaplanowany przez głównego bohatera i jego żonę, która namawia go do pozbycia się Dunkana i zajęcia jego miejsca na tronie. Przystąpiwszy do działania, małżeństwo najpierw podaje strażnikom królewskiej komnaty usypiającą miksturę, następnie główny bohater osobiście przebija sztyletami śpiącego króla, a Lady Makbet zabiera narzędzie zbrodni z miejsca zdarzenia.

Po zbrodni kobieta maże krwią uśpionych strażników, aby przy świadkach Makbet mógł ich oskarżyć o mord i samemu ich zabić, zanim cokolwiek będą mogli wyjaśnić. Kiedy już główny bohater i jego żona zostają władcami i przejmują schedę po Dunkanie, eliminują kolejne osoby, które mogłoby odkryć ich zbrodnię, czyli Banka i rodzinę Makdufa. W „Makbecie” Szekspir wykorzystuje motyw kryminalny w celu zobrazowania wewnętrznej przemiany tytułowego bohatera.

Za pomocą wątku kryminalnego autor prezentuje wpływ zbrodni na psychikę człowieka i daje do zrozumienia, że jej konsekwencje są tragiczne. Widać to zarówno przed mordem, kiedy Makbet poważnie się zastanawia, czy rzeczywiście chce zabić króla, jak i po niej, gdy majaczy, miewa krwawe wizje i nie potrafi poradzić sobie z myślą, że ktoś wykryje jego haniebny czyn. Motyw kryminalny nie jest wobec tego głównym tematem utworu, a tylko sposobem na podjęcie tematyki wpływu żądzy władzy na człowieka, analizę psychiki mordercy i opisanie procesu opanowywania człowieka przez zło.

Zbrodnia i kara

W „Zbrodni i karze” wątek kryminalny, którego rozwiązanie czytelnik zna od początku powieści, dotyczy morderstwa popełnionego przez głównego bohatera – Rodiona Raskolnikowa – na starej lichwiarce – Alonie. Rozwikłać ją próbuje Porfiry Pietrowicz – sędzia śledczy petersburskiej policji. Używa w tym celu przede wszystkim metod psychologicznych polegających na przesłuchaniach i rozmowach z podejrzanym, czyli Rodionem. W trakcie trzech spotkań z Raskolnikowem Porfiry wykorzystuje w głównej mierze swoją inteligencję, przenikliwość umysłu i znajomość psychiki mordercy. Jako że nie posiada bezpośrednich dowodów na popełnienie zbrodni przez Rodiona, a jest pewny jego winy, prowadzi z nim psychologiczną grę mającą na celu przyznanie się do winy.

Porfiry dobrze wie, że słabością Raskolnikowa są wyrzuty sumienia i stosunkowo wysoki poziom wrażliwości społecznej, dlatego stosuje odpowiednie zabiegi, aby przekonać podejrzanego, że warto poddać się karze. Pobudza sumienie i wzbudza niepokój w duszy Rodiona, niby przypadkiem nawiązując do artykułu „O zbrodni” i zapoznając go z malarzem Mikołajem, który chce przyznać się do morderstwa. Porfiry zadaje trudne pytania wyprowadzające Raskolnikowa z równowagi i zmusza go do odkrywania swego wnętrza. Umie prowadzić rozmowę w taki sposób, aby wskazać na nieścisłości w zeznaniach, osaczając Rodiona i nie dając mu spokoju.

Na podstawie jego zeznań wyciąga konstruktywne wnioski i uświadamia sobie, w jaki sposób i dlaczego główny bohater popełnił zbrodnię. Bacznie obserwuje zachowanie Raskolnikowa, prowokuje i odwraca jego uwagę oraz potrafi odkryć jego kłamstwa i nienaturalne ruchy. Porfiry doskonale interpretuje wszelkiego rodzaju przejęzyczenia, skojarzenia czy reakcje mordercy i powiązuje je ze zbrodnią. Jednocześnie buduje odpowiednią atmosferę w trakcie przesłuchań, wzbudzając napięcie, stosując chytre aluzje i wywierając presję na Raskolnikowie. Kiedy już Porfiry jest w pełni przekonany, że Rodion to rzeczywisty morderca, wykłada karty na stół i mówi mu wprost, że lepiej przyznać się do winy, odbyć karę i zacząć nowe życie, zrzucając z siebie balast zbrodni, niż narazić się na wysoki wyrok i mieć niespokojne sumienie.

Co istotne, policjant nie potępia i nie osądza głównego bohatera, a jedynie namawia go do przyznania się do winy z uwagi na niższy wyrok. W „Zbrodni i karze” motyw kryminalny służy do zobrazowania zwichrowanej psychiki Rodiona po morderstwie, czego dowodzi fakt, że z góry wiadomo, kto popełnił morderstwo. W efekcie czytelnik nie skupia się na poszukiwaniu sprawcy i próbie rozwikłania zagadki, lecz obserwuje psychologiczną grę pomiędzy Rodionem a śledczym.

Morderstwo w Orient Expressie

Jednym z literackich mistrzów w rozwiązywaniu wątków kryminalnych jest z całą pewnością detektyw Herkulesa Poirot – główna postać wielu kryminałów Agathy Christie. Herkules Poirot pojawia się w bodaj najbardziej znanym utworze angielskiej autorki, zatytułowanym „Morderstwo w Orient Expressie”. Fabuła dotyczy zabójstwa dokonanego w pociągu na pewnym gburowatym milionerze, którego krótko przed śmiercią poznaje detektyw Hercules Poirot. Podejmując się rozwiązania zagadki mającej na celu odkrycie mordercy, główny bohater w przeważającej mierze stosuje metody dedukcji.

Swoje działania rozpoczyna od zebrania wszystkich możliwych dowodów, a następnie przesłuchuje pasażerów wagonu. Ma bowiem świadomość, że mordercą musi być ktoś z nich z uwagi na fakt, iż drzwi prowadzące do pozostałych wagonów były zamknięte. Na podstawie dostępnych informacji Hercules Poirot wyciąga logiczne wnioski i jak po nitce do kłębka trafia do celu, składając w jedną część liczne elementy, które na pozór mogą do siebie nie pasować. Detektyw kojarzy ze sobą fakty i za pomocą metod dedukcji oraz logicznego miejsca skrupulatnie rozwiązuje zagadkę morderstwa, jednak należy zauważyć, że posługuje się również analizą psychologiczną, tak jak robił to Porfiry ze „Zbrodni i kary”.

Mianowicie Hercules Poirot potrafi uzyskać od przesłuchiwanych informacje, które są mu potrzebne, co wynika z przenikliwości jego umysłu i odpowiedniego podejścia do ludzi. Umie właściwie ocenić człowieka i wyczytać z jego słów fałsz i prawdę, dzięki czemu nie daje się zwieść sztuczkom zwodzących go pasażerów. Przy użyciu dedukcji i analizy psychologicznej Hercules Poirot ostatecznie odkrywa, że zbrodnię popełnili wszyscy pasażerowie, ponieważ chcieli się zemścić na milionerze, który wcześniej ich skrzywdził.

Pies Baskerville’ów

Powieści Artura Doyle’a zatytułowana „Pies Baskerville’ów” przedstawia dzieje kultowego detektywa – Sherlocka Holmesa. Motyw kryminalny polega w tym przypadku na poszukiwaniu sprawcy licznych mordów dokonywanych na kolejnych członkach rodziny Baskerville’ów. Rozwikłania tej zagadki podejmuje się Sherlock Holmes, który nie daje wiary opowieściom okolicznych mieszkańców, że ofiary zabija wielki pies grasujący na wrzosowiskach, gdzie zostają porzucone zwłoki zamordowanych. Aby rozwiązać tę trudną sprawę, Holmes i jego pomocnik Watson stosują różnego rodzaju detektywistyczne metody – rozmawiają ze świadkami i bliskimi zamordowanych, udają się na wrzosowisku, czatują na mordercę i aranżują atak na sir Henry’ego w celu wywabienia zbrodniarza.

Bohaterowie działają skrupulatnie i metodycznie, dochodząc po przysłowiowej nitce do kłębka, aż w końcu udaje im się odkryć, że mordercą jest Stapelton. Poszukują motywu, testują różne wersje zdarzeń, sprawdzają każdy ślad, śledzą podejrzanych, posługują się dedukcją i na podstawie nikłych przesłanek wyciągają ogólne wnioski. „Pies Baskerville’ów” to typowy kryminał z wartką akcją, w którym mamy do czynienia z grą pomiędzy mordercą a detektywami. Pojawiają się tu liczne pościgi, pogonie i zasadzki trzymające w napięciu do ostatniej chwili, a całość jest podporządkowana rozwikłaniu zagadki morderstw.

Podsumowanie

Sposób ujęcia motywów kryminalnych w literaturze wysokiej jest inny niż w popularnej. Mianowicie w literaturze wysokiej wątki i motywy kryminalne są tylko pobocznym elementem dzieł, a w popularnej, obejmującej powieści kryminalne – głównym i przodującym. Ponadto w literaturze popularnej wątki kryminalne rozwiązywane są przez detektywów i ukazywane z ich perspektywy, podczas gdy w literaturze popularnej prezentuje się je z punktu widzenia zbrodniarzy. Inna ważna różnica to fakt, że w literaturze wysokiej mordercę poznajemy w momencie popełnienia zbrodni, w efekcie czego skupiamy się na jego psychice i zachowaniu, w popularnej zaś dopiero na samym końcu utworu staje się jasne, kto w zabił, a tym samym czytelnik angażuje się w rozwikłanie zagadki i poszukiwanie sprawcy. Ujęcie motywów kryminalnych w literaturze wysokiej służy wobec tego psychologizmowi, a w popularnej – rozrywce. Jeśli chodzi o podobieństwa, to w obu przypadkach wątki kryminalne dotyczą morderstw i zostają rozwiązane, a zabójcy ukarani.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Christie Agatha, Morderstwo w Orient Expressie, Wrocław, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2011, ISBN 9788324589722,
2) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8373273542,
3) Doyle Artur Conan, Pies Baskervillów, Warszawa, Rytm, 2010, ISBN 9788373994362,
4) Szekspir William, Makbet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8365200147.

II Literatura przedmiotu:
1) Hart Anne, Herkules Poirot – życie i czasy. Biografia według Agathy Christie, Warszawa, Prószyński i spółka, 1998, ISBN 8371802501,
2) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 41,
3) Wolski Marcin, Bohaterowie naszych lektur [z tego cyklu:] Sherlock Holmes, W: Antena, 1995, nr 12, s. 47,
4) Zizek Slavoj, Logika powieści detektywistycznej, Pamiętnik Literacki, 1990, z. 3, s. 253-383.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motywy i wątki kryminalne w literaturze popularnej i „wysokiej” posiadają zarówno cechy wspólne, jak i różnice.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Zbrodnia i kara: gra psychologiczna i analiza psychiki, gestów oraz zachowania Rodiona przez inspektora Porfirego jako sposób na przekonanie go do przyznania się do winy.
b) Makbet: szczegółowo zaplanowana zbrodnia przez Makbeta i Lady Makbet, którzy w okryciu mordują prawowitego króla i zagrażające im osoby, aby zdobyć pełnię władzy.
c) Morderstwo w Orient Expressie: logika, dedukcja, zbieranie dowodów, przesłuchania świadków, analiza psychiki podejrzanych i tworzenie teorii na podstawie nikłych przesłanek jako sposoby rozwiązania zagadki morderstwa.
d) Pies Baskervillów: przesłuchania świadków, metodyczne zbieranie dowodów i odszukiwanie śladów, dedukcja oraz analiza psychiki jako sposób na rozwikłanie zagadki seryjnych morderstw.

3. Wnioski:
a) W literaturze „wysokiej” wątki i motywy kryminalne są tylko pobocznym elementem dzieł, zaś w popularnej, obejmującej powieści kryminalne – głównym i przodującym.
b) W literaturze popularnej wątki kryminalne rozwiązywane są przez detektywów i ukazywane z ich perspektywy, zaś w literaturze popularnej prezentuje się je z punktu widzenia zbrodniarzy.
c) Motywy i wątki kryminalne w literaturze popularnej i „wysokiej” dotyczą morderstw.
d) Zarówno w literaturze popularnej, jak i „wysokiej” zagadki kryminalne zostają rozwiązane, a sprawcy ukarani.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *