Portret psychologiczny zbrodniarza, mordercy i zabójcy w literaturze i filmie

Zbrodnia to czyn okrutny i mający negatywny wydźwięk w naszej kulturze. Nic więc dziwnego, że zabójcy są postrzegani jako osoby złe i wyrządzający krzywdę drugiemu człowiekowi. Podobnie sytuacja wygląda w literaturze, gdzie tego typu postaci również są przedstawiane w krytycznym świetle, choć zdarzają się odstępstwa od tej reguły. Zbrodniarze często różnią się bowiem od siebie, co wynika z wagi ich czynów, przyczyn, z powodu których dopuszczają się zbrodni oraz kontekstu psychicznego i społecznego, w jakim to robią.

Mimo owych odmienności jedno jest pewne i wspólne dla każdego zbrodniarza: są to ludzie ekscentryczni, wobec których nie sposób pozostać obojętnym. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, na wybranych przykładach dzieł literackich analizując obraz psychikę zbrodniarza.

Makbet

Dzisiejsze wystąpienie rozpocznę od „Makbeta”. Początkowo nic nie wskazuje, że tytułowa postać tragedii Williama Szekspira stanie się czarnym charakterem, ponieważ kiedy poznajemy Makbeta, jest prawym, lojalnym wobec króla, mężnym, powszechnie szanowanym i wsławionym w walce rycerzem. Zbrodniarzem zostaje po dokonaniu pierwszego morderstwa na prawowitym władcy, a jednocześnie bliskim przyjacielu i krewnym – Dunkanie. Co prawda po tej zbrodni Makbet odczuwa wyrzuty sumienia, jest strachliwy, czuje wobec siebie wstręt oraz miewa przywidzenia i omamy, ale jednak popełnia kolejne morderstwo na królewskich strażnikach, chcąc tym samym zatrzeć ślady.

Następne zbrodnie sprawiają, że Makbet traci jakiekolwiek zahamowania moralne i przeistacza się w okrutnego tyrana, który dla zdobycia i utrzymania władzy nie cofa się przed niczym. Tytułowy bohater tragedii Szekspira to człowiek odpychający, przerażający i groźny, co wynika z wielkiego okrucieństwa i braku jakichkolwiek ludzkich odruchów. Dowodem na upadek moralny Makbeta jest fakt, że aby utrzymać władzę, pośrednio zabija swojego najlepsza przyjaciela – Banka – oraz żonę i dzieci lorda Szkockiego – Makdufa. Ponadto jest fałszywy wobec Dunkana, bo choć planuje go zabić, to udaje serdeczność w stosunku do niego.

Makbet wraz z żoną spiskuje, kłamie, knuje intrygi i brutalnie eliminuje każdego, kto może mu zagrozić. Jego postawa jest bezwzględna, cyniczna i okrutna, a on sam przebiegły, podstępny i perfidny. Poprzez zbrodnie staje się tyranem sprawującym despotyczne rządy, dla którego przemoc to narzędzie w walce o utrzymanie władzy. Z czasem Makbet traci wszelkie odruchy sumienia i przeistacza się w pozbawionego wrażliwości oraz moralności, przerażającego mordercę, którego w najmniejszym stopniu nie porusza nawet śmierć żony.

Wierząc w nieodwracalność przepowiedni wiedźm, jest arogancki i nie boi się niczego, bo jest przekonany, że nic mu nie grozi, ponieważ w ten sposób odczytał przepowiednie wiedźm. Makbet nie szanuje życia i drwi ze śmierci w przekonaniu, że dzięki przeznaczeniu może jej uniknąć. Jednocześnie można go nazwać człowiekiem próżnym i pysznym, który dla zaspokojenia własnych ambicji jest gotów doprowadzić do śmierci najbliższych sobie osób. W jego przypadku emocje i pragnienia wygrywają z moralnością, w efekcie czego zło opanowuje go całkowicie. Powodowany ambicją i żądzą władzy, stopniowo odchodzi od podstawowych zasad moralnych, aż w końcu traci je w zupełności i staje się jednym z najbrutalniejszych zbrodniarzy w dziejach literatury.

Takie ujęcie tematu pełni funkcję moralizatorską, ponieważ poprzez portret bohatera negatywnego, jakim z całą pewnością jest Makbet, Szekspir ostrzega przed uleganiu pokusom i dążeniu do celu po przysłowiowych trupach. Tragedia daje do zrozumienia, że wobec zła i niszczących żądz należy wykazać się asertywnością, bo w przeciwnym wypadku przejmuje ono władzę nad człowiekiem i z czasem obezwładnia go całkowicie, tak jak to miało miejsce w przypadku Makbeta. Jego śmierć pokazuje również, że zbrodnia i zło nie popłacają i zawsze sprowadzają tragedię na człowieka.

Zbrodnia i kara

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Zbrodnia i kara”. Z całą pewnością Rodion Raskolnikow – bo tak się nazywa główny bohater powieści Dostojewskiego – to człowiek o niezwykle skomplikowanej i trudnej do jednoznacznej oceny konstrukcji psychicznej oraz moralnej. Przyczyny zbrodni popełnionej przez niego z zimną krwią na chciwej lichwiarce zarabiającej na nieszczęściu innych są bowiem nad wyraz złożone. Jedna z nich to plan niesienia pomocy potrzebującym przy użyciu skradzionych pieniędzy, a druga to chęć potwierdzenia heglowskiej ideologii nadludzi, wynikającej z przekonania o własnej wyjątkowości, która według Rodiona daje mu prawo do eliminowania ze społeczeństwa jednostek pasożytniczych, za jaką główny bohater uważał lichwiarkę.

W gruncie rzeczy zbrodnia Rodiona spowodowana jest wobec tego szlachetnymi pobudkami, jednak mimo to ostatecznie ponosi on spektakularną klęskę; z powodu morderstwa Raskolnikow staje się człowiekiem opętanym wyrzutami sumienia, niemogącym się odnaleźć w społeczeństwie, chwiejnym emocjonalnie i odosobnionym. Powieść bardzo dokładnie przedstawia jego psychikę po zabójstwie i daje do zrozumienia, że zbrodnia całkowicie zmienia ludzkie życie. Bo choć Rodion był przekonany o swojej wielkości i na chłodno kalkulował morderstwo, od razu po jego dokonaniu okazało się, że wcale nie jest wyjątkową jednostką i nie ma prawa do odbierania życia innym ludziom, nawet jeżeli uważa je za „ludzkie wszy”.

Skutki zbrodni są dla niego zgubne i przyczyniają się do jego klęski. Tym samym Fiodor Dostojewski daje do zrozumienia, że żadnej zbrodni nie da się usprawiedliwić, nawet jeśli wynika ze szlachetnych pobudek. Autor uświadamia odbiorcy, że złe czyny w żadnym wypadku nie mogą być środkiem do osiągnięcia celu. Rujnują one psychikę człowieka i sprowadzają na drogę porażki, co widać na przykładzie niezrównoważonego zachowania Rodiona po zbrodni. Z drugiej strony jego nawrócenie, przyznanie się do winy i chęć zapłacenia za nią pozwalają stwierdzić, że jego psychika jest silna i potrafi walczyć z przeciwnościami losu.

Rozmowy z katem

Portret niemieckiego ludobójcy z czarów wojny prezentują „Rozmowy z katem”. Mowa o Jurgenie Stroopie – jednym z dowodów SS odpowiedzialnym za śmierć dziesiątek tysięcy niewinnych ludzi. Autor książki przywołuje jego wypowiedzi, relacje i opinie usłyszane podczas wspólnej odsiadki w więzieniu mokotowskim, dzięki czemu dane jest nam ujrzeć jego osobowość. Dla niego Holocaust oznacza walkę o naród, obowiązek patriotyczny i likwidację podludzi, za których uważa Żydów. Jurgen Stroop traktuje Holocaust jak zwykłą pracę i swój obowiązek, w związku z czym nie ma żadnych wyrzutów sumienia.

Zabijanie Żydów, których uważa za zbrodniarzy, a także każdego, kto im pomaga, stanowi dla niego wręcz powód do dumy. Opowiadając o likwidacji getta, kiedy pośrednio i bezpośrednio zabił dziesiątki tysięcy osób, w tym kobiety i dzieci, czuje podniecenie i jest dumny z dobrze wykonanego zadania. Jurgen Stroop przedstawia Holocaust niemal jak proces produkcyjny, stosując wyrafinowane, techniczne słownictwo oddające kolejne etapy ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. O Zagładzie Żydów mówi z podziwem i uważa ją za misję niemieckiego narodu.

Co ważne, rozmówca Kazimierza Moczarskiego święcie wierzy we wszystko, co przekazuje mu nazistowska propaganda, a jego zdolność do samodzielnego myślenia została całkowicie zlikwidowana pod jej wpływem. Można go zatem określić jako człowieka ograniczonego intelektualnie, a przez to podatnego na propagandę i wpływ innych osób. Istotny jest fakt, że Jurgen Stroop w gruncie rzeczy jest normalnym człowiekiem, kochającym swoją rodzinę, lubiącym dobry alkohol i zabawę; gdyby nie wojna, z pewnością niczym nie wyróżniałby się spośród społeczeństwa. Holocaust sprawia jednak, że zostaje okrutnym zabójcą niebędącym w stanie rozróżnić dobra od zła.

Jako że w dzieciństwie ojciec wpoił mu kult siły i posłuszeństwa, w czasie niemieckiej zagłady II wojny światowej hitlerowcy ukształtowali go na niezwykle skutecznego i podporządkowanego kata. Stroopowi zależy na akceptacji przez innych ludzi, dlatego gotowy jest do wykonywania wszystkich rozkazów, na co wpływ ma również wpojona mu przez ojca zasada mówiąca, że zlecone zadania należy bezwzględnie wykonywać. Podsumowując, „Rozmowy z katem” ukazują portret psychologiczny niezwykle brutalnego i pozbawionego sumienia zabójcy, który z powodu niskiej inteligencji, nazistowskiej propagandy i wojskowego wychowania staje się prawdziwą maszyną do zabijania.

Pachnidło

Kolejnym omówionym dziś przeze mnie utworem będzie „Pachnidło”. Powieść Patricka Suskinda prezentuje historię Jana Baptysty, którego losy poznajemy od chwili urodzenia aż do śmierci. Jan Baptysta to odrzucony przez matkę i społeczeństwo geniusz o nadludzko rozwiniętym zmyśle powonienia, sprawiającym, że jego umysł jest opętany na punkcie zapachów. Główny bohater utworu myśli i odbiera rzeczywistość poprzez zapachy będące jego obsesją, a jednocześnie inne jego zdolności są mocno ograniczone, co może wskazywać na osobowość autystyczną. O ile bowiem Jan Baptysta to geniusz pod względem rozpoznawania zapachów, o tyle nie potrafi normalnie funkcjonować w społeczeństwie, co może być również wynikiem odrzucenia w dzieciństwie.

Jego myśli wypełniają różnego rodzaju zapachy, które kolekcjonuj oraz w sposób analityczny rozbija na grupy i rozkłada na części pierwsze. Z kolei pojęcia abstrakcyjna, takie jak prawo, moralność czy etyka są dla niego niepojęte, toteż ich nie przestrzega. Wszak Jan Baptysta żyje sam dla siebie, odseparowuje się od ludzi, a nawet traktuje ich jak zabawki, czego dowodzi fakt, że w celu stworzenia idealnego pachnidła morduje kilkadziesiąt kobiet. Co ważne, robi to w sposób bezemocjonalny i bezwzględny, dając do zrozumienia, że życie drugiego człowieka nie ma dla niego większego znaczenia. Dla Jana Baptysty kobiety są tylko narzędziem pozwalającym na destylację zapachu, z jego punktu widzenia ich emocje i cierpienie są nieważne, bo liczy się wyłącznie ich niepowtarzalna woń.

Główny bohater żyje we własnym świecie, gdzie rządzą wymyślone przez niego reguły i gdzie wszystko zostaje podporządkowane zapachom. Pracując u boku sławnych i cenionych perfumiarzy, nie dba o pieniądze i sławę, skupiając się wyłącznie na tym, aby w końcu skomponować idealne pachnidło, co wskazuje na jego autystyczną osobowość. Jan Baptysta to z jednej strony szaleniec, a z drugiej geniusz. Z całą pewności jest to odmieniec i niezwykle ekscentryczny zabójca, który wzbudza sprzeczne emocje, takie jak ciekawość, litość i złość.

Leon zawodowiec

Zgoła odmiennie do tematu podchodzi Luc Besson w swoim najsłynniejszym dziele, czyli w „Leonie Zawodowcu”. Reżyser prezentuje sylwetkę tytułowego bohatera, który jest nieufnym wobec innych ludzi seryjnym zabójcą. Jego profesja wyklucza jakiekolwiek kontakty z drugim człowiekiem, przez co Leon jest bardzo samotny. Jego psychika została przedstawiona w sposób wręcz sentymentalny. Mimo że mężczyzna bezwzględnie zabija innych ludzi, którzy nie zrobili mu nic złego, to paradoksalnie wzbudza w widzu litość, dzięki czemu można łatwo się z nim identyfikować. Leno to bowiem ciepły i empatyczny mężczyzna w średnim wieku, który głęboko w swoim wnętrzu, pod maską seryjnego zabójcy skrywa bardzo ludzkie emocje, odkryte przez uratowaną przez niego Matyldę.

Choć do czasu poznania Matyldy żył w samotności, to potrafił nawiązać bliską relację z kilkunastoletnią dziewczynką. Mimo że jest prostym człowiekiem niewyróżniającym się inteligencją, to cechuje się honorem i wiernością zasadom, dlatego nie zabija kobiet ani dzieci. Reżyser w opozycji do niego prezentuje postać policjanta Normana Stansfielda, który mimo tego, że teoretycznie stoi po stronie moralności i prawa, w przeciwieństwie do Leona jest postacią negatywną. Leon często wykazuje się uczuciami, a jego śmierć w końcowej scenie niejednego widza doprowadziła do łez wzruszenia. Jak więc widać, „Leon Zawodowiec” przedstawia motyw gangstera w sposób wręcz melancholijny, prezentując postać tytułowego bohatera, który wzrusza i z którym nie sposób się nie identyfikować.

Milczenie owiec

Dzisiejsze wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu „Milczenia owiec”, gdzie głównym bohaterem jest Hannibal Lecter, w którego bezbłędnie wcielił się Anthony Hopkins. Hannibal to niezwykle inteligentny doktor psychologii i jednocześnie kanibal, skazany na pobyt w zamkniętym więzieniu z powodu okrutnych morderstw zakończonych zjedzeniem swoich ofiar. Lecter to człowiek obłąkany, zimny i pozbawiony emocji, o demonicznym wzroku i obłędnym sposobie mówienia. Psychopatyczna osobowość o skłonnościach sadystycznych połączona z przenikliwością umysłu i brakiem hamulców moralnych sprawia, że Hannibal to przerażający czarny charakter, którego można uznać za uosobienie zła.

Z uwagi na jego mroczną naturę FBI, za pośrednictwem młodej agentki Starling, próbuje zaangażować go śledztwo przeciwko innemu kanibalowi, licząc, że dzięki swojemu mrocznemu doświadczeniu doktor będzie w stanie dostarczyć cennych informacji na temat zbrodniarza. W efekcie widz obserwuje pełną napięcia grę psychologiczną pomiędzy agentką Starling a Hannibalem, na podstawie której można bliżej poznać tę złowrogą postać. Lecter to doskonały manipulator, potrafiący przejąć kontrolę nad emocjami rozmówczyni. Dręczy ją psychicznie, bawi się jej bólem i kpi z jej traum z dzieciństwa, czerpiąc satysfakcję z przywoływania przykrych dla niej wspomnień.

Jako że Hannibal to ucieleśnienie zła, zna je bardzo dobrze i potrafi wejść w umysł poszukiwanego mordercy. Jednocześnie pomimo faktu, że znajduje się pod ścisłą kontrolą, jest niezwykle niebezpieczny dla otoczenia, o czym świadczy pełna izolacja oraz brutalna ucieczka z więzienia, w trakcie której bezwzględnie zabija 5 osób. Lecter może bowiem zaatakować w każdej chwili, gdyż jest nieobliczalny i choć pozornie emanuje spokojem, to potrafi być bezwzględny. Rolą tak wykreowanego czarnego charakteru jest w „Milczeniu owiec” zobrazowanie maniakalnej i sadystycznej natury psychopatycznego mordercy, a jednocześnie ukazanie złowrogo fascynującej psychiki mordercy-kanibala.

Podsumowanie

Wszystkie przeanalizowane dziś przeze mnie utwory pokazują, że psychika i osobowość zbrodniarza są bardzo różnorodne. Z jednej strony mordercy kierują się pychą, czują się lepsi od innych i stosują przemoc jako środek do osiągnięcia własnych celów, co widać na przykładzie „Pachnidła” i „Milczenia owiec”, a z drugiej są zwykłymi ludźmi podobnymi do każdego z nas, tak jak bohaterowie „Rozmów z katem” i „Leona zawodowca”. Na psychikę i osobowość wszystkich bohaterów zbrodnia ma bardzo silny wpływ, doprowadzając do samotności i izolacji, wyrzutów sumienia jak oraz nerwowości, strachu i obaw przed wyjawieniem popełnionych czynów. Ponadto warto zauważyć, że zabójcy to często ludzie odizolowani od społeczeństwa, żyjący na jego uboczu i niepotrafiący nawiązywać normalnych kontaktów z ludźmi.

Bibliografia

II Literatura podmiotu:
1. Besson Luc, Leon Zawodowiec, Francja, USA, Columbia Pictures, 1994.
2. Demme Jonathan, Milczenie owiec, USA, MGM, 1991,
3. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
4. Moczarski Kazimierz, Rozmowy z katem, Warszawa, PWN, 2002, ISBN 8301110694,
5. Süskind Patrick, Pachnidło, Warszawa, Świat Książki, 2006, ISBN 832470258X,
Szekspir William, Makbet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8385904190,

II Literatura przedmiotu:
1. Barański Jarosław, Literacka ilustracja filozofii aromatów w powieści „Pachnidło” Patrika Sueskinda, Prace Naukowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, Filozofia, Socjologia, 1997, z. 5, s. 71-78,
2. Oświeciński Rafał, Milczenie Owiec – analiza, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/milczenie_owiec.html, 10.03.2015,
3. Polańczyk Danuta, Makbet W. Szekspira, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581566, s. 18-21,
4. Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 33-47.
5. Stanisławski Piotr, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581320, s. 23-26.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Zabójcy to bohaterowie ekscentryczni, którzy wzbudzają silne emocje.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Zbrodnia i kara: zbrodnia, która łamie bohatera psychicznie; niezrównoważona psychika zbrodniarza, który nie radzi sobie z konsekwencjami zbrodni.
b) Makbet: bohater, który dopuszcza się zbrodni z powodu przepowiedni wiedźm, wpływu żony i własnych ambicji; zbrodnia, która prowadzi do zniszczenia psychiki i moralności bohatera.
c) Rozmowy z katem: niemiecki zbrodniarz wojenny jako mało inteligentny i podatny na wpływy człowiek, który staje się potworem pod wpływem propagandy.
d) Pachnidło: zabójca kobiet jako ekscentryczny geniusz i odseparowany od ludzi samotnik o autystycznej osobowości.
e) Leon zawodowiec: dobry i prosty człowiek, który pod maską seryjnego zabójcy skrywa pełne empatii i uczuć wnętrze.
f) Milczenie owiec: psychopatyczny, ale niezwykle niebezpieczny kanibal o przenikliwym umyśle, który prowadzi psychologiczną grę z agentką FBI.

3. Wnioski:
a) Psychika i osobowość zbrodniarza są bardzo różnorodne.
b) Zabójcy mogą być okrutnymi mordercami zabijającymi z premedytacją lub ludźmi zmanipulowanymi i poniekąd zmuszonymi do zbrodni.
c) Zabójcy to z reguły ludzie samotni, żyjący na uboczu i odizolowani od społeczeństwa.