Zbrodnia katyńska w kulturze – literaturze, filmie, malarstwie i sztuce

Zbrodnia katyńska to bez wątpienia jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Polski. Wiosną 1940 roku dokonali jej Rosjanie należący do NKWD, którzy strzałem w tył głowy zabili prawie 22 tys. polskich oficerów wojskowych i inteligentów, w tym lekarzy, prawników, naukowców i przedstawicieli innych zawodów stanowiących elitę narodu. Przez 50 lat od momentu dokonania zbrodni świat nie znał prawdy na jej temat, ponieważ aż do 1990 roku Rosjanie nie przyznali się do swojej winy. Mając na uwadze tak długi okres braku świadomości co do przebiegu zbrodni katyńskiej oraz jej ogromny wpływ na życie społeczno-polityczne w Polsce, nie ma się co dziwić, że stała się ona tematem popularnym w literaturze i sztuce.

W cieniu Katynia

Dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć swoje rozważania, jest „W cieniu Katynia” profesora Stanisława Swianiewicza. Był on jedynym człowiekiem, który przeżył wywiezienie przez NKWD do lasu polskich żołnierzy i inteligentów. Napisania przez niego książka należy do literatury faktu, co wraz z faktem osobistego udziału autora w opisywanych wydarzeniach pozwala określić ją jako wiarygodny dokumenty opisujący masakrę na polskiej inteligencji i generalicji, jaka miała miejsce w lesie katyńskim. Najpierw Swianiewicz przedstawia kontekst historyczny związany z II wojną światową, a następnie swoje losy w obozach sowieckich, aby później przejść do wspomnień na temat zbrodni katyńskiej.

Zanim przewieziono polską elitę do miejsca kaźni, Rosjanie dokładnie zlustrowali wszystkich więźniów poprzez długie wywiadu i podzielili ich na określone kategorie, dla każdego tworząc odrębną teczkę. Profesor pokazuje również postawę Polaków, którzy próbowali podnosić się na duchu i racjonalizować zachowanie Rosjan. Ich postawa była optymistyczna i wiązała się z wiarą, iż dalsza walka będzie możliwa, a przyszłość może rysować się w jasnych barwach. Początkowo podczas poprzedzającego zbrodnię katyńską pobytu w obozach istnieli księża, jednak zgładzono ich w dzień Bożego Narodzenia 1939 roku, co w ogromnej mierze obniżyło morale Polaków.

W dniu masakry, czyli 29 kwietnia 1940 roku, generałowie i inteligenci polscy znajdujący się w obozie przejściowym zostali ogołoceni ze wszystkich cennych przedmiotów i przetransportowani do wagonów, z których wyładowano ich w lesie katyńskim, aby następnie autobusami zabrać w miejsce, w którym wykona się na nich wyrok. Autorowi szczęśliwie udało się uniknąć śmierci, ponieważ jako ważnego więźnia politycznego zabrano go do więzienia w Smoleńsku. Symptomatyczne jest, że wówczas nawet przez myśl nie przeszło mu, że jego kompanów w niezwykle okrutny sposób zamordowano.

„W cieniu Katynia” to osobista i jednocześnie niezwykle prawdziwa relacja, która w obiektywnie pokazuje, jak straszną i wprost niewyobrażalną tragedią była zbrodnia katyńska. Z książki Swianiewicza wyłania się obraz przemyślanego, długo planowanego i wykonanego z zimną krwią ludobójstwa. Strategia Rosjan była tak wyrafinowana i barbarzyńska, że oficerowie polscy do ostatnich chwil swojego życia nie wiedzieli, że zostaną zabici. „W cieniu Katynia” stanowi również dowód martyrologii generacji i inteligencki polskiej, którą można określić jako ludzi niezwykle inteligentnych, na wskroś patriotycznych i odważnych.

Mimo że dzieło Swianiewicza ma niemal dokumentalny charakter, to z uwagi na kontekst historyczny nie jest oskarżeniem wobec Rosjan. Autor nie wyraża wobec nich pogardy i nienawiści, tylko dokładnie opisuje własne wspomnienia i zachowanie katów. „W cieniu Katynia” wydano bowiem niedługo po wojnie, kiedy w Polsce władzę sprawowali komunistyczni dygnitarze wyznaczeni przez Rosjan, co uniemożliwiało kategorycznie wskazanie winnych zbrodni katyńskiej i osądzenie ich.

Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy

Powstanie książki Allena Paula zatytułowanej „Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy” autor tłumaczy kontekstem historycznym i społecznym, wskazując, że napisał ją z uwagi na zbyt małą wiedzę, jaką mają zachodnie i polskie społeczeństwo na ten temat. W odróżnieniu od Swianiewicza Allen Paul nie miał żadnych ograniczeń w tworzeniu swojego dzieła i sposobie podejścia do tematu, dlatego ujął go całościowo i odniósł się w bardziej wyraźny sposób do okrucieństwa, jakie Rosjanie wyrządzili wobec Polaków.

„Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy” nie ma jednak dokumentalnego charakteru, tak jak dzieło Swianiewicza, ponieważ ukazuje zbrodnię katyńską w sposób fabularny, z perspektywy trzech rodzin, do których to wydarzenie odnosi się bezpośrednio. Mamy więc do czynienia z familiami krakowskiego lekarza i ppłk. rezerwy Zbigniewa Czarnka, lwowskiego adwokata i kpt. rezerwy Maksymiliana Hoffmana oraz zawodowego oficera 40 Pułku Piechoty we Lwowie kpt. Stanisława Pawulskiego.

Autor prezentuje osobistą tragedię tych rodzin, która pozwala na bliskie przyjrzenie się całej sprawie i umożliwia stwierdzenie, że zbrodnia katyńska dosięgła nie tylko typowych żołnierzy walczących w imię ojczyzny, ale również osoby znajdujące się na najwyższych szczeblach w hierarchii społecznej narodu i pełniące rolę jego elity, a więc prawników, lekarzy czy adwokatów. Allen Paul pokazuje cały kontekst społeczno-polityczny zbrodni katyńskiej, wskazując, że jej skutki są odczuwalne dla państwa polskiego do dnia dzisiejszego.

Na takie ujęcie tematu pozwala autorowi odległy od czasu rzezi kontekst historyczny, który w żadnym stopniu nie ogranicza tematyki książki, tak jak miało to miejsce w przypadku dzieła Swianiewicza. Allen Paul przedstawia zbrodnię katyńską w sposób bardzo skrupulatny i zgodny z rzeczywistością, co wynika z faktu, że bazuje na wielu różnych źródłach historycznych. Z drugiej strony mamy do czynienia z poruszającym i emocjonalnym losem rodzin, którym Rosjanie zamordowali najbliższych.

Na tej podstawie widać, że zbrodnia katyńska odebrała tysiącom polskich rodzin miłość, szczęście, źródło utrzymania i marzenia. Allen Paul wskazuje, że przedstawicieli inteligencji i generalicji Polskiej odeszli w najlepszym momencie swojego życia, które tak naprawdę dopiero się rozpoczynało. Gdyby nie tragiczna śmierć w lesie katyńskim, ofiary mogłoby być wielkimi Polakami i stanowić siłę narodu. Ukazani są oni w bardzo pozytywnym świetle, jako patrioci dbający o obyczaje i tradycję i gotowi do największego poświęcenia w imię ojczyzny.

Autor nie zapomina również, aby pokazać przebieg samej rzezi, co pozwala mu na odniesienie się do nieludzkiej postawy Rosjan, którzy zaplanowali i wykonali ją z zimną krwią oraz bez najmniejszych wyrzutów sumienia. Wszystko to sprawia, że „Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy” to doskonałe źródło historyczne na temat zbrodni katyńskiej, dodatkowo zawierające wartość emocjonalną, która daje szanse na wczucie się w emocję tamtego okresu i przeżycia osób, na które miał on bezpośredni wpływ.

Guziki – Zbigniew Herbert

Temat zbrodni katyńskiej podejmuje również Zbigniew Herbert w wierszu zatytułowanym „Guziki”, który jest dedykowany zabitemu w jej wyniku kapitanowi Edwardowi Herbertowi – synowi stryja poety. Utwór odnosi się do guzików polskich generałów stanowiących jedyną pamiątkę, jaka się po nich ostała. Są one dowodem na heroizm, patriotyzm, poświęcenie i barbarzyńską śmierć Polaków, o których w milczeniu przypominają. Zapomniał natomiast o niej świat, a życie biegnie i świat idzie do przodu, tylko guziki cały czas znajdują się w tym samym miejscu, czyli w zastygłych dołach śmierci.

Stanowią one milczący symbol męczeństwa Polaków i dowód bestialskiego ludobójstwa dokonanego przez Rosjan. Choć są wyłącznie guzikami, to mają emocjonalną wartość dla rodzin zabitych, które traktują je wręcz jak relikwie. Nie są to więc zwykłe guziki, ale świadkowie jednej z największych tragedii w dziejach Polski. Paradoksalnie owe tytułowe guziki będące jedynym śladem po zbrodni katyńskiej są czymś o wiele więcej niż wyłącznie guzikami, gdyż mają wartość emocjonalną i stanowią świadectwo bestialskiej zbrodni wykonanej na polskiej inteligencji. Nastrój wiersza jest pesymistyczny i smutny, choć daje się w nim wyczuć nutkę nadziei, jaką podmiot liryczny postrzega w tytułowych guzikach.

Katyń – Andrzej Wajda

Innym dziełem, które chciałbym omówić – tym razem filmowym – jest „Katyń” wyreżyserowany przez Andrzeja Wajdę. Produkcja przedstawia temat rosyjskiego mordu na polskich żołnierzach, jaki miał miejsce w lesie katyńskim w czasie II Wojny Światowej, kiedy to ponad 20 tys. jeńców wojennych z naszego kraju straciło życie na podstawie wyroku wydanego przez samego Stalina. Wajda opisuje ten wielki narodowy dramat z dwóch różnych perspektyw, z których jedna to spojrzenie od strony kobiet czekających, aż ich mężowie, synowie i ojcowie wrócą do domu, a druga to spojrzenie od strony polskich żołnierzy.

Los polskich generałów zesłanych do sowieckiego obozu jest bardzo ciężki i pełen cierpienia oraz poniżenia ze strony bezlitosnych Rosjan. Niektórzy żołnierze nie radzą sobie w tej okrutnej rzeczywistości, czego przykład stanowi postać pilota i konstruktora. Z kolei inni, tak jak generał dywizji, starają się za wszelką cenę podtrzymać siebie i swoich kompanów na duchu. Żołnierze polscy w „Katyniu” zostali przedstawieni jako ludzie odważni, inteligentni i ze wszech miar kochający swój kraj i choć Wajda w naturalistyczny, dokumentalny sposób ukazał ich śmierć, co sprawia, że ich los wydaje się niezwykle dramatyczny, to jednocześnie w filmie widoczny jest patos i gloryfikacja ostatnich momentów życia generałów.

Świadczą o tym powolne ujęcia i patetyczna muzyka. W „Katyniu” mamy zatem do czynienia zarówno z dramatycznym, jak i heroicznym przedstawieniem wizerunku polskich żołnierzy jako patriotów poświęcających życie w imię swojego narodu, lecz skazanych na śmierć przez okrutnych Rosjan. Film „Katyń” w dużej mierze przypomina powieść Allena Paula, ponieważ znajdują się w nim zarówno dokumentalne zdjęcia z grobów katyńskich, które przybliżają historię mordu, jak i warstwa fabularna, pozwalająca na emocjonalne wczucie się w tragedię żołnierzy oraz ich rodzin.

Należy jednak zaznaczyć, że u Wajdy w mniejszym stopniu do głosu dochodzą sprawy związane z przyczynami mordu i kontekstem polityczno-historycznym. Takie ujęcie tematu wynika właśnie z kontekstu historycznego, ponieważ „Katyń” powstał w roku 2007 jako komercyjne dzieło obliczone na odniesienie sukcesu finansowego, dlatego brak w nim otoczki polityczno-społecznej, która byłaby zwyczajnie nieciekawa dla widza.

Katyń – Franciszek Adamik

Obraz Franciszka Adamika zatytułowany „Katyń” ostał on wykonany za pomocą techniki pastelowej i przedstawia moment dokonania zbrodni przez NKWD na polskich oficerach. Na pierwszym planie widać Rosjan, którzy zabijają Polaków poprzez strzał w tył głowy i wrzucają ich do dołu stanowiącego masową mogiłę. Setki ciał leżą w nim jedno na drugim, a kolejni żołnierze czekają na swoją kolej, aby się w nim znaleźć. Niektórzy próbują się buntować i walczyć, dlatego są bici i katowani. Po prawej stronie widać autobus pełen Rosjan, którzy przypatrują się gehennie Polaków.

Znamiennym jest fakt, iż polscy oficerowi mają jasne, zielone mundury, a enkawudziści ciemne, co wskazuje, że autor wybiela Polaków i jako czarne charaktery ukazuje Rosjan. Takie odczucie pogłębiają zgarbione sylwetki oficerów NKWD, którzy wyglądają, jakby byli zadowoleni ze swojej roli katów i mocno się w nią wczuwali. Tło obrazu stanowi las, a w oddali widać kolejnych Rosjan stojących na straży podczas wykonywania egzekucji. Nad losem znajduje się natomiast twarz mężczyzny z wąsami przypominająca Józefa Stalina, co ma symbolizować fakt, iż on sam osobiście nadzorował zbrodnię katyńską i wydał rozkaz jej wykonania.

Obraz Franciszka Adamika jest dynamiczny i w przejmujący sposób ukazuje gehennę polskiej inteligencji oraz bestialstwo NKWD jako dokładnie zaplanowane i wykonane przy akceptacji najwyższych władz ludobójstwo. Zimne kolory jeszcze bardziej pogłębiają to odczucie i sprawiają, że dzieło „Katyń” robi bardzo duże wrażenie na odbiorcy oraz pozwala na wyobrażenie sobie ogromu okrucieństwa i cierpienia, z jakim spotkali się polscy generałowie w roku 1940. Kontekst historyczny pozwolił autorowi na takie nieograniczone podejście do tematu i jednoznaczne oskarżenie Rosjan o zbrodnię, ponieważ obraz powstał w wolnej Polsce.

Podsumowanie

Zbrodnia katyńska w kulturze, literaturze i sztuce prezentowana jest w odniesieniu do heroizmu, patriotyzmu, cierpienia i poświęcenia poległych w niej Polaków oraz w kontekście bestialstwa i okrucieństwa strony rosyjskiej. Jedne dzieła w większym stopniu kładą nacisk na dokumentalno-historyczne ujęcie tego tematu, czego przykładem są książki profesora Stanisława Swianiewicza i Paula Allena, zaś inne bardziej fabularyzują zbrodnię katyńską i ukazują ją w emocjonalny sposób, co potwierdzają dzieła „Katyń” Wajdy i Adamika oraz wiersz „Guziki”. Mówiąc o wnioskach, warto zauważyć, że sposób ujęcia tematu zależy od kontekstu historycznego, gdyż im dane dzieło jest młodsze, tym bardziej dosadnie i całościowo opisuje to wydarzenie. Z przeanalizowanych dzieł wyłania się obraz niezwykłej odwagi i ofiarności Polaków zabitych w zaplanowany i barbarzyński sposób przez okrutnych Rosjan.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Adamik Franciszek, Katyń, własność prywatna, 1980, olej na płótnie,
2. Allen Paul, Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy, Warszawa, Rytm, 1995, ISBN 8391666387,
3. Herbert Zbigniew, Guziki, dostęp online: http://www.poezjaa.info/index.php?p=2&a=9&u=164, 28.01.2013,
4. Swianiewicz Stanisław, W cieniu Katynia, Warszawa, Czytelnik, 1990, ISBN 830702093X,
5. Wajda Andrzej, Katyń, Polska, ITI Cinema, 2007.

II Literatura przedmiotu:
1. Golgota wschodu. Materiały pomocnicze dla nauczycieli w 60. rocznicę zbrodni w Katyniu, oprac. Książek Wojciech, Warszawa, MEN, 1999, ISBN 8366541201,
2. Krzyżanowski Jerzy, Katyń w literaturze: Międzynarodowa antologia poezji, dramatu i prozy, Lublin, Norbertinum, 2010, ISBN 9788372224026,
3. Oświeciński Rafał, Katyń – oczekiwanie, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/katyn.html, 28.01.2013,
4. Trznadel Jacek, Powrót rozstrzelanej armii. Katyń – fakty, rewizje, poglądy, Komorów, Antyk, 1994.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. 1. Teza: Z uwagi na niewyjaśnione przez długi czas okoliczności zbrodni katyńskiej i jej wpływ na życie narodu polskiego oraz jego historię stała się ona tematem często podejmowanym przez literaturę i sztukę.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „W cieniu Katynia”: dzieło stanowiące zapis wspomnień świadka zbrodni, który w dokumentalny sposób opisuje okrutny przebieg masakry i pozytywnie ukazuje sylwetki zabitych Polaków, nie krytykując przy tym Rosjan.
b) „Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy”: połączenie dokumentalnych zapisów zbrodni bazujących na historycznych źródłach z fabularyzowaną powieścią pozwalającą wczuć się w los rodzin, które w Katyniu straciły bliskich.
c) „Guziki”: poetyckie i smutne ujęcie tragedii polskich żołnierzy, po których zostały już tylko guziki; guziki jako symbol męczeństwa, poświęcenia i gehenny Polaków.
d) „Katyń” (film): dzieło o dokumentalno-fabularnym charakterze, które przedstawia męczeństwo polskich oficerów i z perspektywy ich rodzin ukazuje tragedię narodu.
e) „Katyń” (obraz): sugestywny obraz ukazujący moment dokonania zbrodni przez NKWD na Polakach; cierpiący Polacy, którzy są bez wyrzutów sumienia zabijani przez okrutnych Rosjan.

3. Wnioski:
a) Zbrodnia katyńska w literaturze i sztuce prezentowana jest w odniesieniu do heroizmu, patriotyzmu, cierpienia i poświęcenia poległych w niej Polaków oraz w kontekście bestialstwa i okrucieństwa strony rosyjskiej.
b) Zbrodnia katyńska ukazywana jest w sposób dokumentalny i fabularny.
c) Sposób ujęcia tematu zbrodni katyńskiej w dużej mierze zależy od kontekstu historycznego.