Kot w literaturze i sztuce

Na przestrzeni wieków symbolika kota zmieniała się wraz z wierzeniami, obyczajami i świadomością społeczną mieszkańców danego regionu. Aktualnie zwierzęta te budzą wiele pozytywnych skojarzeń, głównie jako ucieleśnienie zwinności, intuicji, odwagi. Jednak w historii symbolika kota była bardzo zmienna. W średniowieczu kot kojarzył się z czarownicami, demonami i szatanem, zaś w starożytności czczono go jako symbol płodności i dobrodziejstwa. W zależności od regionu przesądy związane z kotami wróżą nieszczęście bądź zupełnie odwrotnie – pomyślność i zadowolenie.

Niezależnie od pozycji kota w danej cywilizacji jest on bohaterem wielu dzieł artystycznych i utworów literackich z różnych epok. Tematem mojej pracy jest „Kota w literaturze i sztuce”. Swoje rozważania pragnę oprzeć na przedstawieniu ogromnego znaczenia symboliki kota w wierzeniach starożytnego Egiptu, które swoje odzwierciedlenie ma w sztuce z tamtych czasów, oraz na utworach literackich: wierszu „Kot w pustym mieszkaniu” Wisławy Szymborskiej”, powieści Michała Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”, opowiadaniu Edgara Allana Poe „Czarny kot” i bajkach „Czarownica z sąsiedztwa” oraz „Kot w butach”.

Bastet

Koty w starożytnym Egipcie miały bardzo duże znaczenie, głównie ze względów pragmatycznych. Związane to było z kocią naturą, ponieważ polujące na gryzonie koty chroniły zbiory zbóż, które dla Egiptu były niesamowicie istotne. Jednocześnie nabrały one znaczenia religijnego oraz symbolicznego. Jako zwierzę udomowione kot pojawił się około 3500 lat p.n.e. Zapoczątkowało to również kult bogini Bastet, którą przedstawiano jako kobietę z głową kotki lub lwicy. Na początku odbierana była jako bogini niebezpieczna; samo imię Bastet oznacza „ta. która drapie”. Dopiero z czasem stała się patronką macierzyństwa oraz opiekunką kobiet w ciąży. Była to bogini domu, radości, płodności, szczęścia, dzieci, muzyki i tańca.

Przyczyną kultu kota wśród mieszkańców starożytnego Egiptu były głównie cechy charakterystyczne dla tych zwierząt – ich aktywność, szybkość, siła i męstwo, które pozornie cechowały również faraonów. Zachowane z tych czasów brązowe posążki ukazują boginię z grupą kociąt u stóp. Bastet czczona była głównie w Górnym Egipcie, gdzie z okazji Nowego Roku wręczano sobie amulety przedstawiające koty w różnych kolorach i pozycjach. Ozdabianie biżuterii kocim motywem było bardzo często stosowane w kulturze egipskiej. W sztuce starożytnego Egiptu kot przedstawiany był również na skorupkach, papirusach i grobowcach faraonów.

Kult kota w tych czasach był na tyle rozwinięty, że po śmierci kotów ich właściciele zmumifikowane ciała zwierząt chowali na specjalnym cmentarzu w Bubastis, poświęconym bogini Bastet. Jako wyraz żałoby właściciele zmarłych kotów golili sobie brwi. Dopiero około 400 roku n.e. na rozkaz cesarza, zabroniono kultu Bastet. Koty w starożytnym Egipcie miały wartość mistyczną i religijną, co ukazywane jest w sztuce, rzadziej w pismach, ze względu na wykorzystywanie symbolicznego obrazu tego zwierzęcia.

Kot w pustym mieszkaniu

Motyw kota w literaturze współczesnej odnajdziemy między innymi w wierszu Wisławy Szymborskiej „Kot w pustym mieszkaniu”, gdzie autorka ukazała emocje związane z utratą kogoś bliskiego. Rozłąka spowodowana śmiercią pozostawiła ogromną pustkę i zdezorientowanie. Poczucie samotności i zagubienia Szymborska ukazała w przeżyciach kota, którego opuścił jego pan. Przywiązanie do właściciela i jego nagły brak jest dramatycznym przeżyciem dla zwierzęcia. Dezorganizacja dnia, który zwykle przebiegał w określonym schemacie, oraz pustka spowodowana nieobecnością pana, budzi niepokój i żal.

Zwierzę nie wie, jak ma się zachować, wdrapuje się na ściany, ociera o meble, ma wrażenie, że pozornie nic się nie zmieniło, ale tak naprawdę coś jest nie tak. Kot, przyzwyczajony do nawyków starego właściciela, nie potrafi dostosować się do nowej sytuacji. Ktoś tutaj był i był i nagle zniknął – kot szuka po całym mieszkaniu, w szafach, na półkach, w złości robi rzeczy zwykle zakazane, by sprowokować powrót nieobecnego pana. Jednocześnie odgraża się, że kiedy to nastąpi, to właściciel będzie musiał się bardzo wysilić, by obrażony kot mu przebaczył jego zachowanie. Szymborska ukazuje emocje i uczucia kota jako typowo ludzkie.

Zachowanie oraz poczucie paniki i samotności przypomina życie osoby w żałobie po utracie kogoś bliskiego. Odrzucanie myśli o tragicznym wydarzeniu, problem ze znalezieniem sobie miejsca w pustym domu oraz niepogodzenie się z nagłym brakiem drugiego człowieka, to typowe zachowania ludzi w ciężkich momentach. W wierszu Szymborskiej kot ukazany jest wobec tego w sposób spersonifikowany. Autorka pokazuje, iż zwierzę również posiada uczucia, tak bardzo charakterystyczne dla ludzi. Kot staje się symbolem uczuć takich jak ból po stracie, zagubienie, żal i niepokój. Jednocześnie autorka wyraża swój szacunek do tego zwierzęcia, obdarzając go cechami typowymi dla człowieka.

Mistrz i Małgorzata

Kot jako jeden z najważniejszych bohaterów występuje również w powieści Michała Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”. Utwór przedstawia Moskwę w latach 30. XX wieku, kiedy to Związek Radziecki odwiedza sam szatan ze swoją świtą. Diabeł o imieniu Woland przybywa do Moskwy, by wyprawić bal. Towarzyszą mu bardzo dziwne postacie, a jedną z nich jest Behemot – demoniczny paź pod postacią kota, zmieniający się w człowieka o kocim kształcie twarzy i kocich rysach. Kot Behemot, pomimo faktu, że należy do szatańskiej kompanii Wolanda, jest bohaterem komicznym i budzącym uśmiech na twarzy czytelnika.

Olbrzymi kocur wielkości wieprza o czarnej maści miał cechy typowo ludzkie – mówił i zachowywał się jak człowiek. Świetnie opanował posługiwanie się sztućcami, chodzenie na dwóch łapach oraz picie alkoholu. Groteskowe sceny w całej powieści w głównej mierze dotyczyły właśnie Behemota, który nawet przed balem stroił się, zakładając muszkę i pudrując swoje kocie wąsy. Jako towarzysz Wolanda, pełnił funkcję błazna i bawił swoich towarzyszy, jednocześnie wprawiając w zdumienie mieszkańców Moskwy, dla których widok zachowującego się jak człowiek kota był co najmniej nietypowy.

Behemot jest bardzo oddany swojemu panu, który w każdej sytuacji może na niego liczyć. W całej powieści obecność kota wydaje się wręcz konieczna. Mimo że należy do wysłanników piekieł, jego postać wzbudza w czytelniku pozytywne emocje i sympatię. Zdaje się postacią pierwszoplanową, mającą ogromny wpływ na toczące się losy innych bohaterów, a tym samym ogólne przesłanie powieści.

Czarownica z sąsiedztwa

Istotnym elementem bajek dla dzieci o tematyce magii i czarów są czarne koty, jako przyjaciele czarownic lub czarnoksiężników. Przykładem może być kocia bohaterka bajki „Czarownica z sąsiedztwa” – Esmeralda. Obecność kotki była na tyle istotna, że autor ukazał jej postać w opowiadaniu, wierszu oraz na każdej ilustracji, dotyczącej bajki. Kotka była czarnej maści, zgodnie ze średniowieczną legendą, według której czarne koty należą do złych czarownic, które zajmują się czarną magią i rzucaniem uroków. Esmeralda była wyjątkowym kotem – należała do pani Księżyc, czarownicy zamieszkującej wśród zwykłych ludzi, nieposiadających magicznych mocy. Razem ze swoją kotką podczas pełni księżyca latała nocą na odkurzaczu.

Wygląd kota z pozoru był zwyczajny, jednak odróżniały go od innych zwierząt ogromne, przenikliwe oczy. Spojrzenie Esmeraldy budziło w ludziach niepokój i strach, ponieważ biła od niej tajemnicza i magiczna aura. Mimo to pani Księżyc i jej kocia przyjaciółka okazały się bardzo pozytywnymi bohaterkami bajki, budząc w czytelniku sympatię i rozweselając swoim wesołym zachowanie. W ten sposób autor ukazał czarownice i ich koty w zupełnie inny, o wiele bardziej pozytywny sposób, niż były przedstawiane już w czasach średniowiecza, czyli jako uprawiające czarną magię wiedźmy, pochodzące od diabła.

Kot w butach

Najbardziej znaną baśnią, która nie tylko w tytule, ale i w całej treści dotyczy kota, jest „Kot w butach” Charlesa Perrault’a. Od czasu jej opublikowania stała się fundamentem dla wielu baśni, bajek i filmów, gdzie ubrany w buty i kapelusz kot był głównym bohaterem. Wyjątkowość tego dzieła wynika z fantastycznej i humorystycznej kreacji zwierzęcia, który na zawsze odmienił życie młodego młynarza. Dzięki wielu zdolnościom kota, takim jak posługiwanie się ludzkim głosem, chodzenie na dwóch łapach czy logiczne myślenie, stanowił on wyjątkowo barwną postać.

Poprzez swoją sprytną działalność i przebiegłość sprawił, że jego ubogi właściciel w krótkim czasie bardzo się wzbogacił i poślubił królewską córkę. Świadczyło to o posiadaniu przez kota cech typowo ludzkich, którymi szczycił się wspomniany już Behemot, bohater powieści „Mistrz i Małgorzata”. Postać kota w butach na wiele lat utkwiła w świadomości społecznej i jest jednym z pierwszych baśniowych skojarzeń związanych z motywem zwierzęcym. Odzwierciedlenie tego można było zaobserwować we współczesnym filmie animowanym „Shrek”, gdzie jednym z bohaterów był właśnie kot w butach.

Czarny kot

Opowiadanie Edgara Allana Poe „Czarny kot”, podobnie jak inne jego nowele, charakteryzuje się wyjątkowo surrealistycznym ukazaniem postaci i otoczenia. Poe jest przedstawicielem czarnego romantyzmu, dlatego zgodnie z prezentowaną epoką w swoich dziełach skupia się na motywie irracjonalności w zjawiskach przyrodniczych i ludzkich zachowaniach. Bohaterem i narratorem opowiadania jest mężczyzna, właściciel czarnego kota. Od dzieciństwa darzący zwierzęta ogromną miłością, bardzo kochał swojego kociego przyjaciela.

Mimo wygłaszanych przesądów swojej żony o nieszczęściu przynoszącym przez czarne koty mężczyzna widział u Pluta – bo tak dali mu na imię – sympatycznego kompana. Z czasem, poprzez chorobę alkoholową, zachowania bohatera i jego charakter bardzo się zmieniły, przez co coraz częściej drażniła go obecność Pluta. W ataku furii zaatakował kota i wydłubał mu scyzorykiem oko. Kilka dni później dokończył okrutnego dzieła, założył zwierzęciu pętle na szyi i powiesił na gałęzi. Od tego czasu zaczęły się dziać dziwne zjawiska w życiu bohatera.

Kolejnej nocy po dokonaniu zabójstwa kota doszczętnie spłonął dom mężczyzny, a jedyna ocalała w pożarze ściana przedstawiała postać kota powieszonego na szubienicy. Bohater zaczął popadać w paranoję, w efekcie czego pił coraz więcej alkoholu. Kilka miesięcy później znalazł bardzo podobnego do zmarłego Pluta czarnego kota, którego przygarnął. Nowy przyjaciel stał się przyczyną kolejnej zbrodni, tym razem na żonie mężczyzny. Z każdym dniem pupil przerażał go coraz bardziej, w jego obecności czuł strach i niepokój, przypominały mu się wydarzenia związane z zabiciem Pluta.

Zdenerwowany na zwierzę bohater, wyładował swoje emocje na kobiecie, którą zabił siekierą. Ostatecznie sprytny kot wydał policji miejsce ukrycia zwłok przez mężczyznę, który od razu został aresztowany. W utworze kot symbolizuje pasmo nieszczęść oraz zjawisk irracjonalnych i absurdalnych. Przesądy głoszone przez żonę bohatera okazały się prawdziwe – kot ingerował w życie ludzi, a gdy mężczyzna go zabił, od razu pojawił się kolejny czarny kot.

Kot w opowiadaniu Edgara Allana Poe wydaje się postacią negatywną, jednak przyglądając się jego oddziaływaniu na innych bohaterów, tak naprawdę jest jedynie obserwatorem toczących się wydarzeń, a nawet ich ofiarą. Mimo to nie da się ukryć, iż obecność kota w noweli wydaje się niezbędna, gdyż zwierzę ma bezpośredni wpływ na wydarzenia w życiu bohaterów, sprawiając, że utwór staje się przerażający, abstrakcyjny i tajemniczy, co jest charakterystycznym elementem w twórczości Edgara Allana Poe.

Podsumowanie

We współczesnej sztuce zdecydowanie mniej uwagi skupia się na kotach niż na innych zwierzętach, czego nie można powiedzieć o działach starożytnego Egiptu. Kot, jako symbol płodności i odwagi był reprezentowany przez Bastet, opiekunkę kobiet w ciąży i boginie płodności, której postać prezentowana była w amuletach i biżuterii. W literaturze współczesnej koty również odgrywały istotną rolę. Poprzez zdolność do okazywania uczuć i emocji Wisława Szymborska w swoim wierszu ukazała w tym zwierzęciu cechy typowo ludzie. Można to uznać za przejaw ogromnego szacunku poetki do inteligencji i bystrości tego zwierzęcia. W „Mistrzu i Małgorzacie” kot Behemot, ukazany jako demoniczny wysłannik piekieł, dzięki swojej komicznej kreacji i irracjonalnym zdolnościom stanowi pozytywną postać, budzącą sympatię u czytelnika powieści.

Tutaj również poprzez zastosowanie personifikacji zwierzę to było zdolne do myśli i uczuć typowych dla człowieka. Z kolei w noweli Edgara Allana Poe zobrazowane zostały zupełnie inne kocie cechy. Mianowicie tajemniczość i spryt, które budząc w bohaterze obawy, popychają go do dokonani zbrodni. We współczesnych baśniach koty to pozytywni bohaterowie, budzący sympatie i uśmiech czytelnika. Na podstawie przedstawionych utworów zauważyć można, jak różnorodna jest interpretacja symboliki kota w literaturze i sztuce. Niejednokrotnie okazuje się ona wręcz skrajna – od kultu i oddawanej czci, po potępienie i strach.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Bułhakow Michał Mistrz i Małgorzata, Wydawnictwo Czytelnik,Warszawa 1997, s. 58-66,154-157, 414-421, 318-323.
2. Poe Edgar Allan, Czarny kot, [w]: Opowieści niesamowite, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s.116-127.
3. Szymborska Wisława, Kot w pustym mieszkaniu, http://poema.pl/publikacja/5230-star-star-star-kot-w-pustym-mieszkaniu [dostęp: 08.03.2014].
4. Górajec Piotr (red), Starozytni Egipcjanie, Wydawnictwo Now Media Concept, Warszawa 2007, s. 38-39.
5. Perrault Charles, Kot w butach, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991, s. 9-17.
6. Patience John, Czarownica z sąsiedztwa, [w]: Hokus-Pokus. Księga czarownic i czarnoksiężników, Wydawnictwo Alfa, Kraków 1991.

II Literatura przedmiotu:

1. Bator Wiesław, Religia starożytnego Egiptu, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 83, 144-148, 259-26.
2. Studniarz Sławomir, Tragiczna wizja- rzecz o nowelistyce Poego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s.11-29, 199-203.
3. Bobis Laurence, Kot: historia i legendy, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2008, s. 5-31.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Kot jako symbol stanowi istotny element w literaturze i sztuce różnych wieków.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wstęp – w zależności od epoki i formy przedstawienia, kot jako symbol ukazywany jest jako przedmiot kultu lub przepowiednia nieszczęścia i niepowodzenia.
b) W starożytnym Egipcie bogini Bastet, jako kobieta z głową kota stała się opiekunką kobiet w ciąży i matek, będąc symbolem płodności i szczęścia.
c) Wiersz Wisławy Szymborskiej „Kot w pustym mieszkaniu” jako ukłon w stronę bystrości i wyjątkowości kotów, posiadających cechy pozornie charakteryzujące jedynie ludzi.
d) Zastosowanie personifikacji kota Behemota jako element groteski w powieści Michała Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”.
e) Koty jako pozytywni bohaterowie współczesnych bajek i baśni.
f) Tajemniczość, nieprzewidywalność i niesienie nieszczęścia jako cechy charakterystyczne kotów w opowiadaniu „Czarny kot”.

3. Wnioski:
a) W sztuce starożytnego Egiptu koty ukazywane były jako symbole szczęścia i płodności oraz jako istotne elementy ozdabiania grobowców faraonów.
b) Na przestrzeni wieków koty cieszyły się kultem lub nadawano im pejoratywne znaczenie, kojarząc z czarownicami i demonami.
c) W literaturze współczesnej koty wprowadzają nastrój tajemniczości i grozy, niejednokrotnie cechując się sprytem i przebiegłością.