Obraz (portret) żyda – przedstaw wizerunek bohaterów literatury polskiej romantyzmu i pozytywizmu

Historia polskich Żydów jest tak długa jak historia polskiego państwa i obejmuje ponad 1000 lat. Polska od zawsze była krajem tolerancyjnym wobec tej nacji i poza nielicznymi przypadkami niechęci wobec przedstawicieli wyznania mojżeszowego nie spotykali się oni z większymi problemami ze strony Polaków. Co więcej, Żydzi nie tylko zachowali własną odrębną kulturę i religię, ale też bardzo często znajdowali się na samych szczytach hierarchii społecznej.

Patrząc chociażby na przedwojenną inteligencję, nie sposób nie zauważyć, że ogromna jej część była pochodzenia żydowskiego. Wielu z nich w trakcie I wojny światowej angażowało się w walkę z ramienia Polski, swego czasu tworzono nawet żydowskie partie polityczne, a tuż po odzyskaniu niepodległości ziemie II Rzeczpospolitej zamieszkiwała ogromna, bo trzyipółmilionowa liczba Żydów, co stanowiło aż ponad 15% całej populacji narodu. Z drugiej strony większość z nich żyła w zamkniętych skupiskach, odizolowani od polskiej kultury i zamknięci we własnym gronie, co utrudniało asymilację.

Niezwykle bogaty, różnorodny i kolorowy świat polskich Żydów zakończył się wraz z okresem II wojny światowej, kiedy w wyniku Holocaustu niemieccy naziści zgładzili 90% ich populacji na ziemiach polskich. Tysiącletni okres przebywania Żydów na polskiej ziemi znajduje swoje odbicie nie tylko w historii, ale również w literaturze romantyzmu i pozytywizmu, która odnosi się do motywu Żydów, przedstawiając sposób życia, historię, kulturę, religię i obyczaje przedstawicieli tej nacji. Scharakteryzowanie postaci żydowskich pojawiających się w literaturze tych dwóch epok będzie moim dzisiejszym zadaniem.

Żydowie polscy

Pierwszym dziełem, do którego się odniosę, będzie wiersz zatytułowany „Żydowie polscy”. Cyprian Kamil Norwid przedstawia w nim postać Michała Landy’ego i choć nie wspomina o nim bezpośrednio, to na podstawie opisu można wywnioskować, że to właśnie jego sylwetkę przywołuje podmiot liryczny. Mówi o nim w sposób bardzo pozytywny, w nawiązaniu do jego patriotycznych czynów na rzecz Polski. Michał Landy zginął bowiem trafiony kulą przez wojsko, kiedy podniósł krzyż i świadomie, z narażeniem życia przejął go od konającego zakonnika, idąc na czele pochodu symbolizującego zbratanie Polaków i Żydów.

Podnoszony z ziemi przez Żyda krzyż, który przecież nie wyznaje chrześcijańskiej wiary i nie traktuje krucyfiksu jako czegoś ważnego, to metafora wspólnej walki o wolność Polaków i Żydów. Norwid gloryfikuje i wychwala postawę bohatera, ukazując go jako wzór patriotyzmu i poświęcenia na rzecz ojczyzny. Czyn Michała Landy’ego należy także traktować jako alegorię wspólnoty polsko-żydowskiej, która istniała na ziemiach polskich w połowie i pod koniec XIX wieku. Ponadto podmiot liryczny wypowiada się o całym narodzie żydowskim, podkreślając jego pełną trudnych momentów historię, rozproszenie i wędrowny los, pomimo którego udało mu się zachować wiekową tradycję i mojżeszową religię.

Wiersz „Żydowie polscy” obrazuje więc świat Żydów polskich jako rzeczywistość przenikającą się z polską rzeczywistością. Norwid opisuje oba narody jako zjednoczone w staraniach o wspólną wolność i borykające się z problemami historii. Jest to świat pełen wzniosłych ideałów, patriotyzmu, walki o zachowanie tożsamości kulturowej i religijnej oraz poświęcenia dla wyższych celów, czyli wspaniały przykład polsko-żydowskiej współpracy.

Nie-boska komedia

Żydzi pojawiają się również w „Nie-boskiej komedii”. Ich wizerunek w dramacie Krasińskiego jest całkowicie negatywny i zostaje poddany krytyce. Autor obraźliwie nazywa ich przechrztami i umieszcza w gronie złych rewolucjonistów. Żydzi jawią się jako niszczyciele chrześcijaństwa, którzy przyjęli wiarę katolicką tylko po to, aby ją od środka unicestwić. W ten sposób pragną zastąpić chrześcijaństwo swoją wiarą i na jej bazie zbudować nową, porewolucyjną rzeczywistość.

U Krasickiego Żydzi są pozbawionymi wartości i ideałów obłudnikami i hipokrytami gotowymi szkodzić państwu po to, aby osiągnąć własne cele. Dążą do panowania nad światem i próbują to osiągnąć za pośrednictwem przemocy oraz brutalności, tak jak zresztą wszyscy pozostali rewolucjoniści. „Nie-boska komedia” z całą stanowczością i bez litości opisuje ich jako wrogów pozornie nawróconych na chrześcijaństwo. Dramat Krasickiego ma więc wyraźnie antysemicki wydźwięk i przedstawia Żydów w bardzo negatywnym świetle. Zapewne wynika to z osobistych przekonań autora, którego wcale nie bezpodstawnie można posądzać o antysemityzm.

Mendel Gdański

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, jest „Mendel Gdański”. Nowela Marii Konopnickiej przedstawia losy tytułowego bohatera – starego Żyda żyjącego w Polsce i dążącego do asymilacji w polskim społeczeństwie. Mendel prowadzi zakład introligatorski i od lat mieszka w Warszawie, z którą bardzo mocno się zżył i którą traktuje jak swoje miejsce na ziemi. Widać to na podstawie jego świetnej znajomości okolicznych ludzi i zwyczajów. W Warszawie Mendel czuje się jak u siebie, a Polskę postrzega jak swoją ojczyznę. Mimo problemów zdrowotnych i podeszłego wieku swoje obowiązki pracownicze wykonuje z zaangażowaniem i zapałem, aby móc zarobić na utrzymanie siebie oraz wnuka Jakuba.

Fakt, że Mendel opiekuje się dziesięcioletnim chłopcem osieroconym przez matkę, wskazuje na jego opiekuńczość i odpowiedzialność za drugiego człowieka. Dba o jego edukację, odpowiednie wychowanie i przekazuje mu żydowskie tradycje, pokazując, że są one powodem do dumy. Kiedy Jakub jest szykanowany w szkole z powodu swojego pochodzenia, Mendel stara się go pocieszać i uświadamiać mu, że bycie Żydem to nie jest nic złego. Tytułowy bohater jest bowiem przekonany, że ludzi uczciwych, pracowitych i zżytych z polskim społeczeństwem nikt rozsądny nie zaatakuje wyłącznie z uwagi na judajskie korzenie. Mimo to duży ból sprawiają mu pogłoski o zbliżającym się pogromie żydowskim i antysemityzmie narastającym w społeczeństwie.

Gdy jednak rozmawia na ten temat z zegarmistrzem, widać jego wielką miłość do Polski i lokalny patriotyzm, z którego jest dumny i który według niego stanowi zabezpieczenie przed antysemityzmem. Z rozmowy z zegarmistrzem wyłania się również obraz Mendla jako człowieka nad wyraz inteligentnego o przenikliwym umyśle, potrafiącego logicznie i przekonująco argumentować swoje opinie. Kiedy zaś dochodzi do pogromu, wraz z wnukiem Mendel dumnie staje w oknie, bo uważa, że jest uczciwym, pracowitym i po prostu dobrym obywatelem, który nikomu nic nie zrobił, więc nie ma powodu, żeby się ukrywać. Do ostatniej chwili wierzy w Polskę i wykazuje się wielką dumą oraz heroizmem, wystawiając się na widok publiczny w trakcie wiecu antyżydowskiego. Ostatecznie uderzenie kamieniem w Jakuba niszczy jego nadzieje i doprowadza do poczucia bezsilności i całkowitej rezygnacji.

Wszystko to pozwala opisać Mendla Gdańskiego jako wzorcowego obywatela, przykładnego polskiego patriotę, czułego opiekuna i heroicznego bohatera walczącego o ludzką godność. Jego sylwetka wzbudza sympatię, szacunek i jednocześnie współczucie z uwagi na tragiczny los i okrutne odrzucenie ze strony społeczeństwa. Należy również podkreślić, że postać Mendla Gdańskiego została zaprezentowana w odniesieniu do antysemityzmu Polaków. Zestawiając jego wzorową postawę obywatelską z dzikim zachowaniem i nikczemnym zachowaniem tłumu, widać, że za pomoc postaci tytułowego bohatera Maria Konopnicka chciała zwrócić uwagę na przydatność Żydów dla polskiego społeczeństwa oraz nieumiejętność ich przejęcia przez Polaków, którzy zaślepieni niechęcią, w jej opinii nie potrafili docenić ich uczciwości, pracowitości i oddania ojczyźnie.

Kamizelka

Motyw Żydów często był podnoszony w pozytywizmie, czego dowodem jest również „Kamizelka”. Nowela Bolesława Prusa przedstawia pełną ciepła, ale tragiczną historię pewnego biednego i mocno kochającego się małżeństwa stojącego przed trudnym wyzwaniem, jakim jest zbliżająca się śmierć chorego męża. Aby nie robić sobie przykrości, małżonkowie skracają i poszerzają pasek od tytułowej kamizelki, odsuwając tym samym myśli o tym, co nieuchronnie musi nadejść. Ową kamizelkę kupił narrator, któremu sprzedał ją pewien Żyd.

Wspominając zakup, narrator opisuje jego zachowanie. Handlarz chce sprzedać bohaterowi starą kamizelkę za cenę jednego rubla, podczas gdy bohater nie zamierza dawać więcej niż połowę tej ceny. Żyd robi więc wszystko, aby podbić cenę; pokazuje zalety kamizelki i przekonuje bohatera, że jej wartość wynosi więcej niż proponowany jeden rubel. Kiedy nabywca nie daje za wygraną, Żyd w końcu ustępuje i sprzedaje kamizelkę za 50 centów, co bynajmniej nie znaczy, że handel się kończy, gdyż kupiec bezskutecznie próbuje zaoferować kolejne towary. Widać więc, że Żyd jest człowiekiem chytrym, który dla zysku gotowy jest na wiele. Umie się targować, a jego życie polega na chodzeniu od podwórza do podwórza i sprzedawaniu rozmaitych rupieci.

Bolesław Prus w „Kamizelce” przedstawia wizerunek Żydów jako świat chciwych handlarzy, zajmujących się zarabianiem pieniędzy. Takie ujęcie tematu nawiązuje do stereotypu na temat tej nacji, mówiącego, że jej przedstawiciele są nad wyraz chciwi i jednocześnie przedsiębiorczy, jednak bynajmniej nie jest ono pozytywny dla Żydów. W „Kamizelce” postać Żyda wydaje się bowiem raczej negatywna i nie wywołuje pozytywnych emocji.

Podsumowanie

Jak pokazują przytoczone przeze mnie przykłady, wizerunki Żydów w romantyzmie i pozytywizmie są bardzo różne. Z jednej strony mamy do czynienia z całkowicie zepsutymi moralnie i siejącymi zniszczenie przechrztami z „Nie-boskiej komedii” oraz z chciwym kupcem z „Kamizelki”, a z drugiej z niemal anielskim wizerunkiem „Mendla Gdańskiego” i wielkim polskim patriotą z wiersza „Żydowie polscy”. Z jednej strony Żydzi ukazani są jako ofiary społecznej niechęci i nietolerancji innych ludzi, co widać w „Mendlu Gdańskim” i „Żydach polskich”, a z drugiej jako bohaterowie silni, zdecydowani i zdolni do rządzenia, tak jak to było w „Kamizelce” i „Nie-boskiej komedii”. Najczęściej są to ludzie zaradni, pracowici i inteligentni, którzy pomimo tego, że żyją na ziemiach polskich, potrafią zachować własną kulturę, religię i obyczaje.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Konopnicka Maria, Mendel Gdański, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373272836,
2) Krasiński Zygmunt, Nie-Boska Komedia, Janki, Morex, 1993, ISBN 8385904115,
3) Norwid Cyprian Kamil, Żydowie polscy, W: tegoż, Poezje, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, 1996, s. 58,
4) Prus Bolesław, Kamizelka, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8387139971.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Zdążyć przed Panem Bogiem, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581351, s. 29-35,
2) Polańczyk Danuta, Nowele Marii Konopnickiej, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 8386581387, s. 31-40,
3) Żyd, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina. Wrocław: Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1046-1050,
4) Żydzi (topos judajski), W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina. Wrocław: Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 1095-1104,
5) Żydowska tematyka w literaturze, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina. Wrocław: Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1050-1054.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Wielowiekowa obecność Żydów na ziemiach polskich znajduje swoje odzwierciedlenie w literaturze romantyzmu i pozytywizmu, która na różne sposoby przedstawia wizerunki, sposoby zachowania, obyczaje, religię i kulturę Żydów żyjących w Polsce.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Żydowie polscy”: pozytywny obraz Żydów jako polskich patriotów, którzy wraz z Polakami ramię w ramię walczą o wolność; trudny los Żydów.
b) „Nie-boska komedia”: negatywny wizerunek Żydów jako wrogów państwa, obłudników i brutalnych przechrztów dążących do zniszczenia.
c) „Mendel Gdański”: Żyd jako wielki polski patriota, który jednocześnie dba o swoje żydowskie korzenie; Mendel jako ofiara antysemityzmu.
d) „Kamizelka”: żydowski świat handlu i kupiectwa; negatywny wizerunek Żyda jako chciwego handlarza.

3. Wnioski:
a) Wizerunek Żydów w literaturze romantyzmu i pozytywizmu prezentowany jest w odniesieniu do antysemityzmu i ich asymilacji w społeczeństwie.
b) Portrety Żydów są różne i bardzo niejednoznaczne.
c) Żydzi mogą być ofiarami społeczeństwa i ludźmi szlachetnymi oraz dobrymi lub negatywnymi bohaterami, którzy dbają wyłącznie o własny los i żerują na innych.