Portret Żyda w literaturze różnych epok

Istnienie Żydów na polskiej rozpoczyna się wraz z powstaniem państwa polskiego, a więc trwa już ponad 1000 lat. Nasz kraj od zawsze był dla nich „ziemią obiecaną”, gdyż niezależnie od okresu historycznego byli przyjmowani przez polskich mieszkańców z gościnnością i serdecznością. Dość powiedzieć, że przed II wojną światową w Polsce mieszkało prawie 3 miliony Żydów, a drugie tyle miało żydowskie korzenie.

Niezwykle kolorowa, choć trudna historia wspólnej koegzystencji narodu żydowskiego i polskiego na naszych ziemiach praktycznie zakończyła się wraz z dokonanym przez Niemców w latach 1939-1945 ludobójstwem, w wyniku którego niemal 100% obywateli żydowskich i ludzi posiadających żydowskie korzenie zostało poddanych anihilacji. Obecność Żydów w Polsce obrazują nie tylko opracowania historyczne, ale również literatura, która prezentuje ich różne wizerunki. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić ten temat, charakteryzując sylwetki bohaterów żydowskich w literaturze.

Pan Tadeusz

Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu” prezentuje postać Jankiela, który pomimo tego, że z pochodzenia jest Żydem, to kocha Polskę i identyfikuje się z nią. Świetnie mówi w naszym ojczystym języku, orientuje się w historii kraju, zna różnego rodzaju obyczaje, tradycje i legendy, a do tego jest uczciwy, dobry i z całego serca pomaga patriotom walczącym o Polskę. Prywatnie prowadzi własną knajpę, którą bardzo sprawnie zarządza i potrafi z niej uczynić tętniące życiem miejsce, gdzie z różnych okazji gromadzą się ludzie. W kontaktach z drugim człowiekiem zachowuje się powściągliwie i jednocześnie z szacunkiem. Nie wdaje się w żadne konflikty, lecz stara się je gasić, nawołując do zgody wśród szlachty.

Warto również wspomnieć o jego talencie muzycznym polegającym na graniu na cymbałkach. Adam Mickiewicz kreuje zatem postać Żyda jako przykładnego patrioty i wzorcowego obywatela, który dba o Polskę i jest dobrym, przedsiębiorczym oraz powszechnie szanowanym człowiekiem. Żydowski świat przenika się tu i współistnieje z polską rzeczywistością, wzajemnie się uzupełniając. Należy również podkreślić umiejętność zarządzania Jankiela, która symbolizuje żydowski talent do robienia interesów i zarabiania pieniędzy.

Ilustrując w ten sposób wizerunek Żyda, autor „Pana Tadeusza” chciał wpisać się w ogólną wymowę utworu, którego zadaniem było podtrzymanie Polaków na duchu i zintegrowanie ich. Mickiewicz wiedział bowiem, że Żydzi są ważną i liczną częścią polskiego społeczeństwa, dlatego za pomocą postaci Jankiela chciał pokazać ich przydatność, gdyż jego celem było zjednoczenie obywateli we wspólnej walce o niepodległości, niezależnie od tego, jakie było ich pochodzenie.

Nie-boska komedia

Całkowicie krytycznie portret Żydów prezentuje się w „Nie-boskiej komedii”. Dramat Zygmunta Krasińskiego przedstawia ich zbiorowy portret jako ludzi skrajnie złych i bardzo niebezpiecznych. Fakt, że autor określa ich przechrztami, wyraźnie wskazuje na jego niechęć do Żydów. „Nie-boska komedia” opisuje ich jako rewolucjonistów, którzy dążą do zniszczenia religii chrześcijańskiej i obalenia przemocą istniejącego porządku świata. Co więcej, są niezwykle podstępni i sprytni, ponieważ przyjęli chrześcijaństwo tylko po to, aby móc dokonać jego destrukcji od wewnątrz, a następnie w jego miejsce wprowadzić własną wiarę.

Zobrazowani przez Krasińskiego Żydzi są bezwzględni, brutalni, okrutni i nie cofną się przed żadnym barbarzyństwem, aby zrealizować swój cel. Niszcząc państwo, troszczą się wyłącznie o własne korzyści. Chcą zdobyć panowanie nad światem, dlatego angażują się w rewolucję i są jej najgorszym elementem. Powyższa analiza potwierdza, że „Nie-boska komedia” ilustruje całkowicie negatywny obraz Żydów, którzy są pozbawieni jakichkolwiek pozytywnych cech. Ogromna niechęć Krasińskiego do tej nacji wyrażona w jego słynnym dramacie wynika z jego antysemityzmu zaszczepionego w nim przez ojca.

Lalka

Jeden z Żydów pojawiających się w „Lalce” to Henryk Szlangbaum. Początkowo Szlangbaum jest patriotą szukającym akceptacji w polskim społeczeństwie. Aby się zasymilować, zmienia nazwisko na polskie i bierze udział w powstaniu styczniowym, za co zostaje zesłany na Syberię. Mimo to polskie społeczeństwo odtrąca go i nie chce przyjąć do swojego grona, czego wyrazem jest chociażby sytuacja w sklepie, kiedy subiekci otwarcie, w towarzystwie Szlangbauma nazywają Żydów „parchami”. Nietolerancja ze strony Polaków powoduje, że Henryk odwraca się od społeczeństwa i zaczyna postępować w taki sposób, jaki jeszcze do niedawna był przez niego z całych sił krytykowany.

Mianowicie po przejęciu sklepu, w którego posiadanie wszedł wraz z ojcem, staje się zgorzkniałym handlarzem patrzącym z góry na innych, wywyższającym się i traktującym ludzi z pogardą. Dowodem na to jest np. rozkaz śledzenia Rzeckiego, a więc niegdyś najlepszego przyjaciela Szlangbauma, którego ten każe śledzić. Z kolei ojciec Henryka jest lichwiarzem dbającym przede wszystkim o swój finansowy zysk. Nie dąży do asymilacji z Polakami i mimo że dobrze zna się z Wokulskim, bardzo dokładnie sprawdza jego finanse, kiedy zamierza odkupić od niego sklep. Inny przedstawiciel polskich Żydów z „Lalki” to Michał Szuman – majętny doktor, sceptyk, wykształcony pasjonat nauki i przyjaciel głównego bohatera, który świadczy darmowe usługi lekarskie.

Podobnie jak młody Szlangbaum, Szuman początkowo dąży do asymilacji, dlatego bierze udział w powstaniu styczniowym, jednak również w stosunku do niego polskie społeczeństwo wykazuje się brakiem tolerancji, dlatego ostatecznie staje się zgorzkniałym rasistą snującym plany o wymianie polskich elit na żydowskie i troszczącym się wyłącznie o kwestie finansowe. Portret Żydów z „Lalki” to świat handlu, wielkich pieniędzy i antysemityzmu ze strony Polaków. Żydzi z powieści Prusa to osoby zaradne, inteligentne i przedsiębiorcze, które mogłyby dobrze przysłużyć się dla narodu, ale z powodu braku tolerancji stają się jego wrogami. W ten sposób Prus odnosi się do kwestii asymilacji Żydów, jednak konkluzja jest pesymistyczna i mówi, że proces ten się nie udał, przede wszystkim z winy uprzedzonych Polaków.

Meir Ezofowicz

„Meir Ezofowicz” Elizy Orzeszkowej ukazuje pewne polskie miasto zamieszkane przez ludność żydowską. Jedną z rodzin osiedlonych w tym miejscu jest ród Ezofowiczów. Jego członkowie od wieków zapisują się złoty zgłoskami na kartach historii. W tym kontekście wystarczy wspomnieć chociażby Michała Seniora czy Hersza Ezofowicza, którzy zrobili wiele dobrego dla pojednania polsko-żydowskiego. Równie wybitną jednostką jest tytułowy bohater utworu – niezwykle inteligentny młodzieniec chcący tak samo pozytywnie wpływać na rzeczywistość jak przodkowie.

Meir nie myśli stereotypowo, tak jak większość jego społeczności, i dąży do tego, żeby wyplenić z niej uprzedzenia, zacofanie i nienawiść wobec obcych, którymi są przeważnie nielubiani przez Żydów karaimowie. Jego marzeniem jest zdobycie edukacji i odnalezienie zagubionych ksiąg wspomnianego przed chwilą Michała Seniora. Idąc po prąd, młodzieniec niejednokrotnie naraża się innym ludziom żyjącym w miasteczku. Bierze w obronę sponiewieranego w szkole chłopca o imieniu Lejbele, wiąże się z karaimką Gołdą czy staje naprzeciw lokalnemu mędrcowi. Meir wszystko to robi w dobrej wierze, lecz lokalna społeczność jest tak zacofana i zacietrzewiona nienawiścią oraz uprzedzeniami wobec odmienności, że nie jest w stanie zaakceptować zachowania młodzieńca.

Nawet pomimo tego, że udaje mu się zidentyfikować osoby odpowiedzialne za podpalenie znajdującego się nieopodal miasta browaru, to w konsekwencji Meir zostaje wyrzucony z lokalnej społeczności, a jego ukochana zamordowana. Los młodzieńca jest zatem tragiczny, niemniej jednak można pokusić się o stwierdzenie, że mimo wszystko tytułowy bohater odnosi moralne zwycięstwo. Jego postać stała się bowiem inspiracją dla wielu mieszkańców miasta, którzy pod jego wpływem zaczęli bardziej otwarcie patrzeć na rzeczywistość. Meir stanowi więc kolejny przykład pozytywnego portretu Żyda zmuszonego do walki ze stereotypami i nienawiścią. Jest inteligentny, pracowity, zdeterminowany w dążeniu do swoich celów i honorowy, za co niestety spotyka go kara.

O Żydach i kwestii żydowskiej

Artykuł publicystyczny Elizy Orzeszkowej zatytułowany „O Żydach i kwestii żydowskiej” przedstawia opinię autorki na temat asymilacji tej nacji w społeczeństwie polskim. Orzeszkowa stwierdza, że jest to trudne i skomplikowane zagadnienie, która da się rozwiązać tylko wówczas, jeżeli spojrzy się na nie w sposób obiektywny i pozbawiony uprzedzeń, a z tym jest problem wśród Polaków. Orzeszkowa stwierdza bowiem, że polskie społeczeństwo traktuje Żydów w sposób stereotypowy i tak naprawdę niewiele o nich wie. Takie określenia jak szachraj, wyzyskiwacz czy arogant są często spotykane i świadczą o podskórnej niechęci obywateli do przedstawicieli wyznania Mojżeszowego.

Z tego względu Orzeszkowa postuluje całościowe i obiektywne spojrzenie, dlatego dokonuje charakterystyki narodu żydowskiego i obala przesądy na jego temat. Dochodzi co prawda do wniosku, że Żydzi to ludzie przodujący w handlu i przemyśle, jednak w jej opinii nie znaczy to, że są wyzyskiwaczami czy pyszałkami, gdyż tego typu negatywne cechy wynikają z natury ludzkiej i indywidualnych predyspozycji człowieka, a nie z charakteru narodowego Żydów. Autorka podkreśla natomiast ich zalety w postaci dobrej organizacji, oszczędności, umiłowaniu nauki i zapobiegliwości, których jej zdaniem brakuje Polakom.

Z drugiej strony Orzeszkowa potrafi krytycznie spojrzeć na kwestię żydowską i dojść do wniosku, że Żydzi również z własnej winy nie chcą się asymilować w społeczeństwie, toteż poprzez naukę i edukację trzeba ich przekonać, że jest to dobro zarówno dla nich samych, jak i dla Polski. Nie należy posługiwać się stereotypami i odpychać od siebie Żydów, ale uświadamiać ich i dawać do zrozumienia, że mogą stać się ważną częścią polskiego społeczeństwa. Następnie Orzeszkowa postuluje, aby podzielić Żydów ze względu na stopień ich zaangażowania w asymilację i przydatność dla narodu, dzięki czemu łatwiej będzie zorientować się, którzy z nich są chętni i gotowi do wejścia do polskiego społeczeństwa. Powinnością Polaków jest zaś w jej opinii dokładnie poznanie Żydów, wyzbycie się pogardy i uprzedzeń w ich kierunku oraz otwarcie na naukę i edukację.

Wesele

Jednym z bohaterów dramatu „Wesele” jest Hersz Singer – bronowicki karczmarz wtopiony w lokalną społeczność, której jest częścią i z którą się zintegrował. Mimo iż ma świadomość, że nie wszyscy goście darzą go sympatią, to przychodzi na wesele poety i chłopki. Co znamienne, Żyd z utworu Wyspiańskiego to człowiek obrotny i zaradny pod względem materialnym, czego dowodem jest fakt, że duża część mieszkańców wioski pozaciągała u niego zobowiązania finansowe. Nic więc dziwnego, że ludzie we wsi traktują go jak chciwca zainteresowanego przede wszystkim pieniędzmi. Wspólnikiem Żyda w interesach jest ksiądz, który zresztą ma u niego długi.

Hersz zna się na ludziach i umie poprawnie ocenić ich prawdziwe oblicze, co udowadnia, gdy naigrywa się z powierzchownej chłopomani Pana Młodego oraz poddaje w wątpliwość zbliżenie inteligencji oraz chłopstwa. Dla Żyda z „Wesela” najważniejsze są własne interesy, o które dba nad wyraz skutecznie. Na samo wesele przychodzi wszak nie to, aby się bawić, lecz w celu odzyskania długu od czepca. Jego relacje z Polakami są chłodne, zdystansowane i bezemocjonalne oraz bazują na prowadzeniu interesów, oczywiście z korzyścią dla Żyda. Takie ujęcie tematyki żydowskiej odpowiada stereotypowemu myśleniu dotyczącego tej nacji.

Zdążyć przed Panem Bogiem

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall to utwór będący zapisem wywiadu z Markiem Edelmanem – przywódcą powstania w getcie warszawskim i późniejszym kardiochirurgiem. Opowiada on swojej rozmówczyni o czasach wojny, które spędził w getcie warszawskim, dzięki czemu czytelnikowi dane jest ujrzeć zachowanie Żydów jako ofiar. Chcąc uratować własną godność, ofiary założyły Żydowską Organizację Bojową, aby później móc przeprowadzić powstanie. Co prawda nie miało ono żadnych szans na powodzenie z uwagi na ogromną przewagę ze strony Niemców, ale stanowiło dla więźniów sposób na zachowanie honoru i ludzkiej godności, gdyż mogli zginąć z podniesionym czołem w walce, a nie z rąk okrutnych katów.

Była to ofiara wynikająca z poświęcenia w celu uratowania fundamentalnych ludzkich wartości. Pragnąc zginąć bardziej humanitarnie niż z rąk katów, dochodzi nawet do łamania nóg przez pielęgniarki osobom, które mają być wywiezione na zagazowanie, potajemnego wstrzykiwania morfiny czy duszenia noworodków, aby zapewnić im szybką i bezbolesną śmierć. Jako Żyda poświęcającego się w imię innych ludzi i składającego ofiarę w postaci własnego życia należy uznać nie tylko głównego bohatera, ale też Janusza Korczaka, który odrzuca szanse na uratowanie siebie, aby móc być blisko swoich podopiecznych.

Wszystko to składa się na heroiczny obraz martyrologii Żydów gotowych do największego poświęcenia w imię ratowania godności ludzkiej. Nie można również zapominać, że pod wpływem wszechobecnej śmierci i głodu ofiary zatracały swoje człowieczeństwo, czego symbolem jest wyrywanie sobie jedzenia, wygrzebywanie resztek posiłków ze śmietnika czy wyrzeknięcie się matki w celu ratowania własnego życia. „Zdążyć przed Panem Bogiem” ukazuje tragiczny koniec żydowskiego świata na ziemiach polskich, który w kilka lat zniknął z powierzchni naszego kraju jako ofiara niemieckich nazistów ogarniętych chorobliwą nienawiścią do wyznawców religii mojżeszowej.

Podsumowanie

Wizerunki Żydów są bardzo różne. Z jednej strony mamy do czynienia z całkowicie zepsutymi moralnie i siejącymi zniszczenie przechrztami z „Nie-boskiej komedii”, a z drugiej ze wzbudzającym jednoznacznie pozytywne uczucia Jankielem czy Meirem Ezofowiczem. Gdzieś po środku znajdują się zaradny i inteligentny, ale wykorzystujący Polaków Żyd z „Wesela” oraz pokrzywdzone ofiary antysemityzmu z „Lalki” i „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Z jednej strony Żydzi ukazani są zatem jako ofiary nietolerancji innych ludzi, a z drugiej jako ludzie silni, zdecydowani i zdolni do rządzenia. Najczęściej są to bohaterowie zaradni, pracowici i inteligentni, którzy pomimo tego, że żyją na ziemiach polskich, potrafią zachować własną kulturę, religię i obyczaje, a jednocześnie działać na korzyść narodu polskiego.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków, Greg, ISBN 9788361298021,
2) Krasiński Zygmunt, Nie-Boska Komedia, Janki, Morex, 1993, ISBN 8385904115,
3) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
4) Orzeszkowa Eliza, Meir Ezofowicz, Warszawa, Czytelnik, 1984,
5) Orzeszkowa Eliza, O Żydach i kwestii żydowskiej, Warszawa, Imprint, 2010, ISBN 9788327012845,
6) Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968,
7) Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, 2011, ISBN 9788373272378.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, s. 29,
2) Lementowicz Urszula, Zdążyć przed Panem Bogiem, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581351, s. 29-34,
3) Żyd, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina. Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1046-1050,
4) Żydzi (topos judajski), W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina. Wrocław: Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 1095-1104,
5) Żydowska tematyka w literaturze, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 1050-1054.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Literatura przedstawia różne wizerunki Żydów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Pan Tadeusz”: pozytywny wizerunek Żyda jako polskiego patrioty dbającego o dobro narodu; Żyd jako zaradny i obrotny gospodarz.
b) „Nie-boska komedia”: całkowicie negatywny obraz Żydów jako przechrztów, którzy angażują się w rewolucję i dążą do obalenia porządku świata za pomocą przemocy.
c) „Lalka”: polscy Żydzi, który pomimo podjętych wysiłków nie odnajdują akceptacji ze strony Polaków; sylwetki Żydów zaprezentowane w odniesieniu do problemu asymilacji.
d) „Meir Ezofowicz”: pozytywny wizerunek Żyda jako człowieka szlachetnego i pełnego ideałów, który cierpi przez nietolerancję społeczeństwa.
e) „O Żydach i kwestii żydowskiej”: artykuł publicystyczny na temat asymilacji Żydów w społeczeństwie polskim.
f) „Wesele”: stereotypowy wizerunek Żyda jako człowieka zaradnego finansowo i dbającego przede wszystkim o własne interesy.
g) „Zdążyć przed Panem Bogiem”: całkowite zniszczenie świata Żydów polskich w wyniku Holocaustu; Żydzi jako ofiary nietolerancji i nienawiści.

3. Wnioski:
a) Wizerunek Żyda może być negatywny lub pozytywny.
b) Z jednej strony Żydzi ukazani są jako ofiary społecznej niechęci i nietolerancji, a z drugiej jako ludzie silni, zdecydowani i zdolni do rządzenia.
c) Żydzi to najczęściej ludzie zaradni, pracowici i inteligentni, którzy pomimo tego, że żyją na ziemiach polskich, potrafią zachować własną kulturę, religię i obyczaje, a jednocześnie działać na korzyść narodu polskiego

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *