Oniryzm w literaturze, filmie i sztuce – przykłady, konwencja, cechy

Jak podaje Słownik Języka Polskiego PWN, oniryzm to konwencja w literaturze i sztuce, która polega na wykreowaniu świata przedstawionego na wzór snu, a obrazowanie to sposób budowania fabuły, wątków i miejsca akcji za pomocą określonych metod. Oniryczny sposób obrazowania w literaturze, filmie i sztuce służy wobec tego stworzeniu takiej rzeczywistości literackiej, filmowej czy artystycznej, która będzie przywodziła na myśl i przypominała sny oraz marzenia i wizje senne.

Co to oznacza dla konkretnego dzieła? Jak w praktyce wygląda oniryczny sposób obrazowania stosowany przez artystów? Czym charakteryzuje się ta konwencja? Na te i inne pytania związane z oniryzmem odpowiada poniższe opracowanie.

Tren XIX (Sen)

Tren XIX trenu Jana Kochanowskiego często tytułowany jest również „Sen”. Sytuacja liryczna przedstawia poetę zapadającego w sen, w trakcie którego pojawia się postać matki trzymającej na rękach odzianą w białe szaty, uśmiechniętą Urszulkę. Biorąc pod uwagę, że zarówno matka Kochanowskiego, jak i Urszulka wówczas nie żyły, można dojść do wniosku, że oniryczne obrazowanie pozwala poecie na wykreowanie nieistniejącej realnie rzeczywistości, gdzie umarli ciągle żyją.

Za pomocą oniryzmu autor tworzy fantastyczny świat, w którym ukochana Urszulka się uśmiecha, a mądra i odpowiedzialna matka mówi o pobycie w niebie. Z jej monologu wynika, że żale i lamenty Jana dotarły do zaświatów, co pozwala stwierdzić, że obrazowanie oniryczne dopuszcza przenikanie się świata rzeczywistego i transcendentnego. Pojawiają się w nim nieśmiertelne dusze matki i córki, które przywracają Kochanowskiemu wewnętrzny spokój i pozwalają pogodzić się ze stratą Urszulki.

Ze słów matki wyłania się obraz nieba jako miejsca, gdzie nie istnieją żadne troski i problemy, a dusze wiodą szczęśliwe, wieczne życie. Kobieta podkreśla, że w niebie zawsze świeci słońce, ciągle trwa dzień, a nocy brak. Oniryczny sposób obrazowania w ostatnim trenie Kochanowskiego polega więc na wykreowaniu nierealnej, transcendentnej rzeczywistości, w której dusze umarłych ludzie przemawiają i pojawiają się przed oczami człowieka, a niebo istnieje równolegle z rzeczywistym światem.

Widać tu wyraźne odbicie podświadomości zawiedzionego ojca i jego wewnętrznej, ukrytej gdzieś głęboko nadziei, że mimo śmierci ukochanej Urszulki nie wszystko jest stracone. Obrazowanie oniryczne służy w tym przypadku pocieszeniu i napomnieniu poety wątpiącego w Boga oraz stoickie i chrześcijańskie wartości i prawidła filozoficzne, które jeszcze do niedawna były fundamentem światopoglądu Kochanowskiego.

Proces

Świat ukazany w „Procesie” bez wątpienia można nazwać absurdalnym i niemal jak wyjęty z sennego koszmaru. Autor zastosował bowiem oniryzm do zaprezentowania surrealistycznej i osaczającej bohatera rzeczywistości, która jest tak nierealna, że wydaje się, jakby była snem. Realia niczym z koszmaru stanowią ciemne zaułki, ciasne zakamarki, stare uliczki i ponure katedry, gdzie często swoje rezydencje mają przedstawiciele władzy, od których główny bohater nie potrafi się uwolnić. Labirynty sądowe osaczają go, lecz nawet z pomocą woźnego i Titorellego nie umie się z nich wyzwolić.

Paradoksalnie jednak ów świat jest tak zagmatwany, że nie pozwala na dojście do najwyższych urzędników, w istocie będących osobami decyzyjnymi w kontekście oskarżeń, jakie spadły na Józefa K. W tak zawiłym gąszczu główny bohater nie potrafi odszukać drogi do sprawiedliwości i prawdy, co wynika z faktu, że jego proces sam w sobie jest niezrozumiałym wydarzeniem, z którego nie da się wydostać. W kontekście onirycznego obrazowania wykorzystanego w „Procesie” należy zwrócić uwagę na absurdalność i surrealizm zaprezentowanego świata.

Takie sytuacje jak biczowanie urzędników za karę czy brak jakichkolwiek informacji na temat procesu, który toczy się przeciwko Józefowi K., łamią powszechnie przyjęte w naszej cywilizacji zasady społeczne i kulturowe, dlatego ich zaistnienie jest praktycznie niemożliwe. Oniryczne są również miejsca, w których dzieje się akcja, przywodzące na myśl obrazy z sennych koszmarów. Odpychające uliczki, ciemne zaułki, ponure strychy i wąskie korytarze sprawiają, że czytelnik czuje się niczym w sennym koszmarze.

Widać więc, że za pomocą oniryzmu Kafka może uzyskać efekt niedorzeczności abstrakcyjnego, absurdalnego i nonsensownego świata i sytuacji, w której się znalazł główny bohater. Oniryczne obrazowanie pozwala autorowi na wykreowanie atmosfery grozy, zagubienia i osaczenia w zbiurokratyzowanej, niedorzecznej, pełnej sprzeczności, nieprawdopodobnej, zdezintegrowanej i totalitarnej rzeczywistości zorganizowanej przez bezduszne i osaczające ludzi państwo.

Sklepy cynamonowe

„Sklepy cynamonowe” to zbiór opowiadań Bruno Sculza stanowiący na wpół autobiograficzny zapis wspomnień z dzieciństwa, a głównym bohaterem jest ojciec postrzegany oczyma syna będącego dzieckiem. W tym przypadku oniryzm zostaje wykorzystany w sposób nieodnoszący się bezpośrednio do snu i jako metoda twórcza tworząca obraz rzeczywistości. Świat w opowiadaniach Bruno Schulza jest bowiem tak nierealny i zdeformowany, że wydaje się, jakby znajdował się na granicy jawy i snu, podobnie jak to miało miejsce w „Procesie”.

Wpływ na takie odczucia ma kilka czynników, a jeden z nich to zaburzona chronologia wydarzeń. Mianowicie w „Sklepach cynamonowych” fabuła nie dzieje się w standardowym porządku, ponieważ przeszłość, teraźniejszość i przyszłość istnieją jednocześnie, rozmywając się i nakładając się na siebie. Dzięki takiemu zabiegowi autor uświadamia odbiorcy, że opisywane miejsca, sytuacje i ludzie pochodzą z jego wspomnień z dzieciństwa, które są tak odległe i ulotne, że nie da się ich wyraźnie przywołać, a zarazem tak inspirujące, że ciągle mają dla niego duże znaczenie.

W tym celu Brunon Schulz ukazał również wydarzenia, które pod żadnym względem się nie łączą i jedno z drugiego nie wynika, a ciąg przyczynowo skutkowy zostaje zaburzony, czego przykładem są chociażby częste zmiany ról i postaci, pod jakimi pojawia się ojciec. Na oniryzm jako metodę kreowania świata w „Sklepach cynamonowych” składają się także elementy fantastyczne, takie jak znikające przedmioty, przemiana ojca w egzotycznego ptaka czy deformacja rzeczywistości.

Oniryzm pozwala więc Schulzowi wykreować jedyny w swoim rodzaju świat młodości i zaprezentować zmysłowy sposób, w jaki odbiera go narrator i bohater utworu będący dzieckiem. Absurdalność, nierealność, niedorzeczność oraz jednoczesna idylliczność i ulotność tego świata to główne elementy składające się na ów oniryzm w „Sklepach cynamonowych”.

Koszmar z ulicy Wiązów

Oniryzm jako sposób obrazowania wykorzystywany jest w filmach, czego przykład stanowi horror zatytułowany „Koszmar z ulicy Wiązów”. Przedstawia on dzieje grupy nastolatków dręczonych sennymi koszmarami, w których pojawia się okrutny i odrażający Freddy Kruger – sarkastyczny mężczyzna w kapeluszu z poparzoną twarzą i sztyletami zamiast dłoni. Sny stają się tu głównym miejscem akcji i elementem mającym decydujący wpływ na fabułę dzieła oraz losy bohaterów.

W „Koszmarze z ulicy Wiązów” sny są nad wyraz realistyczne i dzieją się w nich rzeczy niewyobrażalne, takie jak wleczenie ciała ofiary po suficie przez Freddy’ego Krugera czy rozszarpywanie ofiary na strzępy. Oniryczne obrazowanie pozwala na wykreowanie sylwetki bestialskiego i szalonego mordercy, a jednocześnie służy do ukazania głęboko skrywanych tajemnic młodocianych ofiar.

Oniryzm pozwala na przenikanie się świata realnego i transcendentnego, bo choć Freddy Kruger nawiedza swoje ofiary we śnie, to giną one realnie. W „Koszmarze z ulicy Wiązów” w snach możliwe staje się to, co niemożliwe w rzeczywistym świecie. Oniryczny sposób obrazowania rzeczywistości pozwala ponadto reżyserowi na zbudowanie atmosfery grozy i napięcia, tak bardzo potrzebnego w przypadku każdego filmu z gatunku horroru.

Obraz bez tytułu – Zdzisław Beksiński

Pozbawiony tytułu obraz Zdzisława Beksińskiego przedstawia odrealniony krajobraz morza, z którego wyłania się zdeformowana twarz mężczyzny pozbawionego gałek ocznych, z szeroko otwartymi ustami. Tłem kompozycji są potężne chmury, przy czym na horyzoncie są one całkowicie czarne, a w wyższych i bliższych z perspektywy odbiorcy partiach jasne. Znamienny jest czerwony kolor plaży, przypominający rzekę krwi, a także blado-ciemna barwa twarzy wyłaniającej się morza. Istotnym szczegółem jest również to, że w otwartych ustach owej twarzy widać znajdujące się za nią morze, co wskazuje na jej kompletne zniekształcenie.

Z obrazu Zdzisława Beksińskiego wyłaniają się abstrakcja, absurdalność i irracjonalizm, które przywodzą na myśl przerażające koszmary i niepokojące senne wizje. Wydaje się, jakby autor tworzył to dzieło pod wpływem wizji płynących ze strumienia podświadomości, do czego sam zresztą często się przyznawał. Widać tu zdeformowany świat, ale bazujący na rzeczywistym, mimo że oczywiście posiada cechy surrealistyczne. Choć przyjmuje on realną formę, to jest tak bardzo nienaturalny, że przywodzi na myśl koszmary senne.

Mamy tu do czynienia z przenikaniem się świata rzeczywistego z transcendentnym, na co pozwala zastosowanie onirycznego sposobu obrazowania. Z dzieła Zdzisława Beksińskiego wyłania się lęk i poczucie osaczenia, które wynikają z zastosowania jaskrawych barw i zaprezentowania przerażającej twarzy wyłaniającej się z jeziora. Autor obrazuje tym samym treści, których nie dałoby się opisać słowami, przelewając swoje senne wizje na malarskie płótno.

Podsumowanie

Oniryczny sposób obrazowania w literaturze, filmie i sztuce służy do wykreowania zdeformowanej i nienaturalnej rzeczywistości mającej swoje źródła w marzeniach sennych. Stąd wynika fakt, że oniryczny sposób obrazowania pozbawiony jest racjonalności i logiki, w zamian za które pojawiają się absurd, irracjonalizm i surrealizm. W ten sposób artyści ilustrują podświadomość, ukryte pragnienia oraz troski i potrzeby zarówno swoje, jak i swoich bohaterów.

Oniryzm polega na wobec tego na zbudowaniu rzeczywistości pozbawionej wielu cech realnego świata, choć bazującej na jego fundamentach, a zatem zniekształconej. Często wiąże się to z koniecznością zerwania z ciągiem przyczynowo-skutkowym i zasadami rządzonymi w normalnym świecie, a z drugiej strony sprzyja występowaniu zjawisk i postaci transcendentnych, fantastycznych i nienaturalnych, które w onirycznych wizjach przenikają się z rzeczywistością naturalną.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Beksiński Zdzisław, Obraz bez tytułu, dostęp online: http://www.galeria-esta.pl/prace/Beksinski/P0377.jpg, 22.11.2014,
2) Craven Wes, Koszmar z ulicy wiązów, USA, New Line Cinema, 1984,
3) Kafka Franz, Proces, Warszawa, Prószyński i Spółka, 1999, ISBN 8373891846,
4) Kochanowski Jan, Tren XIX – Sen, [w:] Treny, Wrocław, Ossolineum, 2009, ISBN 9788304043930,
5) Schulz Bruno, Sklepy Cynamonowe, Warszawa, Inicjał, 1994, ISBN 8386395087.

II Literatura przedmiotu:
1) Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Sen. (Marzenie senne), [w:] Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 869-876,
2) Oniryzm. Sen (marzenia senne), [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, s. 760-762, ISBN 8304039427,
3) Osmoła Józef, Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581658, s. 9-21,
4) Pietrkiewicz Jerzy, Literatura polska w perspektywie europejskiej, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, rozdz.: Średniowieczna formuła snu w „Trenach” Kochanowskiego, s. 59-80, ISBN 8306014111,
5) Wilczycka Danuta, Proces Franza Kafki, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581337, s. 20-38.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Oniryczny sposób obrazowania polega na wykreowaniu świata przedstawionego na wzór marzeń sennych.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Tren XIX: oniryczna wizja córki, matki i nieba zarysowana podczas snu Kochanowskiego, która służy jego pocieszeniu i napomnieniu w związku ze śmiercią Urszulki.
b) Proces: oniryzm pozwalający na stworzenie absurdalnej, surrealistycznej i jednocześnie groźnej dla jednostki rzeczywistości totalitarnej osaczającej człowieka.
c) Sklepy cynamonowe: oniryzm jako metoda służąca do wykreowania świata ze wspomnień z dzieciństwa, gdzie dzieją się rzeczy niesamowite i nienaturalne.
d) Koszmar z ulicy Wiązów: sen jako najważniejsze miejsce, w którym dzieją się rzeczy niezwykłe i który służy wykreowaniu postaci Freddy’ego Krugera.
e) Obraz Zdzisława Beksińskiego: obraz odzwierciedlający marzenia senne artysty, na którym rzeczywistość jest zdeformowana i irracjonalna.

3. Wnioski:
a) Oniryczny sposób obrazowania w literaturze, filmie i sztuce służy do wykreowania zdeformowanej i nienaturalnej rzeczywistości mającej swoje źródła w marzeniach sennych.
b) Oniryczny sposób obrazowania pozbawiony jest racjonalności i logiki, w zamian za które pojawiają się absurd, irracjonalizm i surrealizm.
c) Oniryczny sposób obrazowania wiąże się z przenikaniem się świata naturalnego i transcendentnego i występowaniem postaci oraz zjawisk fantastycznych.