Portret szlachty w literaturze. Opisz obraz tej warstwy społecznej na przełomie wieków

Szlachta to wyższa warstwa społeczna mająca własne, bardzo bogate obyczaje, kulturę i rozległe tradycje. Jest ona bardzo charakterystyczna, odróżnia się od innych warstw i odegrała ogromną rolę w historii Polski. Duża liczba władców, sławnych rycerzy i żołnierzy czy innych ważnych osobistości wywodziło się bowiem właśnie z tego stanu, a wiele tradycji szlacheckich jest kultywowanych po dzisiaj. Nic więc dziwnego, że ta warstwa społeczna stanowi inspirację dla pisarzy, którzy niejednokrotnie odnoszą się do niej w swoich dziełach. Warto zwrócić uwagę na zaprezentowany w nich portret szlachcica, ponieważ mówi on dużo nie tylko na temat całej tej warstwy społecznej, ale również na temat historii Polski.

Zemsta

KomediaAleksandra Fredry przedstawia obyczajowość szlachty w zupełnie innym świetle, niż w „Panu Tadeuszu” zrobił to Mickiewicz. Na podstawie głównych bohaterów – Cześnika, Rejenta i Papkina – wyłania się bowiem obraz ich pozbawionego głębszego sensu i małostkowego zachowania. Główną ich cechą jest ciągłe awanturowanie się o sprawy w istocie błahe i niemające większego znaczenia, czego najbardziej symboliczny przykład stanowi bezsensowny spór o naprawę muru granicznego. W parze z pieniactwem idą także impulsywność, buta i uleganie emocjom, co najlepiej widać na podstawie zachowania Cześnika, którego samo nazwisko – Raptusiewicz – wskazuje na krnąbrny, gwałtowny i trudny do opanowania charakter.

Należy również zwrócić uwagę na jego chciwość, uwydatnioną poprzez chęć ożenku z bogatą kobietą, dzięki czemu zapewniłby sobie spokojną i dostatnią przyszłość. Z kolei Rejent to człowiek nad wyraz zawzięty, cwany i sprytny, który zrobi wszystko, aby osiągnąć swój cel. Jego prawdziwą twarz jako zarozumiałego i mściwego chciwca widać chociażby wówczas, gdy okłamuje murarzy czy za wszelką cenę chce zniszczyć życie Cześnikowi. Rejent to bez wątpienia postać obłudna i dwulicowa, która jest kompletnie zadufana w samym sobie. W podobny sposób kształtuje się wizerunek Papkina, dbającego przede wszystkim o wygląd zewnętrzny i pozory. Jego zachowanie można określić jako pełną zmanierowania błazenadę. Wszystko to składa się na krytyczny, ale za sprawą nieporadności bohaterów – również komiczny obraz warstwy szlacheckiej w „Zemście”.

Stan szlachecki w komedii Fredry jawi się jako zadufany w sobie, pyszny, butny, awanturniczy, chciwy, impulsywny, pieniacki, zapalczywy, skłonny do intryg i kierujący się ślepą dumą, jednak nie można nie zauważyć, że pomimo powyższych, bez wątpienia negatywnych cech obyczajowości szlacheckiej, w „Zemście” wydaje się ona w gruncie rzeczy nie do cna krytyczna, ale raczej komiczna.

Potop

Do motywu szlachty odwołuje się również Henryk Sienkiewicz, który w „Potopie” opisał nie tylko tę warstwę społeczną, ale również cały przekrój polskiego społeczeństwa. Jeśli chodzi o szlachtę, to wyróżnić można zamożną, ubogą oraz zaściankową. W przeciwieństwie do „Pana Tadeusza” i upodabniając się do „Nad Niemnem”, Sienkiewicz przedstawia zróżnicowany portret szlachty, ukazując zarówno wady, jak i zalety tej warstwy społecznej.

Jeśli chodzi o zalety, to z pewnością najważniejszą stanowi ogromne przywiązanie i miłość do Polski. Tego typu postawę bez wątpienia uosabiają główni bohaterowie powieści, którzy całkowicie poświęcają się narodowi, a więc Zagłoba, Skrzetuscy, Kmicic czy Wołodyjowski. Każdy z nich dokonuje heroicznych czynów w obronie kraju, jest doskonałym rycerzem i lojalnym sługą króla.

W opozycji do nich stoi magnateria, czyli najbogatsza szlachta symbolizowana przez postaci Radziwiłłów, Radziejowskiego i Opalińskiego. Każdy z nich to skrajnie negatywny bohater dbający wyłącznie o własne interesy, a nie o dobro kraju. Aby nieco wybielić portret magnaterii, Sienkiewicz wprowadził do powieści postaci Sapieha, Lubomirskiego i Zamoysky’iego, lecz nie zmienia to krytycznego obrazu tej klasy społecznej. Wracając do pozytywnych szlachciców, warto zwrócić uwagę na fakt, że nie mają oni wyłącznie dobrych zalet, gdyż – tak jak na przykład Kmicic – obok wielkiego poświęcenia w imię narodu i heroicznych czynów  podczas obrony Jasnej Góry, charakteryzują się też porywczością, pijaństwem i awanturnictwem.

Warto także zwrócić uwagę na ugodowość, niezdecydowanie i brak umiejętności podejmowania rozważanych i przemyślanych decyzji przez szlachtę, co uosabia Kmicic, który zdradza Polskę, czy Gosiewski, który najpierw uznaje władzę Karola X Gustawa, aby niedługo potem wypowiedzieć posłuszeństwo wobec niego. Wszystko to składa się na niejednoznaczny portret szlachty, której nie da się ocenić kategorycznie pozytywnie albo zdecydowanie negatywnie.

Przedwiośnie

Stefan Żeromski w swojej powieści prezentuje wiejską posiadłość należącą do rodziny przyjaciela Cezarego Baryki – Hipolita Wielosławskiego. On i jego najbliżsi należą do szlachty, która bardzo mocno dba o swoją etykietę. W tym celu organizowane są wystawne bale, robi się pikniki, spaceruje się, jeździ konno, słowem: spędza się czas na przyjemnościach. Błogie życie połączone jest z ciepłem rodzinnym i poczuciem jedności ze wszystkimi mieszkańcami dworku.

Wydaje się, że w Nawłoci rzeczywistość jest nieadekwatna w stosunku do problemów, które nękają powojenną Polskę. Ta perspektywa zupełnie się zmienia w momencie, gdy główny bohater — Cezary — odwiedza znajdujący się nieopodal dworku Chłodek. Obraz tego, co się znajduje w Chłodku, stanowi przeciwieństwo wobec życia w dworku – brudni, ciężko pracujący chłopi i Żydzi wykonują swoje obowiązki w pocie czoła, utrzymując gospodarstwo przy życiu.

Nikogo nie obchodzi ich los i to, jak im się egzystuje, gdyż najważniejsze jest, żeby tani pracownicy utrzymali szlachtę i jej zachcianki. To pokazuje, że Wielosławski i jego najbliżsi nie myślą o sprawach Polski – interesuje ich tylko ich własny, zamknięty świat, którego symbolem jest szlachecki dworek. Żeromski poprzez posiadłość w Nawłoci prezentuje postawę antypolską, bierną i zgadzającą się na problemy społeczne, które ówcześnie dręczyły nasz kraj. Obraz szlachty w „Przedwiośniu” jest więc zaprzeczeniem tego, co ukazano we wszystkich wcześniej opisanych utworach.

Ogniem i mieczem

„Ogniem i mieczem” przedstawia pozytywny wizerunek szlachty sarmackiej. Podobnie jak w „Potopie”, Sienkiewicz ukazuje szlachtę jako grupę, która co prawda ma pewne wady, ale jako całość szczyci się wielkimi zasługami dla Polski. To jej Rzeczpospolita zawdzięcza bezpieczeństwo i stałość granic, czego najlepszym wyrazem jest obrona Zbarażu i bitwa pod Beresteczkiem. W obu tych potyczkach szlachta odegrała najważniejszą rolę, wykazując się jednością, gotowością do poświęcenia w imię ojczyzny, męstwem i odwagą.

Mimo że szlachta jest mocno podzielona i bardzo różnorodna pod względem społecznym i majątkowym, jako jedność okazuje się zdolna do skutecznej walki z wrogami ojczyzny. Sienkiewicz opisuje jej przedstawicieli jako obrońców ojczyzny, wielkich patriotów i gwarantów spokoju oraz bezpieczeństwa na polskiej ziemi. Autor kontrastuje szlachtę z kozakami i powstańcami od Chmielnickiego – przeciwnikami narodu i ludźmi dążącymi do jego rozbicia.

Nie można jednak nie zauważyć szlacheckich wad, najcelniej uosabianych przez typowego przedstawiciela swojej warstwy – Onufrego Zagłobę. Zagłoba jest bowiem kłótliwym i gadatliwym gawędziarzem, który nie stroni od alkoholu i często wdaje się w bójki. Mimo wszystko w „Ogniem i mieczem” wizerunek szlachty jest jak najbardziej pozytywny, a jednocześnie przerysowany i niezgodny z faktami historycznymi. W rzeczywistości Zbaraż został bowiem obroniony dzięki chłopstwu i piechocie, a nie dzięki szlachcie, tak jak to pokazuje Sienkiewicz. Niezgodne z faktami historycznymi ujęcie szlachty wpisuje się w koncepcję „Ogniem i mieczem” jako dzieła „ku pokrzepieniu serc”, które miało przypomnieć o jedności oraz chwalebnych chwilach narodu polskiego ciemiężonego wówczas przez zaborcę.

Podsumowanie

Jak pokazują przytoczone dziś przeze mnie utwory, obraz szlachty w literaturze polskiej jest bardzo różnorodny, ponieważ z jednej strony mamy do czynienia z idealizacją tej warstwy społecznej, tak jak miało to miejsce w „Ogniem i mieczem”, a z drugiej z przedstawieniem jej w sposób całkowicie negatywny, o czym świadczy „Zemsta” i „Przedwiośnie”. Z kolei pośrodku znajduje się „Potop”, który prezentują zarówno pozytywny, jak i negatywny obraz szlachty. W kontekście wniosków należy stwierdzić, że negatywnymi szlachcicami są postaci niedbające o los kraju i nieprzejmujący się sytuacją Polski, natomiast pozytywnymi można nazwać patriotów oddanych ojczyźnie.