Sarmatyzm w literaturze i malarstwie

Sarmatyzm to wywodzący się z baroku termin przynależny szlachcie, który od XVI do XVIII wieku określał jej kulturę i obyczajowość, opierając się na tezie, że jej źródło to antyczny lud Sarmatów. Wychodząc z takiego założenia, wiązano sarmacką szlachtę z wartościami symbolizowanymi przez starożytnych Sarmatów, takimi jak wolność, męstwo, patriotyzm czy godność. W ten sposób podkreślano znaczenie ojczyzny, więzi rodzinnych i rodzimej kultury oraz poszukiwano źródeł polskiej narodowości.

Sarmatyzm jest bardzo obszerną dziedziną, ponieważ obejmuje poglądy polityczne i religijne, wspólne zwyczaje i obyczaje, a nawet określa strój, jaki powinno się nosić. Sarmatyzm odegrał ogromną rolę w polskiej historii i kulturze, czego dowodzą literatura i malarstwo, które na przełomie wieków często ukazywały ten temat.

Pamiętniki Paska

Barokowe „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska przedstawiają sarmatyzm z perspektywy siedemnastowiecznego przedstawiciela tej warstwy. Poznajemy go za pośrednictwem jego własnych przemyśleń na temat otaczającej rzeczywistości oraz poprzez jego dzieje opowiedziane jego własnymi słowami. Pierwsza część utworu przedstawia losy wojenne, a druga życie mieszczańskie głównego bohatera jako gospodarza. Fakt, że udaje się on na wojnę wraz z wojskami Stefana Czarnieckiego, świadczy o patriotyzmie i lojalności wobec władcy.

Należy jednak zauważyć, że narrator walczy przede wszystkim dla własnych korzyści finansowych związanych z podbojami, a jego postawa podczas wojny pozostawia wiele do życzenia, czego dowodem jest wstrzymanie wędrówki z listami od Czarnieckiego, aby odpoczywać i bawić się przez dwa tygodnie. Chciwość to zresztą jedna z najwyraźniej widocznych cech głównego bohatera, objawiająca się nawet w relacjach z kobietami. Wszakże sarmata z „Pamiętników” traktuje ślub niemal jak negocjacje handlowe, rozważając swój interes i szansę na wygodne życie. Intencjonalnie wybiera jedną z dwóch kandydatek i waży wszystkie „za” i „przeciw”, a uczucia mają przy tym drugorzędne, jeśli nie zerowe znaczenie.

Główny bohater jest zarazem zarozumiały, wyniosły i przekonany o swojej nieomylności – chwali się własnymi dokonaniami wojennymi, jest dumny ze swojego udziału w walkach, stawia samego siebie w centrum uwagi i wyolbrzymia swoją rolę wojskową, uważając się przy tym za człowieka honorowego i mogącego być wzorem dla innych. Jednocześnie nie stroni od alkoholu, często wdaje się w pijackie bójki, jest kłótliwy i uparty, dlatego nie chce królowi wydać swojej wydry. Choć narrator nader często odwołuje się do Boga i powołuje się na Niego, to jego postępowanie często okazuje się niemoralne i niezgodne z zasadami religijnymi.

Niekiedy jest wręcz brutalny i bezlitosny, jak wówczas, gdy rozcina brzuchy jeńcom w celu odnalezienia złota, głodzi schwytanego chłopca czy więzi kowala. Bezduszność wobec obcych narodów oraz ludzi biedniejszych i słabszych wynika z jego sarmackiego usposobienia, szowinistycznie podważającego rolę niższych warstw społecznych i innych państw. Mimo że główny bohater „Pamiętników” posiada wiele wad, to nie jest jednoznacznie negatywną postacią, ponieważ potrafi być zabawnym gawędziarzem i doskonałym obserwatorem rzeczywistości. Nie zmienia to jednak jego ogólnego obrazu jako człowieka zacofanego, cynicznego i pełnego hipokryzji.

Zbytki polskie

Wiersz Wacława Potockiego o wymownym i wiele mówiącym tytule „Zbytki polskie” obrazuje zbytkowe życie sarmacji, która pławi się w luksusach i rozkoszuje się najwykwintniejszym jedzeniem oraz ekskluzywnymi trunkami, podczas gdy państwo znajduje się w opłakanym stanie. Zobrazowani przez Potockiego sarmaci jeżdżą karocami, dbają wyłącznie o rzeczy materialne, liczy się dla nich przepych i to, żeby się pokazać na salonach. Spędzają czas na wystawnych balach, wyzyskują sługi, żyją ponad stan i nie interesują się niczym innym prócz osobistej wygody.

Własne interesy i przywileje są dla nich ważniejsze niż los ojczyzny, dlatego nie troszczą się o to, że głodni i nieopłaceni żołnierze nie mają jak walczyć z wrogami, a granice państwa kurczą się pod wpływem działania najeźdźców. Niższe warstwy społeczne mogą tylko marzyć o wygodach, którymi na co dzień otacza się szlachta, jednak jej przedstawiciele nie widzą niczego zdrożnego i niewłaściwego w swoim zachowaniu. Są to ludzie krótkowzroczni i zaślepieni luksusami, a ich postawa jest niebezpieczna dla całego państwa. Bezkrytycznie poddają się żądzom i bawią się w najlepsze, kiedy na horyzoncie widać wizję całkowitego rozpadu państwa. „Zbytki polskie” są więc utworem, który przedstawia życie sarmacji w jednoznacznie negatywny sposób, piętnując je i dokonując jego krytycznej oceny.

Powrót posła

Negatywny wizerunek sarmaty zawiera również komedia polityczna Juliana Ursyna Niemcewicza zatytułowana „Powrót posła”. Przedstawia ona starcie dwóch ówczesnych obozów politycznych – reformatorów reprezentowanych w utworze przez Podkomorzego oraz konserwatystów uosabianych przez sarmatę Starostę Gadulskiego. Starosta to człowiek symbolizujący zacofane sarmackie myślenie, które w opinii autora niszczy polską państwowość i może sprowadzić tragedię na kraj. Gadulski, niezdolny do samokrytyki człowiek o niezwykle wąskich horyzontach, sprzeciwia się zmianom w państwie i twardo popiera degenerującą polityków zasadę liberum veto.

W oczy rzuca się jego chciwość, którą potwierdza zawarcie związku małżeńskiego z niekochaną kobietą wyłącznie z uwagi na płynące z tego korzyści finansowe. Ponadto po śmierci pierwszej żony Gadulski odwraca się od córki, żeby nie musieć przeznaczać na nią zbyt wiele pieniędzy, co świadczy o jego całkowitej bezuczuciowości. Jego prostactwo, chamstwo i bezczelność są tak jaskrawe, że aż groteskowe, w efekcie czego sylwetka sarmaty z „Powrotu posła” staje się przerysowana. Mimo że bohater komedii Niemcewicza ma coś do powiedzenia na każdy temat, to jego opinie są pozbawione sensu i logiki. Jednocześnie Gadulski wyraża szczere przekonanie o własnej nieomylności i krytykuje każdego, kto wyraża inne zdanie niż on.

Najważniejszą wartością są dla niego pieniądze i własne korzyści, którym podporządkowuje wszystkie swoje działania. Osobiste apanaże mają dla niego większe znaczenie niż los ojczyzny, dlatego popiera ideę liberum veto. Patriotyzm to bowiem dla Gadulskiego nieistotny slogan niepoparty czynami i umożliwiający zachowanie szlacheckich przywilejów. Powyższa charakterystyka pozwala stwierdzić, że w „Powrocie posła” sarmatyzm ujęty jest w satyryczny, groteskowy, karykaturalny i jednoznacznie krytyczny sposób, tak aby z całą stanowczością uwypuklić wszelkie wady i negatywne cechy tej warstwy społeczne, a następnie skontrastować je z Podkomorzym i jego rodziną.

Pan Tadeusz

Napisany przez Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz” przedstawia o wiele bardziej optymistyczny sąd o sarmatach Mianowicie w Historii szlacheckiej z roku 1811 Mickiewicz prezentuje wyidealizowany, wręcz nierealny obraz sarmatów, jako wyraz najgłębszej tęsknoty za rodzinnymi stronami. Kreując arkadyjską, niezwykle barwną i harmonijną rzeczywistość Soplicowa, w której oni żyją, autor sentymentalnie powraca do kraju lat dziecięcych. Co więcej, w „Panu Tadeuszu” właściwie nie występują negatywni bohaterowie, bo nawet Jacek Soplica i Telimena mają pozytywne cechy i mimo swoich wad mogą budzić sympatię. Choć oczywiście wśród bohaterów pojawiają się spory, jak chociażby ten o zamek, a także da się zauważyć pijaństwo, to zawsze zgoda narodowa motywowana patriotyzmem i chęcią wspólnej walki o ojczyznę przewyższa osobiste niesnaski pomiędzy bohaterami.

Podobnie jest w przypadku Jacka Soplicy, którego losy – mimo że niełatwe i pełne błędów oraz zakrętów życiowych – kończą się chwalebnie. Na koncepcję sarmatyzmu jako wyidealizowanego, czystego, nieskażonego, świadomego swoich korzeni narodowych i pełnego patriotycznych uczuć stanu składają się nie tylko egzystujący w harmonii bohaterowie, którzy przestrzegają określonych zasad towarzyskich i dbają o pielęgnowanie staropolskich tradycji oraz obyczajów. Mówiąc o sądzie o sarmatach w „Panu Tadeuszu”, nie można zapominać o nadziei, jaką w kontekście walki o niepodległość autor wiązał z Napoleonem i jego wojskiem. O jedności sarmatów, ich patriotyzmie i gotowości do poświęcenia w imieniu ojczyzny nade wszystko świadczy walka z Moskalami w Księdze IX.

Pełna szczęśliwości, idealizacji, narodowej zgody, wzajemnej współpracy, harmonii i poświęcenia dla Polski koncepcja sarmatów w „Panu Tadeuszu” jest więc nierealna i nijak ma się do ówczesnej sytuacji, w jakiej znajdowało się nasze państwo. Wynika to z faktu, że za jej pomocą Mickiewicz próbuje przypomnieć wszystkie zaszczytne oraz wzniosłe momenty w dziejach narodu, aby wlać trochę nadziei w serca walczących o wolność Polaków i podbudować ich morale. Sarmaci stają się tu ludźmi dbającymi o ojczyznę, zdalnymi do skutecznej walki w jej imieniu i kultywowania najważniejszych tradycji oraz obyczajów stanowiących o jej istnieniu. W obliczu zagrożenia zjednują się, naprawiają swoje błędy i skutecznie stawiają czoła wrogom ojczyzny. Takie ujęcie tematu całkowicie różni się od wcześniej omówionych dzieł, choć kłótliwość i pijaństwo są nadal obecne.

Ogniem i mieczem

Pozytywny wizerunek sarmatów można odnaleźć również w „Ogniem i mieczem”. Nic dziwnego, że ta powieść przedstawia go w taki sposób – wszakże powstała w celu „pokrzepienia serc” i podbudowania morale Polaków w okresie zniewolenia. Podobnie jak w „Panu Tadeuszu”, Sienkiewicz ukazuje sarmację jako grupę, która co prawda ma pewne wady, ale jako całość szczyci się wielkimi zasługami dla Polski. To jej Rzeczpospolita zawdzięcza bezpieczeństwo i stałość granic, czego najlepszym wyrazem jest obrona Zbarażu i bitwa pod Beresteczkiem.

W obu tych potyczkach sarmaci odgrywają najważniejszą rolę, wykazując się jednością, gotowością do poświęcenia w imię ojczyzny, męstwem i odwagą. Mimo że są mocno podzieleni i bardzo różnorodni pod względem społecznym oraz majątkowym, jako jedność okazują się zdolni do skutecznej walki z wrogami ojczyzny. Sienkiewicz opisuje sarmatów jako obrońców ojczyzny, wielkich patriotów i gwarantów spokoju oraz bezpieczeństwa na polskiej ziemi. Autor kontrastuje ich z kozakami i powstańcami od Chmielnickiego – przeciwnikami narodu i ludźmi dążącymi do jego rozbicia.

Nie można jednak nie zauważyć sarmackich wad, najcelniej uosabianych przez typowego przedstawiciela swojej warstwy – Onufrego Zagłobę. Zagłoba jest bowiem kłótliwym i gadatliwym gawędziarzem, który nie stroni od alkoholu i często wdaje się w bójki. Mimo wszystko w „Ogniem i mieczem” wizerunek sarmacji jest jak najbardziej pozytywny, a jednocześnie przerysowany i niezgodny z faktami historycznymi. W rzeczywistości Zbaraż został bowiem obroniony dzięki chłopstwu i piechocie, a nie dzięki sarmatom, tak jak to pokazuje Sienkiewicz. Niezgodne z faktami historycznymi ujęcie szlachty wpisuje się jednak w koncepcję „Ogniem i mieczem” jako dzieła „ku pokrzepieniu serc”, które miało przypomnieć o jedności oraz chwalebnych chwilach narodu polskiego ciemiężonego wówczas przez zaborcę.

Portrety trumienne

Portrety trumienne zalicza się do nurtu zwanego portretem sarmackim. Portrety trumienne to gatunek charakterystyczny wyłącznie dla twórczości sarmackiej, gdyż w innych krajach poza Polską nie były one popularne. W formie niedużego, sześcio- lub ośmiobocznego wielokąta ukazują one postaci sarmatów, którzy odeszli ze świata żywych. W epoce baroku przybijano owe portrety do trumny nieboszczyka i z ich udziałem organizowano pogrzeb.

Wyłania się z nich obraz sarmatów jako ludzi dumnych, przywiązanych do swojej obyczajowości i wiernych własnej kulturze. Specyficzne wąsy, bogaty ubiór i poważny wyraz twarzy to nieodłączne elementy portretów sarmackich. Sam fakt ich powstania świadczy natomiast o tym, że sarmaci byli ludźmi przekonanymi o swojej wartości, którzy chcieli być upamiętnieni po śmierci. W każdym razie ich portrety trumienne są częścią sarmackiej kultury.

Portret Jana Kazimierza w stroju polskim

„Portret Jana Kazimierza w stroju polskim” został wykonany przez Daniela Schultza. Po raz kolejny mamy więc do czynienia z malarstwem portretowym, ukazującym sylwetkę sarmaty, lecz tym razem w pełnej krasie. Zajmuje ona przeważającą część kompozycji i to na niej skupia się uwaga odbiorcy. Władca Rzeczpospolitej został zilustrowany w pozie stojącej i w typowym dla sarmatów, długim i czerwonym żupanie rozszerzanym o dołu.

Na niego Jan Kazimierz przywdział brązowy i równie długi płaszcz, na głowie znajduje się czapka z piórami, a na nogach wysokie i szpiczaste buty z cholewami. Wizerunek typowego sarmaty dopełniają nieodzowne wąsy. Prawa ręka monarchy oparta jest o biodro, a lewa jest nieco wychylona. Jego strój okazuje się więc nadzwyczaj bogaty, a postawa dumna i pewna siebie.

Podsumowanie

Sarmatyzm portretowany jest na różne sposoby: w „Pamiętnikach” gawędziarsko i kronikarsko; w „Powrocie posła” karykaturalnie i groteskowo, zaś w „Panu Tadeuszu” oraz w „Ogniem i mieczem” w sposób wyidealizowany. Sarmaci mogą być zarówno pozytywnymi bohaterami i wielkimi patriotami, dla których ojczyzna ma największe znaczenie, co widać w „Panu Tadeuszu” oraz w „Ogniem i mieczem”, jak i prostakami oraz przemądrzałymi egoistami skupiony na zysku i własnych interesach, tak jak to było w „Powrocie posła” i „Pamiętnikach”. Pomimo owych różnic cechy wspólne dla sarmatów to tradycjonalizm, awanturniczość, skłonność do biesiadowania i pijaństwa, a także umiłowanie ojczyzny. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że sarmatyzm ukazywany jest w odniesieniu do patriotyzmu i spraw narodowych, a sposób podejścia do nich określa wizerunek bohaterów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
2. Niemcewicz Julian Ursyn, Powrót Posła, Kraków, Greg, 2005, ISBN 8373271708,
3. Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373272941,
4. Portrety trumienne sarmatów, red. Marek Rostworowski, Polaków portret własny, Arkady, 1983, ISBN 8321331556, il. 136-140,
5. Potocki Wacław, Zbytki polskie, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Zbytki_polskie, 20.02.2015,
6. Sienkiewicz Henryk, Ogniem i mieczem, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974,
7. Schultz Daniel, Portret Jana Kazimierza w stroju polskim, dostęp online: http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Schultz/Images/Jan_Kazimierz.jpg, 30.03.2014.

II Literatura przedmiotu:
1. Koehler Krzysztof, Sarmatyzm, W: Barok, Bochnia, S.M.S., 2008, ISBN 8388520024, s. 45,
2. Litman Ewa, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Renesans, Barok, Oświecenie: repetytorium, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 2002, rozdz.: Portret własny szlachcica sarmaty w „Pamiętnikach” Paska, ISBN 8386075821, s. 136-138,
3. Waśko Andrzej, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-1863, Kraków, Arcana, 1995, rozdz.: „Pan Tadeusz” – przyczynek do dyskusji, ISBN 8386225602, s. 58-63,
4. Wilczycka Danuta, Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 8386581093, s. 38-40.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Sarmatyzm ukazuje kulturę, obyczajowość i religijność szlachty od XVI do XVIII wieku.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pamiętniki: negatywny obraz sarmatyzmu na przykładzie głównego bohatera jako człowiek interesownego, chciwego, kłótliwego i wyznającego patriotyzm oraz religijność na pokaz.
b) Zbytki polskie: szlachta jako warstwa składająca się z zapatrzonych w siebie egoistów, którzy żyją w luksusach, podczas gdy państwo chyli się ku upadkowi.
c) Powrót posła: krytyczny wizerunek sarmatyzmu ujęty poprzez postać Starosty Gadulskiego jako egoisty i szowinisty, który kosztem narodu dba o własne interesy.
d) Pan Tadeusz: wyidealizowany obraz sarmatów jako wielkich patriotów, którzy w obliczu zagrożenia ojczyzny gotowi są do wspólnego zaangażowania się w jej obronę.
e) Ogniem i mieczem: szlachta jako obrońcy ojczyzny, którzy posiadają co prawda wiele wad, ale mimo wszystko przeważa nad nimi wielki patriotyzm.
f) Portrety trumienne: sarmaci jako ludzie dumni i przywiązani do swojej kultury.
g) Portret Jana Kazimierza w stroju polskim: dostojny sarmata ubrany w tradycyjny strój.

3. Wnioski:
a) Sarmatyzm może być ukazywany zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny.
b) Ujęcie sarmatyzmu może być gawędziarskie i kronikarskie, karykaturalne i groteskowe lub wyidealizowane.
c) Tematyka sarmatyzmu prezentowana jest w kontekście patriotyzmu i podejścia do kwestii narodowych.
d) Cechy wspólne dla sarmatów to tradycjonalizm, awanturniczość, skłonność do biesiadowania i pijaństwa, a także umiłowanie ojczyzny.