Obrazy okupacji hitlerowskiej w literaturze

II wojna światowa to bez cienia wątpliwości jeden z najtragiczniejszych okresów w dziejach ludzkości. W ciągu 6 lat, od roku 1939 do 1945, śmierć poniosło dziesiątki miliony ludzi zabitych przede wszystkim przez niemieckie i sowieckie imperializmy. Największą ofiarą tego czasu byli Polacy i Żydzi, którzy w ramach Holocaustu i wielu akcji antypolskich i antysemickich zostali zgładzeni w liczbie kilku milionów, z czego ogromna większość straciła życia na terenie okupowanej przez Niemców Polski.

Choć statystyki są porażające, to mimo wszystko nie oddają obrazu tragicznego okupacji, jaki miał miejsce w Polsce w trakcie II wojny światowej. Doskonałym uzupełnieniem dla danych i wizji historycznych są dzieła literackie, w różny sposób pokazujące, że okupacja niemiecka w Polsce to okres pełen terroru, śmierci i cierpienia.

Zdążyć przed Panem Bogiem

Jednym z najważniejszych polskich utworów obrazującym niemiecką okupację Polski jest z całą pewnością „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Reportaż Hanny Krall ma formę wywiadu z Markiem Edelmanem – jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim, który szeroko przedstawia przerażające obrazy tego miejsca. Korzystając z własnej pamięci, opisuje getto w taki sposób, aby ukazać je jak najbardziej realistycznie i bez użycia patetycznych słów mogących zakrzywiać obiektywny przekaz.

Stąd wyłania się wizja tragicznego losu Żydów, którzy stali się ofiarami chorej ideologii nazistowskich Niemiec na ziemiach polskich. Przesiedlono ich do wydzielonej dzielnicy Warszawy, gdzie kontrolowani przez Niemców i stłoczeni na niewielkim obszarze, wiedli życie i ginęli w skrajnie trudnych warunkach egzystencjalnych. Choć na wydzielonym terenie getta istniał szpital, fabryka i handel towarami, to bieda, głód i nieludzki poziom higieny każdego dnia dziesiątkowały osadzonych, których ciała setkami leżały na ulicach. Na zagłodzonych ludziach i trupach przeprowadzano badania naukowe na temat choroby głodowej, traktując ich jak materiał doświadczalny.

Wręcz niewyobrażalna jest liczba prawie pół miliona ofiar wysyłanych regularnie z placu Umschlagplatz do obozu zagłady w Treblince, gdzie dokonywano ich eksterminacji za pomocą metod przemysłowych. Aby uniknąć tego losu, Żydzi decydowali się na heroiczne i niepojęte z punktu widzenia współczesnego człowieka czyny, takie jak łamanie kończyn, zabójstwa noworodków czy uśmiercanie się za pomocą trucizny. Celem więźniów getta stało się bowiem uniknięcie śmierci, maksymalne jej odwleczenie lub zginięcie z honorem i godnością. Robiono wszystko, aby pomimo wszechobecności śmierci uciec od niej, co prowadziło zarówno do niezwykle szlachetnych i humanitarnych, jak i okrutnych oraz egoistycznych postaw.

Wszak z jednej strony Edelman przypomina swoje zasługi związane z wyłapywaniem ludzi z transportu, a także przybliża sylwetki osób, które poświęciły własne życie dla innych, tak jak Pola Lifszyc, Michał Klepisz czy Tenenbaumowa, Z drugiej przytacza przykłady więźniów, którzy kosztem innych ratowali własne życie, tak jak chociażby Frania wysyłająca własną matkę na śmierć. Edelman przywołuje wprost niewyobrażalną sytuację, kiedy mówi o Rywce Urman, która z głodu zjadła część zwłok swojego syna. W obliczu okupacji Żydzi byli więc zmuszani do podejmowania skrajnie trudnych decyzji moralnych. Choć ich reakcje były bardzo różne, to mimo wszystko starali się prowadzić normalne życie, na tyle, na ile było to możliwe w warunkach getta.

Edelman opisuje ich jako zwykłych ludzi, posiadających wady i zalety i zachowujących się jak każdy z nas, z tą różnicą, że znajdujących się w okrutnym czasie i miejscu. Bliskość drugiego człowieka, przyjaźń i miłość były szansą na chwilowe zapomnienie o otaczającym świecie i pozwalały zaznać odrobiny szczęścia, tak jak w przypadku siostrzenicy Tosi Goliborskiej, która wzięła ślub w getcie czy w przypadku Dedy, która ze wzajemną zakochała się w pewnym więźniu. Wszystko to składa się na przejmujący obraz niemieckiej okupacji prowadzącej do ludzkiej gehenny w zamkniętych murach getta.

U nas w Auscwhtizu

Jedno Opowiadań Tadeusza Borowskiego, zatytułowane „U nas w Auschwitzu”, na podstawie listów pisanych przez głównego bohatera do ukochanej kobiety przedstawia losy więźniów obozu koncentracyjnego zorganizowanego przez Niemców w okupowanej Polsce oraz system społeczny, jaki w nich panował w trakcie II wojny światowej. Dzięki temu widać okrutne zniewolenie osadzonych, polegające nie tylko na zniewoleniu fizycznym, ale również psychicznym i moralnym. Więźniowie obozów nie mają bowiem wpływu na to, że spotyka ich taka tragedia i muszą podporządkować się woli okrutnych Niemców zamykających ich w obozie.

Bohaterowie „U nas w Auschwitzu” nie mają wyboru i jeżeli chcą przeżyć, muszą dostosować się do obozowej moralności, która niszczy człowieczeństwo, prowadzi do upodlenia człowieka i wymaga łamania fundamentalnych zasad etycznych rządzących życiem społecznym. Jeżeli tego nie zrobią i nie poddadzą się psychicznej niewoli, czeka ich niechybna śmierć. W efekcie więźniowie stają się pozbawionymi uczuć i emocji istotami, które niczym zwierzęta kierują się instynktem przetrwania i są gotowe na najbardziej skrajne decyzje, aby przetrwać kolejny dzień. Widać to na podstawie beznamiętnego opisu ludzkich cierpień dokonanego przez autora, a także poprzez fakt wysyłania przez więźniów na śmierć własnych dzieci i rodziców, aby samemu móc przeżyć.

Okupacja w postaci obozów koncentracyjnych, związana z narzuconą z góry sytuacją i objawiająca się poprzez brak możliwości zmiany swojego zachowania oraz konieczność dostosowania się do odwróconego dekalogu moralnego, całkowicie niszczy psychikę więźniów. W jej efekcie tracą resztki ludzkiej godności, musząc podporządkować się nieludzkim wytycznym Niemców okupujących Polskę w trakcie II wojny światowej.

Kamienie na szaniec

Inny obraz okupacji, zaprezentowany z perspektywy młodych harcerzy angażujących się w walkę z Niemcami, prezentuje utwór Aleksandra Kamińskiego zatytułowany „Kamienie na szaniec”. Przede wszystkim na przykładzie miasta Warszawy autor opisuje polskie realia po wkroczenie Niemców we wrześniu 1939 r. Od pierwszych chwil okupacji bombardowania okolicznych wsi i ostrzeliwanie cywilów stają się codziennością. Stolica szybko zamienia się w pogrążone chaosem miasto leżące w gruzach, gdzie domy są pozbawione szyb, na ulicach piętrzą się barykady, a mieszkania nie mają dostępu do elektryczności i wody.

Co chwilę słychać uderzenia bomb, codzienne życie jest całkowicie sparaliżowane, a władzę przejmują żołnierze niemieccy i gestapo. Powszechnym zjawiskiem są również aresztowania, łapanki, wywożenie do obozów i brutalne przesłuchania każdego, kto sprzeciwia się okupantowi. Policjanci niemieccy często odwiedzają domy Polaków i dokonują rozstrzeliwań polskich patriotów, tak jak to było w przypadku ojca Alka. Początkowo Polacy nie wiedzą, jak mają reagować, czego dowodzi chaotyczne zachowanie harcerzy pozbawionych zadań i funkcji. W obliczu okupacji polskie wojsko i funkcjonujące w jego ramach harcerstwo poszukują rozwiązania, wyrażając gotowość i chęć do walki z Niemcami.

Autor bardzo dokładnie opisuje działalność polskich organizacji patriotycznych i wojskowych, które szybko podejmują liczne akcje propagandowe szkalujące Niemców i dodające Polakom otuchy – roznoszą plakaty, naklejają nalepki i kolportują prasę podziemną. Z czasem dość niewinne działania przeistaczają się w prawdziwe akcje militarne w postaci gazowania kin puszczających niemiecką propagandę, wybijania okien w sklepach niemieckich, zdejmowania niemieckich flag i zawieszania polskich, pisania na murach haseł antyniemieckich i propolskich, ataków na niemieckie transporty z bronią czy akcji odbijania więźniów.

W międzyczasie młodzi Polacy podejmują próby normalnego życia i zarobkowania – Alek jest drwalem, Rudy daje korepetycje, a Zośka zajmuje się produkcją marmolady. W obliczu niemieckiego terroru wyraźnie widoczna jest jedność patriotyczna oraz gotowość do poświęcenia i zaryzykowania życia w imię ojczyzny w wykonaniu młodych Polaków. Podsumowując, Aleksander Kamiński prezentuje obraz niszczącej okupacji niemieckiej dążącej do zdławienia wszelkiego ruchu oporu ze strony Polaków, którzy mimo tego wykazują się wielkim heroizmem, odwagą, poświęceniem i gotowością do ofiarowania życia w imię wolności ojczyzny.

Podsumowanie

Obrazy okupacji niemieckiej w literaturze ukazują ją w różnych kontekstach i z wielu punktów widzenia: w odniesieniu do gett organizowanych przez Niemców w Polsce, tak jak to było w „Zdążyć przed Panem Bogiem”; w kontekście niemieckich obozów koncentracyjnych, co udowadnia „U nas w Auschwitzu” lub w nawiązaniu do codziennego życia w kraju ujętego w „Kamieniach na szaniec”. Pomimo owej różnorodności warto zauważyć, że w każdym przypadku autorzy zwracają uwagę na okrucieństwo, nieludzkie zachowanie i bestialskość Niemców, którzy dążą do eksterminacji polskiego i żydowskiego narodu i bez skrupułów zabijają tysiące polskich oraz żydowskich obywateli.

Z kolei postawy ludzi żyjących pod niemieckim terrorem są dwojakie: jedni z nim walczą, tak jak w „Zdążyć przed Panem Bogiem” i „Kamieniach na szaniec”, a inni się mu poddają, czego dowodzi „U nas w Auschwitzu”. Literatura daje ponadto do zrozumienia, że życie pod niemiecką okupacją to gehenna związana z ryzykiem śmierci czyhającym na każdym kroku, dlatego ofiary muszą podejmować heroiczne działania, aby uratować własne życie lub chociaż godność.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Borowski Tadeusz, U nas w Auschwitzu, W: Opowiadania, Warszawa, Sara, 2004, ISBN 8372970246,
2. Kamiński Aleksander, Kamienie na szaniec, Warszawa, Nasza Księgarnia, 2003, ISBN 8310108893,
3. Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków, a5, 2008, ISBN 9788361298021.

II Literatura przedmiotu:
1. Drewnowski Tadeusz, U nas, w lagrach (Opowiadania Tadeusza Borowskiego), W:
O literaturze polskiej: materiały. Cz. 2: Polska literatura współczesna, wybór i oprac. Makowiecki Andrzej, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976, s. 18-25,
2. Kwiatkowska-Ratajczak Maria, Komu potrzebny patriotyzm? O Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego, W: Kompetencje szkolnego polonisty: szkice i artykuły z metodyki, red. Chrząstowska Bożena, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1997, ISBN 8302057029, s. 209-216,
3. Lementowicz Urszula, Zdążyć przed Panem Bogiem, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581351, s. 22-25, 35-37.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Obrazy okupacji niemieckiej w literaturze ukazują ją w różnych kontekstach i z wielu punktów widzenia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Zdążyć przed Panem Bogiem: przerażająca wizja nieludzkiego życia w getcie warszawskim zaprezentowana przez świadka tych wydarzeń.
b) U nas w Auschwitzu: okupacja przedstawiona na przykładzie niemiecku obozu koncentracyjnego, którego system społeczny i warunki życia opisuje jeden z więźniów.
c) Kamienie na szaniec: okupacja niemiecka ujęta w kontekście codziennego życia młodych Polaków, którzy zdecydowali się podjąć walkę z niemieckim terrorem.

3. Wnioski:
a) Okupacja niemiecka prezentowana jest w kontekście gett, obozów koncentracyjnych, codziennego życia lub osobistych przemyśleń.
b) Autorzy zwracają uwagę na okrucieństwo, nieludzkie zachowanie i bestialskość Niemców w czasie okupacji.
c) Zycie pod niemiecką okupacją to gehenna związana z ryzykiem śmierci czyhającym na każdym kroku.