Motyw szaleństwa, obłędu i opętania w literaturze

Szaleństwo jest określeniem skrajnego stanu emocjonalnego. Mianem szaleńca lub też obłąkańca nazywa się osoby, których zachowanie odchyla się od przyjętych w społeczeństwie norm. Szaleńcem może być zatem ktoś, kto chce popełnić samobójstwo albo odebrać życie komuś innemu, osoba znacznie przekraczająca dozwoloną prędkość podczas jazdy samochodem czy człowiek mający nietypowe hobby, takie jak np. skakanie na bungee.

Szaleństwo przyjmuje różne i niejednoznaczne postaci nie tylko w życiu codziennym, ale także w literaturze, gdyż obłąkańcy to osoby często kreowane przez pisarzy. Niniejsza praca ma na celu zaprezentować tego typu postaci, opisać ich osobowość i charakter oraz zastanowić się, jakie są przyczyny i skutki ich stanu psychicznego.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce

O szaleństwie spowodowanym miłością, ale tym razem do ukochanej, mówi również mit o Orfeuszu i Eurydyce. Eurydyka, ukochana Orfeusza, jako piękna nimfa potrafiła zauroczyć niemal każdego mężczyznę, również Aristajosa, który zaczął ją gonić, w efekcie czego stanęła na żmiję i niedługo potem zmarła. Jej śmierć sprawiła, że Orfeusz popadł w obłęd, objawiający się poprzez zaprzestanie muzykowania i ciągłe lamentowanie oraz samotne wołanie imienia Eurydyki. Po śmierci ukochanej Orfeusz niemalże stracił kontakt z rzeczywistością i dopadło go szaleństwo. Całkowicie stracił sens życia, odizolował się od świata i zamknął w sobie.

Jego obłęd spowodowany straconą miłością był tak duży, że zdecydował się nawet zejść do Hadesu, aby zabrać stamtąd ukochaną. Kiedy przekonał do tego władcę podziemi, wyraził on zgodę, aby Orfeusz mógł wrócić z Eurydyką do świata żywych, jednak postawił warunek, że do czasu wyjścia z podziemi mężczyzna nie może ani razu spojrzeć się na ukochaną. Szaleńcza miłości sprawiła, że Orfeusz się obejrzał, dlatego Eurydyka musiała wrócić do Hadesu, co jeszcze bardziej zintensyfikowało jego obłęd. Ostatecznie z powodu szaleństwa i niepogodzenia się z utratą miłości Orfeusz umarł. W tym antycznym micie wyraźnie widać, że miłość jest tak intensywnym i silnym uczuciem, iż może doprowadzić do całkowitego zatracenia zdrowych zmysłów. Gdy jest ona niespełniona, człowiek popada w obłęd i traci kontakt z rzeczywistością, nie mogąc się pozbierać. Tak jak Orfeusz, odchodzi od zmysłów i bardzo trudno znaleźć mu ukojenie.

Makbet

W „Makbecie” mamy do czynienia z obłędem na punkcie władzy. Dramat Szekspira przedstawia historię tytułowego bohatera, początkowo będącego wzorowym rycerzem na tronie króla Dunkana. Jego ambicja jest duża, jednak nie chorobliwa, dlatego myśli wyłącznie o tym, aby jak najlepiej służyć swojemu władcy. Sytuacja ulega zmianie w momencie, gdy głównemu bohaterowi ukazują się zjawy, przepowiadające, że już niedługo zostanie królem. Z uwagi na ich wizję, jak również ze względu na własne ambicje oraz żądzę władzy żony – Lady Makbet – która podsyca w mężu pragnienie objęcia tronu, Makbet ostatecznie pomimo rozterek wewnętrznych decyduje się na zabicie króla, aby przejąć po nim schedę.

Pierwsze morderstwo otwiera mu drogę do kolejnych zabójstw, mających na celu przykrycie zbrodni dokonanej na królu. Liczne mordy na niegdyś bliskich sobie osobach sprawiają, że Makbet zaczyna popadać w obłęd i strach przed wykryciem jego niecnych czynów. Dobrze widać to w akcie trzecim, kiedy rozmawia z żoną o sposobach na opanowanie dręczącego ich przerażenia i wyrzutów sumienia. Na nic to się jednak zdaje, gdyż z czasem Makbet coraz bardziej popada w paranoję i tak jak chociażby na uczcie, zaczyna majaczyć oraz widzieć zjawy zamordowanych osób. Z uwagi na jego coraz gorszy stan psychiczny i obłęd, który zaczyna nim władać, pod swoją opiekę musi wziąć go żona.

Wraz z biegiem fabuły rządy Makbeta stają się coraz bardziej krwawe, co najwyraźniej objawia się poprzez zabójstwo dokonane na rodzinie Makdufa. Tytułowy bohater popada w tak mocny obłęd, że powoli traci kontakt z rzeczywistością i czuje się nieśmiertelny, a jednocześnie cały czas dręczą go przywiedzenia i problemy psychiczne. Ostatecznie przekonany o własnej niezniszczalności Makbet ginie w pojedynku z Makdufem. Obłęd na punkcie władzy dotyka zresztą nie tylko jego, ale również Lady Makbet, która lunatykuje, ma przywidzenia i z powodu opuszczenia przez męża oraz nieumiejętności poradzenia sobie z ciężkim brzmieniem okrutnych morderstw popełnia samobójstwo.

Widać zatem, że w dramacie Szekspira mamy do czynienia z obłędem władzy prowadzącym do zbrodni, którego konsekwencja jest dla bohaterów utworu bardzo poważna i jednocześnie destrukcyjna. Ze względu na strach przed odkryciem morderstw i ciężar psychiczny, jaki z nich wynika, tracą oni kontakt z rzeczywistością, mają przywidzenia i umierają, co należy traktować jako karę za popełnione zbrodnie. Obłęd jest w tym przypadku konsekwencją morderstw i pokazuje, że żadne przewinienie nie może pozostać bez odpowiednich sankcji.

Zbrodnia i kara

W obłęd po zabójstwie starej lichwiarki i jej siostry wpada główny bohater „Zbrodni i kary” – Rodion Roskolnikow. Mimo że Raskolnikow zabija swoją ofiarę w sposób zaplanowany, to już chwilę po tym okrutnym czynie ujawnia się jego słaba psychika w postaci niepokojących snów i złego samopoczucia. W dużej mierze może to wynikać z faktu, że morduje niewinną i niepełnosprawną siostrę lichwiarki, czego nie miał w planach. Nie mogąc poradzić sobie z sytuacją ekstremalną, jaką jest morderstwo, główny bohater traci nad sobą panowanie, zaczyna mieć problemy emocjonalne i wpada w szaleństwo.

Strach przed wykryciem zbrodni i krwawe wspomnienia nie dają mu spokoju. Okazuje się, że psychika Rodiona nie wytrzymuje tak wielkiego ciężaru, jakim jest zabójstwo dwóch niewinnych osób. Nie potrafi prowadzić trudnej psychologicznej gry ze śledczym Porfirym Pietrowiczem i z nerwów nie umie nawet spożytkować zrabowanych pieniędzy. Misja niesienia pomocy najbiedniejszym i ideologia określająca go jako nadczłowieka przegrywają w zderzeniu z balastem, jakim dla wrażliwej psychiki Rodiona jest morderstwo. Z jego powodu bohater zaczyna odczuwać wstręt do samego siebie, popada w depresję i ostatecznie poddaje się, przyznając się do winy i udając się na zsyłkę na Syberię, gdzie dzięki opiekuńczej Sonii naprawia popełnione błędy, godzi się z Bogiem i przechodzi pozytywną metamorfozę.

Widać zatem, że w przypadku Raskolnikowa początkowo mamy do czynienia z szaleństwem, które jest efektem klęski bohatera w zderzenia z faktem odebrania życia drugiemu człowiekowi. Przekonany o swojej sile przed morderstwem, całkowicie kruszy się po jego popełnieniu. Brzemię zbrodni jest tak ciężki, że Rodion nie potrafi go znieść i w końcu poddaje się. Sytuacja, w której się znalazł, przerosła jego oczekiwania i stała się powodem jego głębokiego szaleństwa. Należy jednak pamiętać, że ostatecznie wyszedł z niej obronną ręką, co zawdzięcza przede wszystkim Soni.

Granica

Głównymi bohaterami powieści Zofii Nałkowskiej zatytułowanej „Granica” są: Zenon Ziembiewicz, jego żona Elżbieta i jego kochanka – Justyna Bogutówna. W przypadku tej ostatni postaci mamy do czynienia z opętaniem na punkcie Zenona. Ich znajomość rozpoczyna się jeszcze wówczas, gdy Zenon jest kawalerem i mimo że niczego nie obiecuje ubogiej, otwartej, naiwnej i prostolinijnej dziewczynie, ona robi sobie wielkie nadzieje w związku z nim. Nie wie, że Ziembiewicz związał się z Elżbietą, dlatego wierzy, że w przyszłości będą mogli zacząć wspólne, oficjalne życie.

Justyna widzi w Zenonie szanse na lepszą przyszłość i nie ma świadomości, że jako prosta dziewczyna z niskich jest dla niego wyłącznie kochanką, z którą może zrealizować swoją namiętność. Ona postrzega ich romans niezwykle poważnie, jest nim niemal opętana, a on traktuje go w sposób przedmioty, myśląc o nim właściwie tylko w kategoriach fizyczności. Kiedy Justyna zachodzi w ciążę, dziecko staje się problemem wizerunkowym i obyczajowym dla Zenona, więc daje jej pieniądze i namawia na niechcianą w istocie aborcję, co prowadzi ją do szaleństwa.

Odtrącona Justyna zaczyna tracić kontakt z rzeczywistością, popada w depresję i często nachodzi dom małżeństwa Ziembiewiczów. Nieodwzajemniona miłość do Zenona, brutalne odrzucenie z jego strony i konieczność dokonania aborcji na wymarzonym dziecku całkowicie rujnują jej nadzieje i plany życiowe, które pokładała w związku z nim. Ostatecznie w geście opętania, rozpaczy i zemsty wylewa kwas na twarz Ziembiewicza, a on po utracie wzroku popełnia samobójstwo. Opętanie Justyny ogniskuje na Zenonie, ponieważ to on ją do niego doprowadził.

Jego kłamstwa, zwodnicze zachowania i podświadome robienie nadziei na udany związek w zderzeniu z delikatnością, wrażliwością, wiernością i prostotą Justyny stają się zaczątkiem jej skrajnego zachowania. Znacznie pogłębia go aborcja i ignorancja ze strony Zenona. Wówczas wyobrażenia Bogutówny o szczęściu u boku Ziembiewicza i wspólnego dziecka legną w gruzach, co kończy się wezbraniem negatywnych emocji i nieudaną próbą samobójstwa. Następnie pojawiają się niepokojące sny, dziwne głosy w głowie, przywidzenia związane z nienarodzonym dzieckiem, a także nękanie i nachodzenie Zenona oraz jego rodziny, aż do kompletnej izolacji i odcięcia się od świata zewnętrznego. Apogeum opętania jest desperackie wylanie kwasu na twarz Zenona.

Wariat i zakonnica

Fabuła dramatu Witkiewicza rozgrywa się w szpitalu dla obłąkanych, gdzie znajduje się uznany za chorego umysłowo poeta o nazwisku Walpurg, któremu za pomocą metod duchowych stara się pomóc siostra zakonna – Anna. Pomiędzy bohaterami wywiązuje się rozmowa dotycząca życia pacjenta i zakonnicy, w wyniku której okazuje się, że oboje są nad zwyczaj normalnymi ludźmi. Po krótkiej rozmowie Anna i Walpurg zakochują się, pokazując, że są wrażliwi emocjonalnie i posiadają duże pokłady empatii. Główny bohater, pacjent zakładu psychiatrycznego, jest więc tylko pozornie szalony, a w rzeczywistości okazuje się całkowicie zwykłym i w gruncie rzeczy sympatycznym człowiekiem.

Obłędnymi ludźmi można natomiast nazwać lekarzy Walpurga, którzy bezpodstawnie wiążą go w kaftan bezpieczeństwa i próbują wyleczyć za pomocą psychoanalizy. Lekarze, jak również przełożona zakonnicy Anny – siostra Barbara – wydają się kompletnie zwichrowania psychicznie, a przecież to właśnie oni leczą teoretycznie chorego umysłowo pacjenta. W dramacie „Wariant i zakonnica” mamy więc do czynienia z przewrotnym ujęciem motywu szaleństwa i szaleńców, który został osadzony w postawionym na głowie, groteskowym świecie szpitala psychiatrycznego. Pojęcie obłędu zostało w tym przypadku kompletnie zagmatwane i zmieniło swoje znacznie.

Podsumowanie

Bohaterowie dotknięci szaleństwem, obłędem i opętaniem tracą kontakt z rzeczywistością, mają wyrzuty sumienia, nie potrafią się odnaleźć w świecie, a ich psychika znajduje się w ciężkim stanie. Obłęd z reguły negatywnie wpływa na bohaterów literackich i doprowadza ich do tragedii. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że szaleństwo, obłęd i opętanie wynikają z obsesji i namiętności, które mogą być związane z miłością, tak jak to było w przypadku Justyny; z żądzą władzy, co potwierdza „Makbet” lub z pychą i przekonaniem o własnej wielkości, o czym świadczy „Zbrodnia i kara”. Z pewnością można stwierdzić, że każdy szaleniec, obłąkaniec i opętaniec jest bohaterem cierpiącym i znajdującym się w trudnym położeniu osobistym.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Wyd. Greg, Kraków 2002, ISBN 978-83-7327-312-2.
2. Nałkowska Zofia, Granica, Wyd. Greg, Kraków 2011, ISBN 978-83-7517-289-8.
3. Szekspir William, Makbet, Wyd. Greg, Kraków 2012, ISBN 978-83-7327-022-0.
4. Parandowski Jan, Mitologia, Wyd. Media i Rodzina, Warszawa, 2005, ISBN 83-5541-089-8, s. 89-91,
5. Witkiewicz Stanisław, Wariat i zakonnica, Warszawa, Virtualo, 2010, 9788327208910.

II Literatura przedmiotu:
1. Kott Jan, Szekspir współczesny, Wyd. PWN, Warszawa 1965, 2-228-90099-0.
2. Smaga Józef, Wstęp do: F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, Wyd. BN, Wrocław 1987, 83-04-02157-9.
3. Szaleństwo, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Wyd. Greg, 2004, Kraków, ISBN 83-7327-394-8, s. 348-352.
4. Zaworska Helena, Granica Zofii Nałkowskiej, Wyd. WSiP, Warszawa 1991, 83-02-04356-7.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Obrazy szaleńców oraz ludzi dotkniętych obłędem bądź opętaniem przedstawiają bohaterów, którzy postradali zmysły i mają problemy z psychiką.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mit o Orfeuszu i Eurydyce: obłęd polegający na utracie chęci do życia i braku kontaktu z rzeczywistością z powodu śmierci ukochanej.
b) „Makbet”: Makbet i jego żona jako ludzi opętani żądzą władzy, którzy dla jej zdobycia i utrzymania popełniają makabryczne morderstwa, w następstwie czego tracą kontakt z rzeczywistością i giną.
c) „Zbrodnia i kara”: szaleństwo Rodiona spowodowane zbrodnią, z którą nie potrafi poradzić sobie jego psychika.
d) „Granica”: Justyna Bugotówna jako bohaterka, która jest opętana na punkcie Zenona Ziembiewcza, co w połączeniu z jego obojętnością prowadzi do tragedii.
e) „Wariat i zakonnica”: przewrotne szaleństwo w groteskowym świecie, w którym szaleńcami okazują się lekarze, a całkowicie normalnym człowiekiem pacjent szpitala psychiatrycznego.

3. Wnioski:
a) Szaleństwo, obłęd i opętanie to stany powołane żądzami i namiętnościami, które bohaterowie chorobliwe pragną realizować bez względu na koszty.
b) Obłęd, szaleństwo i opętanie mają negatywny wpływ na życie bohaterów literackich.
c) Bohaterowie obłąkani, szaleni i opętani są samotni, nie potrafią zapanować nad emocjami, izolują się od świata i ponoszą osobistą klęskę.