Surrealizm w literaturze, malarstwie i filmie
Tematem mojej pracy jest surrealistyczne spojrzenie na świat w literaturze, filmie i malarstwie. Kierunek powstał w 1924 we Francji i wzbudził zarówno wielkie emocje. jak i dużą zainteresowanie niecodzienną, irracjonalną twórczością. Termin „surrealizm” wymyślony przez Guillaume Apollinaire to nic innego jak „nadrealizm”. Jak sama nazwa wskazuje, jest to kierunek przeciwny wobec realizmu, jednak prawdziwa głębia jego nurtów wywodzi z większego zaplecza literatury i sztuki. Wszystko, co połączone jest z logicznym porządkiem, w wypadku surrealistów nie będzie miało miejsca. To raczej pokłon w stronę pogranicza jawy i snu oraz fantastyki myślenia z wykorzystaniem halucynacji. Sztukę wykraczającą poza ludzki rozum, łączącą podświadome podszepty i myśli pragnę przedstawić na moich przykład surrealizmu z literatury i malarstwa.
Bal u Salomona
Pierwszym utworem, do którego chciałbym się odnieść, będzie „Bal u Salomona” – poemat Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego przedstawia arystokratyczne przyjęcie. Bawią się na nim wysoko postawieni ludzie, czyli lordowie, generałowie, książęta i inni notable. Bal obserwujemy z perspektywy poety relacjonującego wydarzenia, które bynajmniej do realnych nie należą. Mianowicie sala wygląda jak z bajki, a poszczególne obrazy rozmywają się i nie tworzą jednej, zintegrowanej całości. Widzimy bowiem, jak zgromadzeni na przyjęciu goście wygrywają melodie na samochodach, aspirynie czy kwiatach, oczekując na upragnionego Salomona, który jest najbardziej pożądaną osobą na balu.
Wszyscy o nim mówią i upatrują w nim nadziei na lepszą zabawę, jednak kiedy on się zjawia, nie wnosi niczego nowego. Podczas balu u Salomona rzeczywistość kształtowana jest w sposób dowolny i nie podlega fizycznym ograniczeniom, a świat zewnętrzny jest nierealny i opisany fragmentarycznie. W istocie poemat Gałczyńskiego to zobrazowanie surrealistycznej wyobraźni poety, którą zgrabnie przeniósł na papier. W „Balu u Salomona” irracjonalizm przenika się z oniryzmem i metafizycznością w kreacji świata. Surrealistyczne są również postaci, takie jak pijany lord bojący się bliżej nieokreślonego sensu, a także sytuacje, czego przykładem są oplątujące gości pnącze roślin.
Należy też zwrócić uwagę na używany przez Gałczyńskiego język, który jest tak samo absurdalny jak fabuła i kompozycja utworu. Mianowicie autor stosuje dość nietypowe wyrażenia i zwroty, jak „infuzoria”, „grzyb grozy”, „książę nonsensu” czy „gwiezdnołapy niedźwiedź”, a także sięga po różne formy, wplatając w treść zarówno dialogi, jak i opisy. Wszystko to składa się na surrealistyczną wizję nierzeczywistego świata, gdzie dzieją się rzeczy niemożliwe, a zasady rządzące życiem społecznym i materialnym zostają złamane.
Płonąca żyrafa
Surrealizm był nie tylko kierunkiem literackim, ale również malarskim. Jednym z tego typu dzieł jest obraz Salvadora Dali zatytułowany „Płonąca żyrafa”. Na pierwszym planie znajduje się zdeformowane ciało kobiety, które przypomina raczej zmarłą postać niż tętniącą życiem bohaterkę. Widać jej kości, zarysowuje się jakby jej szkielet, spotęgowany wbijającymi się maczugami w plecach podpartych na kulach inwalidzkich. Kobieta nie ma twarzy, wygląda, jakby była lunatyczką bądź osobą niewidomą, jakby szukała pomocy bądź jakiegokolwiek oparcia.
Wychodzą z niej niedomknięte szuflady, zaś w tle dostrzegamy drugą postać, bardzo podobną do pierwszej żeńskiej postaci. Z jej głowy wychodzą gałęzie, a z pleców maczugi. W dłoni trzyma czerwoną wstążkę; można wywnioskować, że to znak zwycięstwa. Kobieta w niewiadomym kierunku wyciąga rękę, jednak jej wyprostowana postawa jest pewniejsza, niż w przypadku pierwszej kobiety. Tytułowa żyrafa płonie w dalszym planie, a z jej ciała wychodzą kłębiaste dymy pożaru, co podkreśla jałowość tejże sceny.
Interpretacja tego obrazu może mieć wiele warstw i skojarzeń. Z jednej strony dominuje tu fascynacja tematyką śmierci, przemijania ludzkiego ciała, jego rozkład, co bardzo odpowiada przekonaniom Salvadora Dali, że cała cywilizacja dochodzi do momentu upadku i rozbioru. Szafki odwołują nas do popularnej psychoanalizy Freuda, a pusty krajobraz do znanych widoków z Hiszpanii. Kule odpowiadają dziecięcemu fetyszowi samego malarza. Motyw inwalidzki często pojawia się w dziełach malarskich Salvadora Dali. Sam malarz nazwał swój genialny malunek „męskim, kosmicznym potworem apokalipsy”.
Pies andaluzyjski
Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, jest film Luisa Buñuela zatytułowany „Pies andaluzyjski”. Łączy on w sobie kilka różnych i niepowiązanych wzajemnie scen, a ich głównymi bohaterami jest pewna para trzydziestolatków. Kolejne sceny nie mają ze sobą żadnego związku, a relacja przyczyna-skutek nie istnieją.
W „Psie andaluzyjskim” nie istnieją również żadne ograniczenia fizyczne, czego dowodem są wychodzące z dłoni mężczyzny mrówki czy goniący uciekające kobiety mężczyzna ciągnący fortepian załadowany rozkładającymi się ciałami osłów, żywymi kapłanami i tablicą z Dziesięcioma Przykazaniami. Zaprezentowany świat kompletnie wymyka się z reguł logiki i jest wyłącznie wytworem wyobraźni jego autorów. Nawiasem mówiąc, „Psa andaluzyjskiego” uznaje się za pierwszy surrealistyczny film w historii kina, a duży wpływ na jego końcowy kształt miała osoba Salvadora Dalego.
Podsumowanie
Surrealizm wywołał wielką falę krytyki, jak również upodobań u odbiorców. Na pewno wyznaczył nowy kierunek artystyczny, a także odgrywał rolę swojego rodzaju buntu i przełamania kulturalnego tabu. Surrealizm pragnął ubogacić człowieka, uważając, że czasy realizmu przyćmiły jego piękną i nieskończoną wyobraźnię. Dzieła surrealistyczne miały być celebracją snu, podświadomości i wszelkiej wolności, jaka wypływa z wyzwolonej duszy człowieka. Dlatego w twórczości surrealistycznej nie dostrzega się żadnych granic, jakby wszystko było piękną twórczą halucynacją prowadzącą do uruchomienia irracjonalnego myślenia. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, że surrealistyczna wizja świata prezentuje zdeformowaną, nierzeczywistą, pozbawioną reguł, absurdalną i karykaturalną rzeczywistość będącą niepohamowanym odbiciem bezgranicznej wyobraźni twórców.