Utopie filmowe – omów na wybranych przykładach

Utopia to termin określający doskonale zorganizowane społeczeństwo, w którym wszyscy ludzie są szczęśliwi, żyją ze sobą w harmonii, a ich społeczność nie musi walczyć z żadnymi wewnętrznymi problemami. Utopia to definicja państwa idealnego, pełnego równości i sprawiedliwości, która ma swoje źródła w eseju Tomasza Morusa zatytułowanym właśnie „Utopia”. Do kwestii utopii odwoływał się już Platon w swoim utworze „Państwo”, choć w tym czasie nie istniało jeszcze to określenie, bo Tomasz Morus żył w wieku XV i XVI.

Utopia to jednak tylko wyobrażenie niemożliwe do zrealizowania w rzeczywistości, pełniące funkcję swego rodzaju modelu idealnego wyznaczającego cele, do którego państwa powinny dążyć w swoim działaniu. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej przeanalizować funkcjonowanie utopii w dziełach filmowych.

Człowiek demolka

Nakręcony w 1993 roku film zatytułowany „Człowiek demolka” opowiada historię policjanta i mordercy, którzy zostali poddani hibernacji i obudzili się w 2032 roku – najpierw wybudził się zbrodniarz, a następnie stróż prawa, aby go skutecznie złapać. Okazuje się bowiem, że w rzeczywistości zobrazowanej w „Człowieku demolce” policjanci nie są w stanie poradzić sobie z tak groźnym przestępcą. Wynika to z faktu, że w ich świecie wyeliminowano wszelkie przejawy zła i przemocy, w efekcie czego stróże prawa nie są przyzwyczajeni do walki z naprawdę niebezpiecznymi osobami, toteż jedyną ich nadzieją jest policjant z przeszłości.

Utopia w „Człowieku demolce” polega na tym, że wszyscy są całkowicie bezpieczni, zdrowi oraz grzeczni i kulturalni wobec siebie. Społeczeństwo przyszłości zobrazowane w filmie na przykładzie ogromnej, amerykańskiej metropolii nie ma żadnych problemów, żyje na bardzo wysokim poziomie i nie przejmuje się niczym. Uderzająca jest nieskazitelna czystość i wprost pedantyczne uporządkowanie miasta, którego mieszkańcy mogą cieszyć się z najnowszych zdobyczy techniki, takich jak nawigacje GPS, tablety, urządzenia sterowane głosem czy samochody poruszające się bez kierowców.

Jednocześnie zakazane są wszelkiego rodzaju szkodliwe dla zdrowia rzeczy, takie jak jedzenie typu fast-food, pornografia, tytoń, alkohol i inne używki, dzięki czemu wszyscy są zdrowi, a śmiertelne choroby zostały wyeliminowane. Obywatele metropolii nawet nie przeklinają, ponieważ za każde wulgarne słowo automatycznie otrzymuje się mandat. Widać zatem, że film „Człowiek demolka” przedstawia idealnie urządzone społeczeństwo, w którym szczęśliwi ludzie wiodą pozbawione wszelkich trosk i beztroskie życie bez udziału zła.

Należy jednak mieć na uwadze, że zostało to osiągnięte dzięki całkowitej inwigilacji obywateli i szeregowi zakazów oraz nakazów prawnych, które narzucono na nich z góry, oczywiście dla ich dobra. W efekcie utopia z „Człowieka demolki” przyjmuje niekiedy karykaturalne formy, jak np. wówczas, gdy policjanci po dobroci próbują przemówić do rozsądku głównego bohatera, czyli zabójczo groźnego przestępcy lub kiedy okazuje, że aby uniemożliwić akty przemocy, zakazano kontaktów fizycznych między ludźmi i tym samym wyeliminowano z ich życia seks, zaś naturalne rodzenie dzieci zastąpiono laboratoryjnym.

Gruba ryba

Produkcja Tima Burtona „Gruba ryba” przedstawia retrospektywne dzieje pewnego starszego mężczyzny, który na łożu śmierci opowiada synowi swoje życie z młodości. Mimo że sytuacja, w jakiej się znajduje, jest bardzo trudna, to bynajmniej nie wpływa to na jego samopoczucie i tak jak ma w zwyczaju, roztacza przed synem szereg zmyślonych historii. Jedna z nich dotyczy wizyty w ukrytym głęboko w lesie miasteczku Spectre, w którym wszyscy chodzą boso, ponieważ ziemię obrasta przyjemna w dotyku i równiutko przystrzyżona, pachnąca i zielona trawa.

Kiedy główny bohater przybywa do miasta, zostaje serdecznie powitany przez mieszkańców, którzy z niezwykłą życzliwością goszczą go u siebie. Są to ludzie pełni radości, niemający żadnych trosk i prowadzący spokojne i uporządkowane życie – za dnia bujają się w fotelach na werandach swoich przytulonych domków, a wieczory spędzają na zabawach i przyjęciach. W Spectre nikt się donikąd nie spieszy, a życie toczy się powoli ustalonym od wielu lat rytmem. W tej niewielkiej społeczności wszyscy dobrze się znają i każdy jest dla siebie przyjacielem.

Mieszkańcy są zatem jedną wielką rodziną kochającą swoje miasteczko szczerą i oddaną miłością. Nikt nie ma żadnych problemów, pogoda jest zawsze idealna i nawet ciasta smakują tak dobrze jak nigdzie indziej. Nic więc dziwnego, że kiedy główny bohater mówi, że chce stąd odejść, każdy się dziwi jego słowom, ponieważ jeszcze nikt w historii jeszcze stąd nie wyjechał. Spectre to zatem sielankowa utopia, uderzająca naturalnością i beztroską życia, która symbolizuje wyobrażenie na temat idealnie zorganizowanej, dziewiczej społeczności.

Żony ze Stepford

Wizja niewielkiego, utopijnego miasteczka, gdzie czas biegnie powoli, a wszyscy mieszkańcy są w pełni szczęśliwi i zadowoleni z życia, została zawarta również w nakręconym w 2004 roku filmie zatytułowanym „Żony ze Stepford”. Opowiada on historię pewnej rodziny, która zmienia miejsce zamieszkania z uwagi na wyrzucenie z pracy żony i matki. Bohaterowie przenoszą się do niewielkiej i uroczej mieściny zwanej Stepford, pełnej pięknych, zadbanych rezydencji z równo przyciętymi trawnikami i wiecznie uśmiechniętych, zadowolonych z życia ludzi.

Wydaje się, że jest to miejsce idealne do odpoczynku i szczególnie dobrze dostosowane do rodzin z dziećmi, co wynika z braku przestępczości i serdecznej życzliwości mieszkańców. Wszak główna bohaterka i jej najbliżsi zostają przywitani w sposób niezwykle otwarty i serdeczny. Tym, co odróżnia Stepford od innych miejscowości, jest jednak przede wszystkim zachowanie mieszkających tu kobiet, które polega na ciągłym usługiwaniu mężom i spełnianiu ich zachcianek, począwszy od kulinarnych, skończywszy na erotycznych.

Wszystkie mieszkające tu kobiety są idealnymi żonami, matkami i kochankami, które spędzają czas na wypełnianiu obowiązków domowych – praniu, myciu, sprzątaniu, zabawianiu dzieci, koszeniu trawy, przygotowywaniu posiłków i wykonywaniu zaleceń mężczyzn. Wydają się one przy tym niezwykle szczęśliwe i spełnione, podobnie jak ich mężowie, czemu zresztą nie należy się dziwić. W „Żonach ze Stepford” mamy zatem do czynienia z męską utopią, jednak ostatecznie okazuje się, że kobiety są przez swoich mężów ubezwłasnowolnione i przymuszone do zachowań pożądanych z ich punktu widzenia, a więc jest to utopia sztuczna i wymagają ofiar.

Avatar

W przypadku trójwymiarowej produkcji zatytułowanej „Avatar” i wyreżyserowanej przez Jamesa Camerona mamy do czynienia z futurystyczną wizją utopijnej krainy w roku 2154, ukazaną na przykładzie jednego z księżyców w układzie Alfa Centauri. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zobrazowana przez Camerona rzeczywistość jest dość podobna do ziemskiej, jednak po dokładniejszym poznaniu okazuje się ona znacznie bardziej magiczna, żywa i kolorowa. Większość roślin potrafi reagować na zewnętrzne bodźce, zmieniać swoje barwy i podejmować różnego rodzaju działania, a dzikie i drapieżne zwierzęta czają się w wielu miejscach.

Owe stworzenia wydają się zmutowanymi rasami ziemskich gatunków, czego przykładem są mroczne konie z podłożonym rogiem, thanatory przypominające nasze pumy czy procaki podobne do bocianów. Ogromne wrażenie robią monumentalne góry, potężne skaliste ostańce, rwące rzeki, liczne wyspy, rozległe morza czy gigantyczne drzewa. Większość z nich ma swoje nazwy, czego przykładem są Góry Alleluja, Kamienne Łuki, Drzewo Domowe czy Drzewo Dusz. Charakterystycznym elementem Pandory jest zielono-niebieska aura niezwykle bogatej i różnorodnej roślinności, która pulsuje, zmieniając kolory i niemal żyjąc własnym życiem.

Jest to dziewiczy, nietknięty ręką cywilizacji i prawdziwy, ale groźny świat, z którym trzeba się zintegrować i uszanować jego zasady, aby móc w nim żyć. Jedyną rasą przystosowaną do egzystowania w tym miejscu są Na’vi, z wyglądu przypominający wyrośniętych ludzi o niebieskiej skórze, a pod względem kulturowym budzący skojarzenia z Indianami. Wykazują się wielkim szacunkiem dla natury, pierwotnymi obyczajami i wielką walecznością, którą udowadniają podczas próby kolonizacji Pandory przez człowieka, który w tym przypadku symbolizuje zło, a Na’vi dobro.

Społeczność zilustrowana przez Jamesa Camerona jest zorganizowana na zasadzie utopii, gdyż każdy ma w niej swoje określone miejsce, wszyscy cieszą się światem i bardzo go szanują, brak wśród nich przemocy i wzajemnej niechęci, a wspólne wartości zbliżają wszystkich do siebie. Podsumowując, w „Avatarze” mamy do czynienia z pierwotną utopią, gdzie respektuje się prawa natury i żyje się w zgodzie z naturą.

Podsumowanie

Filmowe utopie mogą ukazywać zarówno wielkie uniwersa i ogromne metropolie tętniące życiem, tak jak to było w „Człowieku demolce” i „Avatarze”, jak i niewielkie oraz spokojne miasteczka, czego dowodzą przykłady „Grubej ryby” i „Żon ze Stepford”. Są to idealnie zorganizowane społeczności, w których bohaterowie żyją bez żadnych trosk i problemów oraz wykazują się wobec siebie życzliwością i serdecznością. Utopie mogą być wizją przyszłości, tak jak w „Człowieku demolce” i „Avatarze”, lub wyidealizowanym obrazem współczesnej nam rzeczywistości, co widać w „Grubiej rybie” oraz „Żonach ze Stepford”. Warto jednak zauważyć, że zaprezentowane filmy dowodzą, iż stworzenie utopii wymaga poniesienia wysokich kosztów związanych z totalitarną kontrolą człowieka, o czym świadczą przykłady „Żon ze Stepford” i „Człowieka demolki”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Brabila Marco, Człowiek demolka, USA, Warner Bros., 1993,
2) Burton Tim, Duża ryba, USA, Columbia Pictures, 2003,
3) Cameron James, Avatar, USA, Nowa Zelandia, 20th Century Fox, 2009,
4) Oz Frank, Żony ze Stepford, USA, Paramount Pictures, 2004.

II Literatura przedmiotu:
1) Graciotti Sante, Utopia, W: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wyd. 2 poszerz. i popraw, Wrocław, Ossolineum, 1996, ISBN 8304033526. s. 646- 653,
2) Kowalska Aniela, Od utopii do antyutopii, Warszawa, WSiP, 1987, rozdz.: Thomas More i jego Utopia, ISBN 830202595X,
3) Pieróg Stanisław, Utopia, Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1994, ISBN 8304032511, s. 991- 994,
4) Szczypiński Adrian, Avatar, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/avatar_v2.html, 20.03.2015.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Utopie filmowe ilustrują doskonale zorganizowane społeczeństwa, w których wszyscy ludzie są szczęśliwi, żyją ze sobą w harmonii i nie muszą walczyć z żadnymi wewnętrznymi problemami.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Człowiek demolka: utopijna wizja przyszłości, w której sterylne społeczeństwo jest pozbawione jakichkolwiek przejawów zła i przemocy.
b) Duża ryba: idylliczne i sielankowe miasteczko Stepford, w którym życie toczy się powoli i bez żadnych problemów, a wszyscy mieszkańcy się znają i szanują.
c) Żony ze Stepford: utopijna wizja małego miasteczka, w którym kobiety są idealnymi matkami, żonami i kochankami wykonującymi polecenia mężów.
d) Avatar: Pandora jako symbol dziewiczej i nietkniętej ludzką ręką utopii, która cechuje się monumentalnością, barwnością i szacunkiem wobec przyrody.

3. Wnioski:
a) Utopie mogą ukazywać zarówno wielkie uniwersa i ogromne metropolie tętniące życiem, jak i niewielkie oraz spokojne miasteczka.
b) Utopie mogą być wizją przyszłości lub wyidealizowanym obrazem współczesnej nam rzeczywistości.
c) Stworzenie utopii wymaga niekiedy poniesienia wysokich kosztów związanych z totalitarną kontrolą człowieka.