Życie i twórczość Andrzeja Wajdy – charakterystyka jej cech i głównych motywów

Większość reżyserów, szczególnie tych najbardziej wybitnych, mających największy dorobek artystyczny i cieszących się powszechnym szacunkiem wśród widzów oraz krytyków ma swój własny, charakterystyczny styl. Sięgają oni po specyficzne tematy i posługują się określonymi technikami oraz metodami, co sprawia, że ich twórczość odróżnia się od produkcji nakręconych przez innych reżyserów. Z pewnością jedną z tego typu postaci jest Andrzej Wajda, czyli nasz najbardziej utytułowany i bodaj najsłynniejszy polski reżyser na świecie.

Sylwetka artysty

Andrzej Wajda urodził się w Suwałkach w połowie lat 20. XX wieku. Przeżywszy wojnę, w roku 1946 zaczął studia malarskie na wydziale Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, które skończył w ciągu 4 lat. Wówczas rozpoczął kolejne studia, tym razem na wydziale reżyserii w Szkole Filmowej w Łodzi, co wyznaczyło jego późniejsze życie zawodowe, na stałe wiążąc je z fotelem reżyserskim. Pierwszy film Wajdy zatytułowany „Pokolenie” nie przyniósł mu rozgłosu, jednak nie trzeba było długo na niego czekać, gdyż już kolejna produkcja stała się filmem kultowym i do dzisiaj uważanym za legendarny.

„Kanał” – bo o nim mowa – otworzył Wajdzie drogę do wielkiego kina. Reżyser nie zmarnował tej szansy i kolejne dzieła stanowiły już tylko potwierdzenie jego kunsztu. Takie filmy jak „Popiół i diament”, „Nóż w wodzie”, „Lotna”, „Brzezina”, „Człowiek z marmuru” czy „Panny z wilka” przypieczętowały sukces Wajdy, który wielokrotnie otrzymywał nagrody za swoje dzieła. Ukoronowaniem jego twórczości był rok 2000, kiedy to otrzymał Oscara za całokształt twórczości.

Inspiracje literackie

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech twórczości Andrzeja Wajda jest bez wątpienia fakt, że bardzo często inspiruje się literaturą. Z reguły sięga po wielkie dzieła polskich pisarzy, które na stałe wpisały się w kanon lektur obowiązkowych dla Polaków. Aby poprzeć tę tezę, wystarczy przywołać chociażby takie adaptacje Andrzeja Wajdy jak „Wesele” stworzone na bazie dramatu Stanisława Wyspiańskiego, „Pan Tadeusz” na kanwie epopei Adama Mickiewicza, „Ziemia obiecana” będąca ekranizacją powieści Władysława Reymonta czy „Zemsta” oparta na komedii Aleksandra Fredry. Co więcej, Andrzej Wajda przeważnie nie zmienia fabuły dzieł literackich i praktycznie powiela ją w scenariuszu lub modyfikuje tylko w niewielkim stopniu.

Jego adaptacje mają za zadanie w jak najwierniejszy sposób oddać charakter, nastrój i akcję książki. Jeżeli zachodzą jakieś zmiany, to są one niewielkie i nie mają dużego wpływu na treść ekranizacji w stosunku do jej pierwowzoru. W tym kontekście warto przywołać takie przykłady jak chociażby ten z „Wesela”, gdzie w postać Wernyhory wciela się aktor przypominający wyglądem marszałka Piłsudskiego, w efekcie czego osoby, które nie mają pojęcia, co symbolizuje Wernyhora, mogą w łatwy sposób sobie to uświadomić. Innym takim przykładem jest wyeliminowanie z ekranizacji „Pana Tadeusza” wątku o rehabilitacji Jacka Soplicy, co wynika z konieczności dostosowania czasu trwania ekranizacji do wymogów kinowych.

Zaangażowanie społeczne

Kolejną cechą charakterystyczną twórczości Wajdy jest to, że można ją określić jako zaangażowaną społecznie. Reżyser często odnosi się bowiem do problemów społeczno-politycznych, jakie są związane z okresem historycznym obejmującym dany film. I tak w „Kanale” mamy do czynienia z tematyką Powstania Warszawskiego, które zostało ukazane w tragiczny sposób. Mianowicie Wajda ukazał z góry skazane na porażkę starania ponad czterdzieścioro powstańców wędrujących po tytułowych kanałach. Ich los jest bardzo dramatyczny i smutny, ponieważ pomimo wielkiego poświęcenia, ogromnej odwagi i heroizmu, jakim się wykazują, ostatecznie wszyscy giną.

Ich walka okazuje się bezsensowna i bezcelowa, a śmierć spotyka ich w momentach mających niewiele wspólnego z godnym i ludzkim umieraniem. Czy w takim razie Wajda krytykuje to wydarzenie oraz jego uczestników? W moim mniemanie nie, a nawet wręcz przeciwnie – oddaje im hołd, pokazując, że są bohaterami z krwi i kości, którzy mimo trudności, jakie ich spotykają, próbują im podołać i stawić im czoła, choć często się to nie udaje. Podobny wydźwięk ma film „Katyń”. Produkcja przedstawia temat rosyjskiego mordu na polskich żołnierzach, jaki miał miejsce w lesie katyńskim w czasie II wojny światowej, kiedy to ponad 20 tys. jeńców wojennych z naszego kraju straciło życie na podstawie wyroku wydanego przez samego Stalina.

Żołnierze polscy w „Katyniu” zostali przedstawieni jako ludzie odważni, inteligentni i ze wszech miar kochający swój kraj. I choć Wajda w naturalistyczny sposób ukazał ich śmierć, co sprawia, że ich los wydaje się niezwykle dramatyczny, to jednocześnie w filmie widoczny jest patos i gloryfikacja śmierci generałów. Świadczą o tym powolne ujęcia i patetyczna muzyka. W „Katyniu” mamy zatem do czynienia zarówno z dramatycznym, jak i heroicznym przedstawieniem wizerunku polskich żołnierzy jako patriotów poświęcających życie w imię swojego narodu, co upodabnia ten film do „Kanału”.

Wszytko to pozwala stwierdzić, że Wajda w swoich dziełach poruszał nie tylko tematykę historyczno-polityczną, ale również przedstawiał patriotyzm Polaków i ich poświęcenie w imię narodu. Na podstawie jego twórczości można wywnioskować, że sprawy narodowe były dla niego zawsze istotne. Z tego względu oddawał hołd rodakom walczącym o ojczyzny i w heroiczny sposób ukazywał ich działania, gloryfikując je i podkreślając ich znaczenie. Na podstawie „Kanału” i „Katynia” widać, że filmy Wajdy są zaangażowanie społecznie i politycznie, jednak nie dotyczą one wyłącznie wojny, ponieważ odnoszą się również do zmian społecznych zachodzących w Polsce, czego dowód stanowi „Ziemia obiecana”.

Zaangażowane społecznie jest oczywiście także „Wesele” odnoszące się do kondycji polskiego społeczeństwa w dobie powstania listopadowego. Wajda często wrzuca swoich bohaterów w wir historii i portretuje ich postaci na tle określonych wydarzeń i sytuacji. Przedstawia dążenia jednostek w odniesieniu do takich sytuacji jak wspomniana wojna, czego dowód stanowią dzieła „Kanał” i „Katyń”, powstanie narodowe, tak jak to miało miejsce w „Weselu”, czy rozkwit kapitalizmu, o którym mówi „Ziemia obiecana”.

Tematyka historyczno-patriotyczna

Szczególnie ważnym tematem w twórczości Wajdy jest polskość. Reżyser przywiązuje do niej olbrzymią uwagę wielokrotnie starając się ją zdefiniować i określić jej istotę. Pierwiastek polskości można zauważyć w przeważającej większości jego filmów z „Weselem”, „Panem Tadeuszem”, „Kanałem”, „Katyniem” i „Ziemią obiecaną czele”. Każda z tych produkcji porusza temat polskości w innym kontekście, lecz zawsze w odniesieniu do ważnych wydarzeń historycznych. Na ich tle dane jest nam ujrzeć dążenia, marzenia, działania, charakter, cele i osobowość Polaków. Na tle jednostkowych dążeń bohaterów reżyser bardzo często portretuje realia danej epoki.

Stara się je przedstawić w jak najbardziej rzeczywisty i zgodny z faktycznym stanem rzeczy sposób, dzięki czemu jego dzieła dobrze oddają charakter danego okresu. „Pan Tadeusz” doskonale portretuje romantyczną wizję szlacheckiego dworku w Soplicowie, na przykładzie zmieniającej się w przemysłowego molocha Łodzi z „Ziemi obiecanej” świetnie oddaje czas rozkwitu kapitalizmu, a w „Kanale” i „Katyniu” sugestywnie przedstawia tragizm i beznadziejność rzeczywistości wojennej. Z faktu starania o dokładne ukazanie realiów epoki wynika to, że filmy Wajdy charakteryzują się dbałością o szczegóły, wiernym odtworzeniem scenografii oraz wykorzystaniem odpowiednich kostiumów i należytych dekoracji.

Warsztat reżyserski

Wymienione powyżej cechy twórczości Andrzeja Wajdy były związane z jej treścią, dlatego teraz wypadałoby pokrótce scharakteryzować specyfikę formy reżysera. Oprócz wspomnianej dbałości o szczegóły, która wynika z dokładnego przedstawiania realiów epoki, w filmach Wajdy można zaobserwować częste posługiwanie się metodą kontrastu. Doskonałym przykład produkcji posługującej się tym zabiegiem jest „Wesele”, gdzie sceny statyczne przeplatają się z dynamicznymi, a także „Katyń”, gdzie dokumentalne obrazy zbrodni katyńskiej korespondują z patetyczną muzyką i gloryfikacją postawy żołnierzy.

„Wesele” stanowi również dowód na to, że Wajda w swoich filmach inspirował się malarstwem, w tym przypadku impresjonistycznymi obrazami Wyspiańskiego. Idealnie widać to w momencie, gdy sportretowane zostaje spowite mgłą pole, co nadaje filmowi tajemniczości. Tego typu widoki, wyglądające jakby żywcem wyjęte z jakiegoś obrazu, można też zaobserwować w „Panu Tadeuszu”. W tym przypadku mają one tworzyć sielski krajobraz arkadyjskiego Soplicowa.

W kontekście tematu warto również zwrócić uwagę na to, że Andrzej Wajda posiada ulubionych aktorów, których systematycznie obsadza w swoich filmach. Najlepszym przykładem tego typu postaci jest chyba Daniel Olbrychski, który wystąpił w „Ziemi obiecanej” jako Karol Borowiecki, w „Panu Tadeuszu” jako Gerwazy Rębajło czy w „Weselu” jako Pan Młody – Lucjan Rydel. Inny aktor regularnie pojawiający się w produkcjach Wajdy to Wojciech Pszoniak, który w „Weselu” wcielił się w Dziennikarza i Stańczyka, a w „Ziemi obiecanej” w Moryca Welta.

Podsumowanie

Typowe cechy dla twórczości Andrzeja Wajdy to: częste sięganie po utwory literackie jako podłoże dla scenariusza filmowego, fakt, że jego dzieła są zaangażowane w sprawy społeczno-polityczne, a tło fabuły stanowią ważne wydarzenia historyczne oraz wykorzystywanie metody kontrastu. Ponadto należy zauważyć, że w swoich filmach Andrzej Wajda z reguły w dokładny i rzeczywisty sposób przedstawia kontekst epoki, ukazując jej realia. Wszystko to sprawia, że twórczość naszego najwybitniejszego reżysera jest bardzo charakterystyczna i nie sposób pomylić ją z produkcjami jakiegokolwiek innego rodzimego twórcy.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Wajda Andrzej, Kanał, Polska, Zespół Filmowy Kadr, 1957,
2. Wajda Andrzej, Katyń, Polska, ITI Cinema, 2007,
3. Wajda Andrzej, Pan Tadeusz, Polska, Francja, Apollo Film, 1999,
4. Wajda Andrzej, Wesele, Polska, Zespół Filmowy X, 1972,
5. Wajda Andrzej, Ziemia obiecana, Polska, Zespół Filmowy X, 1975.

II Literatura przedmiotu:
1. Filmowy świat Andrzeja Wajdy, red. Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Piotr Sitarski, Kraków, Universitas, 2003, ISBN 8324202587,
2. Kosecka Barbara, Kubisiowska Katarzyna, Pan Tadeusz, Wesele, W: Lektury na małym ekranie, czyli mały leksykon, Kraków, Znak, 1999, ISBN 8370068561,
3. Oświeciński Rafał, Ziemia obiecana, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/ziemia.html, 25.03.2012,
4. Oświeciński Rafał, Kanał – bohaterowie umierają, dostęp online: www.film.org.pl/prace/kanal.html, 25.03.2012.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: W swojej twórczości Andrzej Wajda posługuje się określonymi metodami i środkami artystycznymi oraz sięga po specyficzne tematy, co tworzy jego charakterystyczny styl.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Krótka nota biograficzna: omówienia początków kariery Andrzeja oraz jej rozkwitu; zaprezentowanie najsłynniejszych filmów reżysera.
b) Czerpanie inspiracji z literatury: Andrzej Wajda jako reżyser, który często adaptuje treść dzieł literackich na potrzeby ekranizacji filmowej.
c) Kino zaangażowane społecznie, politycznie i historycznie: udowodnienie, że filmy Andrzeja Wajdy poruszają ważne tematy społeczno-polityczne i często odnoszą się do istotnych wydarzeń historycznych.
d) Omówienie formy: wykorzystywanie metody kontrastu; dbałość o szczegóły i detale; czerpanie inspiracji z malarstwa.

3. Wnioski:
a) Typowe cechy twórczości Andrzeja Wajdy to: zaangażowanie w sprawy społeczno-polityczne, odnoszenie się do wydarzeń historycznych, adaptowanie dzieł literackich na potrzeby fabuły filmu i wykorzystywanie metody kontrastu.
b) Dzieła Andrzeja Wajdy w dokładny i zgodny z rzeczywistością sposób portretują realia danej epoki.