Poszukiwanie sensu życia i wartości w literaturze – scharakteryzuj wybranych bohaterów

Sens życia to istota i fundament bytu człowieka, wokół którego skupia on swoje dążenia. Choć definicja sensu życia jest klarowna, to dla każdego oznacza on coś innego – dla jednych wiąże się z religią i Bogiem, dla innych z pracą, pieniędzmi lub karierą, a dla kolejnych z rodziną i dziećmi. Zdarzają się jednak sytuacje, że brakuje nam poczucia sensu życia, w związku z czym jesteśmy zmuszeni do jego poszukiwania.

W tym procesie próbujemy odnaleźć cele, wartości lub ideały, którym moglibyśmy się z satysfakcją poświęcić. Zauważa to również literatura ukazująca sylwetki bohaterów poszukujących sensu życia. W jaki sposób dążą oni do jego odnalezienia? Czy im się to udaje i jakim kosztem? Co oznacza dla nich ów sens życia? W trakcie dzisiejszego wystąpienia na podstawie wybranych przykładów literackich z XIX wieku zamierzam scharakteryzować portrety i losy ludzi poszukujących sensu życia.

Kandyd

Utwór Woltera opisuje dzieje tytułowego bohatera, który podczas długiej, przymusowej i pełnej niespodziewanych przygód podróży poszukuje sensu życia. Robi to poprzez zdobywanie nowych doświadczeń, odwiedzanie wielu rozmaitych miejsc i poznawanie ludzi. W jej trakcie Kandyd konfrontuje optymistyczną filozofię leibnizowską wpajaną mu przez Panglossa z otaczającą go rzeczywistością, dzięki czemu udaje mu się odnaleźć prawdziwy sens życia ukryty pod słowami mówiącymi, że „należy uprawiać swój ogródek”.

Przez większą część utworu Kandyd wyraża jednak wpojone mu przez Panglossa przekonanie, że żyje w najlepszym z możliwych światów, lecz pod wpływem zdobywanych doświadczeń i przeżywanych przygód uświadamia sobie, że w istocie tak nie jest. Choć podróż tytułowego bohatera nie wynika z chęci poznania sensu życia, to ostatecznie się nią staje i rozwiewa jego wszelkie tezy dotyczące optymizmu oraz doskonałości świata. Duży wpływ mają na to nie tylko okrucieństwa i przykrości, jakie podczas podróży stają się udziałem Kandyda i jego kompanów, ale również spotkanie z filozofem Marcinem, które daje mu do zrozumienia, iż leibnizowski optymizm to niewłaściwa i nieodpowiadająca rzeczywistości filozofia życiowa.

Ostatecznie Kandyd odnajduje sens życia dzięki paradoksalnie prostej radzie pewnego starca przekonującego, że nie interesuje się wydarzeniami na świecie, a zamiast tego troszczy się o swoje gospodarstwo, rodzinę i najbliższych, dlatego czuje się spełniony. Kandyd podążą za tą sugestią i również wraz ze swoimi kompanami postanawia zająć się folwarkiem i skupić się na codziennej pracy. Tym samym bohater odnajduje sens życia w regularnej pracy i spokojnym oraz uczciwym wypełnianiu obowiązków gospodarczych.

Kordian

Kordian to rozdarty wewnętrznie indywidualista próbujący określić ideały, dla których mógłby się poświęcić. Widać w nim wielką wolę działania oraz pragnienie ofiary dla jakichś wyższych celów, lecz nie jest w stanie ich zdefiniować. Kordian jest głodny wrażeń, a jego zmysły i ambicje niezaspokojone. Jako młody romantyk poszukuje natchnienia i usiłuje znaleźć odpowiedź na pytanie, co jest najważniejsze. Wewnętrzne wahania i nieumiejętność odnalezienia sensu życia wynikają z młodego wieku Kordiana, który dodatkowo łączy się z romantycznym postrzeganiem świata i dużą emocjonalnością.

Jego pełna namiętności i uczuć dusza jest niespełniona, bo nie wypełniają jej żadne konkretne ideały wskazujące życiową drogę i kształtujące decyzje podejmowane przez młodego człowieka. Sytuacja zmienia się w momencie, kiedy Kordian wysłuchuje historię Grzegorza, w której wychwala on Polaków poświęcających życie w imię niepodległości narodu. Wówczas zapala się w duszy Kordiana iskra patriotyzmu, lecz gaśnie bardzo szybko i zostaje zastąpiona przez miłość do starszej kobiety o imieniu Laura.

Tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego w końcu odnajduje wartość, której w pełni się ofiarowuje, jednak nie kończy się to dla niego szczęśliwie, bo zostaje odrzucony przez ukochaną. Wyrazem poszukiwania sensu życia jest również podróż po Europie, w trakcie której zestawia własne wyobrażenia na temat świata z jego rzeczywistym obrazem. Za jej sprawą traci wszelkie złudzenia i uświadamia sobie, że cynizm, zło oraz chciwość to najważniejsze żądze władające ludźmi.

Ostatecznie swój życiowy cel Kordian odnajduje dopiero na górze Mount Blanc, gdzie przechodzi wewnętrzną metamorfozę i przekonuje się, że najistotniejszym ideałem, dla którego zamierza poświęcić energię, jest ojczyzna, co w konsekwencji prowadzi do zawiązania spisku przeciwko carowi i nieudanej próby jego zamordowania. Widać zatem, że Kordian to młodzieniec stale poszukujący sensu życia, który najpierw wybiera miłość, a następnie patriotyzm.

W swoich poszukiwaniach jest niezdecydowany i chwiejny, ale pełen energii, chęci i zapału. Kiedy już odnajduje jakiś ideał – czy to miłość, czy ojczyznę – ofiarowuje dla niego wszystko, podporządkowując mu swoje decyzje i dążenia. Dzieje się tak zarówno w przypadku uczucia skierowanego do Laury, które przeżywa bardzo intensywnie, jak i podczas spiskowych działań narodowowyzwoleńczych, którym jest wierny nawet wówczas, kiedy szanse ich powodzenia stają się iluzoryczne. Wszystko to potwierdza fakt, że młodość Kordiana koncentruje się wokół poszukiwania wartości traktowanych przez niego jako życiowy cel.

Lalka

Stanisław Wokulski z „Lalki” początkowo wiąże szczęście z karierą naukową, dlatego zaczyna uczęszczać do Szkoły Przygotowawczej, a później do Głównej. Choć zajmuje się nauką również podczas zsyłki na Syberię, to w rzeczywistości nie posiada żadnych tytułów ani odznaczeń naukowych. Jako naukowiec nie jest zaakceptowany w społeczeństwie – utytułowani naukowcy wytykają mu to, że jest kupcem, a z kolei kupcy wypominają, że jest naukowcem. Po nieudanej karierze naukowej Wokulski szuka szczęścia jako kupiec, jednak również w tej roli rodacy go nie akceptują.

Z uwagi na ogromny majątek, jaki zdobywa, Stanisław nie znajduje zrozumienia wśród niższych warstw społecznych. Choć satysfakcjonuje go spokój finansowy, to w istocie czuje, że spędzenie reszty życia w sklepie nie jest jego wymarzoną wizją przyszłości. W pewnym momencie Wokulski zakochuje się w Izabeli Łęckiej i od tej chwili sensem jego życia staje się miłość, której bez reszty się poświęca. Izabela pogardza jednak jego miłością, co kończy się jego osobistą tragedią.

Widać więc, że Wokulski przez cały czas trwania fabuły próbuje na różne sposoby określić, czym jest dla niego sens życia, lecz nie potrafi jednoznacznie zdecydować się, czy wiąże się on z rolą naukowca, kupca czy zakochanego arystokraty. Stanisław nie umie opowiedzieć się za jedną drogą i zamiast skupić się na nauce, która w gruncie rzeczy najbardziej go uszczęśliwiała, poszukuje innych rozwiązań, co nie wychodzi mu na dobre.

Źle lokuje swoje szczęście, ponieważ Izabela go nie kocha, a on zaślepiony miłością, nie widząc jej cynizmu i hipokryzji, traktuje uczucie do niej jako najważniejszy element życia. Wokulski nie potrafi więc odnaleźć spełnienia, bo podejmuje złe wybory i nie targają nim wewnętrzne sprzeczności, których często nawet sam nie potrafi zrozumieć.

Nad Niemnem

Jedna z bohaterek „Nad Niemnem” to Justyna Orzelska – młoda szlachcianka, która po śmierci matki mieszka ze swoim wujem – Benedyktem Korczyńskim. Justyna jest kobietą niezwykle pracowitą, umiejącą okazywać wdzięczność i niezwykle skromną. Ze względu na burzliwe dzieciństwo i zawód miłosny, jaki spotkał ją i Zenona, jest raczej zamknięta w sobie. Zamiast zabaw i spotkań z przyjaciółmi woli samotne przechadzki bądź lektury książek, dlatego można powiedzieć, że początkowo okazuje się osobą nieszczęśliwą.

Dopiero po poznaniu Jana Bohatyrowicza i związaniu się z nim Justyna przechodzi wewnętrzną metamorfozę. Wówczas odnajduje szczęście i zaczyna cieszyć się pełnią życia. Dzięki Janowi i jego uczuciu na nowo poznaje świat i czuje się potrzebna oraz kochana. Przy jego udziale kobieta poznaje historię rodu i tragiczne dzieje powstańców, co budzi w niej głębokie uczucia patriotyczne. W tym czasie Orzelska stopniowo odnajduje sens swojej egzystencji, jakim staje się praca. To w niej się spełnia, utożsamiając ją z samorealizacją i przysłużeniem się narodowi.

Praca podnosi jej poczucie wartości i daje siłę do działania, co widać chociaż wówczas, gdy radośnie śpiewając, wykonuje codzienne obowiązki. Pełnię szczęścia odnajduje w momencie, gdy przyjmuje oświadczyny Jana. Jak więc widać, w przypadku Justyna sens życia to miłość i praca. Obowiązki prowadzenia domu i pracy w polu całkowicie zmieniają jej podejście do życia, nadając mu nowy, głęboki wymiar, co zawdzięcza w głównej mierze Janowi.

Ponadto poznając tradycje powstańcze, tak mocno wpływające na tożsamość wszystkich bohaterów „Nad Niemnem”, czuje się wyróżniona. Jest świadoma, że dzięki pracy i miłości stała się częścią świata, do którego tak bardzo chciała należeć. Wszystkie te trzy aspekty – praca, bycie częścią świata Bohatyrowiczów, a przede wszystkim miłość ze strony Jana pozwalają Justynie odnaleźć szczęście i życiowe spełnienie, zmieniając ją z zamkniętej w sobie i skromnej dziewczyny w dojrzałą, radosną i świadomą swojej wartości kobietę.

Syzyfowe prace

W „Syzyfowych pracach” autor dokładnie ilustruje proces poszukiwania wartości przez Marcina Borowicza i jego kolegów na tle postępującej rusyfikacji zaordynowanej na Kielecczyźnie przez zaborców. Poznajemy go jako ośmiolatka rozpoczynającego naukę, a ostanie sceny z jego udziałem ukazują go jako maturzystę przygotowującego się do studiów. Jednym z momentów przełomowych dla głównego bohatera jest wyprowadzka z domu i osiedlenie się na stancji.

Kolejna ważna chwila to śmierć matki, którą mocno przeżywa i którą próbuje załagodzić poprzez gorliwą pobożność. Wówczas poszukuje wartości w Bogu, jednak dość szybko okazuje się, że religia nie jest bynajmniej sensem jego życia, gdyż w stosunkowo krótkim czasie zaczyna fascynować się materializmem i staje się ateistą. Wpływ na tę przemianę ma lektura książki Buckla „Historia cywilizacji w Anglii”. Uczęszczając do gimnazjum, Marcin ulega jednocześnie wpływom rusyfikacji, co jest szczególnie widoczne na podstawie jego relacji z inspektorem Zabielskim.

Nieświadomy celów działania rusyfikatorów, naiwny młodzieniec bezrefleksyjnie poddaje się im, w czym bynajmniej nie jest odosobniony. Uczniowie chętnie angażują się bowiem w przyswajanie rosyjskich wartości, a z niechęcią odnoszą się do polskiego dorobku historycznego i kulturalnego. Dopiero gdy w trakcie lekcji polskiego Bernard Zygier w podniosły sposób recytuje „Redutę Ordona”, zarówno Marcin, jak i inni chłopcy przechodzą wewnętrzną przemianę i uświadamiają sobie, że Polska jest jedną z najważniejszych wartości, o które powinni walczyć.

Proces poszukiwania wartości nie kończy się oczywiście na recytacji utworu Adama Mickiewicza podczas lekcji polskiego, bo jest to właściwie dopiero początek. Rozumiejąc, jak duży błąd popełnili, kiedy wspierali rusyfikatorów, młodzieńcy postanawiają założyć tajne stowarzyszenie krzywiące wiedzę na temat polskiej literatury. Wzajemnie się wspierają i wzmacniają w sobie uczucia patriotyczne poprzez tajne spotkania. Wielką metamorfozę przechodzi szczególnie Marcin, który przeistacza się z uległego pupilka nauczycieli z w ich wroga, który nie boi się obrzucić błotem Majewskiego.

Na przykładzie Marcina Borowicza widać, że poszukiwanie wartości w życiu młodego człowieka odbywa się samoistnienia i nie musi być świadomym procesem, tak jak w przypadku Kordiana, ale naturalnym zjawiskiem wynikającym z dziejących się wokół wydarzeń, a także z osobistego dojrzewania i uświadamia sobie pewnych rzeczy przez bohaterów. W „Syzyfowych pracach” poszukiwanie wartości polega na kształtowaniu charakteru i osobowości poprzez nawiązywanie relacji z innymi ludźmi, poznawanie dzieł kultury i historii oraz konfrontowanie faktów z wyobrażeniami uczniów na temat otaczającej ich rzeczywistości.

Ludzie bezdomni

Główny bohater „Ludzi bezdomnych”, Tomasz Judym, stoi na rozdrożu i musi wybierać pomiędzy dwiema wykluczającymi się – w jego mniemaniu – wartościami: rodziną a pracą na rzecz potrzebujących. Przekonanie, że nie da się ich ze sobą połączyć, sprawia, że musi zdecydować, czy sensem życia jest dla niego idealizm i działanie na rzecz innych, czy zbudowanie małżeństwa i posiadanie dzieci z ukochaną Joanną Podborską, pragnącą zrealizować to marzenie jeszcze mocniej niż Judym.

Tomasz nie jest jednak zdecydowany, czy może zaangażować się w życie rodzinne, ponieważ w jego opinii przeszkodziłoby mu to w realizacji misji niesienia pomocy najbiedniejszym i najbardziej potrzebującym, która stała się ideą przyświecającą jego działaniu. Tragizm Tomasza polega wobec tego na tym, że jeżeli zdecyduje się na spokojne życie rodzinne u boku żony i dzieci, to będzie musiał zrezygnować z walki o sprawiedliwość społeczną, a jeśli ciągle będzie o nią walczył, praktycznie przekreśli marzenia o osobistym szczęściu i prawdziwej rodzinie, której przecież nigdy nie posiadał i o której zawsze marzył.

Judym musi wybierać, czy sens jego życia to spłacenie długu zaciągniętego w dzieciństwie od społeczeństwa, czy porzucenie tych wzniosłe plany zaszycie się w rodzinnym domu. Konieczność podjęcia takiej decyzji jest niezwykle trudny, ponieważ żaden z wyborów nie jest dobry i każdy wiąże się z rezygnacją z bardzo ważnych dla Tomasza wartości. Ostatecznie Judym porzuca marzenia o rodzinie i kontynuuje swoją prospołeczną misję, którą uważa za sens życia, co kreuje go na wielkie idealistę i społecznika ofiarowującego życia dla tych, którzy najbardziej potrzebują pomocy.

Podsumowanie

Bohaterowie poszukujący szczęścia to z reguły idealiści, ludzie ambitni, pracowici, z determinacją dążący do celu, zaangażowani w realizację wyższych wartości oraz jednostki wyjątkowe i wyróżniające się wśród społeczeństwa. Jednocześnie należy zauważyć, że poszukiwanie sensu życia to proces żmudny, czasochłonny i wymagający, który nawet pomimo dużych wysiłków może się nie udać. Nierzadko wiąże się z koniecznością podejmowania trudnych decyzji życiowych i pojawieniem się rozterek wewnętrznych.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Kraków, Greg, 2004, ISBN 9788373272316,
2. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
3. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Zielona Sowa, 2006, ISBN 8373277412,
4. Wolter, Kandyd, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373895647,
5. Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724,
6. Żeromski Stefan, Syzyfowe prace, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8373271880.

II Literatura przedmiotu:
1. Inglot Mieczysław, Kordian: drogi i bezdroża w konstrukcji losu tytułowego bohatera, Język Polski w Szkole Średniej, 1999/2000, nr 2, s. 62-70,
2. Osmoła Józef, Lalka Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581207, s. 16-20,
3. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 25-34,
4. Wilczycka Danuta, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2010, rozdz.: Dojrzewanie młodzieży, ISBN 9788386581139, s. 31-37,
5. Wolski Marcin, Bohaterowie naszych lektur [z tego cyklu:] Kandyd czyli optymizm (Woltera), Antena, 1995, nr 43, s. 47.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Poszukując sensu życia, bohaterowie próbują odnaleźć bliskich ludzi, odpowiadające im wartości i idee lub satysfakcjonujące ich role społeczne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Kandyd: pełna przygód i niespodziewanych zdarzeń podróż, która pozwala Kandydowi na odnalezienie sensu życia w codziennej pracy i „opiekowaniu się własnym ogródkiem”.
b) Kordian: młody bohater targany sprzecznymi emocjami, który poszukuje ideałów i wartości mogących nadać sens życiu.
c) Nad Niemnem: Justyna Orzelska jako bohaterka, która po zawodzie miłosnym próbuje odnaleźć szczęścia i udaje się jej to u boku Jana Bohatyrowicza.
d) Lalka: Stanisław jako postać, która nie potrafi w jednoznaczny sposób zdefiniować swojej tożsamości; nieumiejętność znalezienia miejsca w społeczeństwie, która skutkuje tragicznym losem bohatera.
e) Syzyfowe prace: historia głównego bohatera i jego kompanów jako uczniów, w których kształtuje się świadomość patriotyczna i narodowa.
f) Ludzie bezdomni: Tomasz Judym jako wielki idealista, który przeżywa rozterki wewnętrzne i nie wie, czy całkowicie poświęcić się swojej misji, czy związać się z Joanną i założyć z nią rodzinę.

3. Wnioski:
a) Bohaterowie poszukujący szczęścia to z reguły idealiści, ludzie ambitni, pracowici, z determinacją dążący do celu, zaangażowani w realizację wyższych wartości oraz jednostki wyjątkowe i wyróżniające się wśród społeczeństwa.
b) Poszukiwanie sensu życia to proces żmudny, czasochłonny i wymagający, który nawet pomimo dużych wysiłków może się nie udać.
c) Poszukiwanie sensu życia często wiąże się z koniecznością podejmowania trudnych decyzji życiowych i pojawieniem się rozterek wewnętrznych.