Kabarety w czasach PRL-u na przykładzie Kabaretu TEY

W latach 80. XX wieku, w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej kabarety, podobnie jak muzyka, szczególnie rockowa, odgrywały bardzo istotną rolę nie tylko kulturową, ale i społeczną i polityczną. W ten sposób ludzie wyrażali swoją krytykę, niezadowolenie i rozczarowanie otaczającą ich rzeczywistością. Cieszyło się to bardzo dużym zainteresowaniem obywateli, ponieważ stanowiło spojrzenie na świat z dystansem, przymrużeniem oka i humorem.

Mimo iż większość podejmowanych tematów przez autorów poszczególnych kabaretów dotyczyło spraw poważnych i trudnych, to ujęcie ich w sposób zabawny rozluźniało i pomagało spojrzeć z boku na rzeczy dotyczące ludzi na co dzień. Tak też było w przypadku kabaretu TEY. Tematem mojej pracy jest: „Funkcjonowanie kabaretu w rzeczywistości PRL-u”. Pragnę omówić to zagadnienia na przykładzie twórczości właśnie tego kabaretu. Swoje rozważania oprę na przykładowych skeczach tej grupy, tj. „Na granicy”, „Ostry dyżur” oraz „Z tyłu sklepu”.

Na wstępie przedstawię, czym jest kabaret i jakie są jego charakterystyczne cechy, odróżniające go od innych form artystycznych. Mianowicie kabaret to pewna forma sztuki artystycznej, widowiskowej, a nawet kameralnej, która obejmuje różnego rodzaju skecze, taniec i piosenki, zwykle o charakterze satyrycznym, prześmiewczym. Jest to forma przedstawienia, choć kabaretem można również nazwać miejsce, gdzie takie występy o charakterze rozrywkowym się odbywają. Najczęściej widowiska kabaretowe prowadzone są przez kilku lub kilkunastoosobowe grupy artystów. Skecze przez nich prezentowane mają przeważnie formy krótkie, przedstawiają komizm sytuacyjny i inne, zabawne środki wyrazu.

Wykonywane piosenki czy skecze bardzo często podejmują temat problemów społecznych, kulturowych lub politycznych; w ten sposób twórcy chcą trafić do publiczności, poruszając tematy z reguły trudne i niewygodne, jednak w sposób zabawny i humorystyczny. W omawianych czasach, czasach PRL-u, podobnie jak współcześnie, podczas występów kabaretowych krytykowano, a wręcz ośmieszano władze polityczne państwa, ukazując jej niejednokrotnie absurdalne działanie i funkcjonowanie. W Polsce pierwszy kabaret pojawił się w 1905 roku i nosił nazwę „Zielony Balonik”. Od tego czasu kabaret, jako forma artystyczna i rozrywkowa rozrastał się do ogromnych rozmiarów, które ówcześnie możemy obserwować.

Jednym z najbardziej znanych polskich kabaretów w czasach lat 70 i 80 był kabaret TEY, którego założyciele to Zenon Laskowik, Aleksander Gołębiowski oraz Krzysztof Jaślar. Oczywiście, co jest zwyczajową praktyką w kabaretach, z biegiem skład tej grupy zmieniał się, dołączały kolejne osoby i rezygnowały inne. Kabaret powstał w połowie lat 60. XX wieku jako grupa pod nazwą „Klops”, którą przekształcono w 1970 roku w kabaret zawodowy TEY. Otrzymanie nagrody na Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w 1973 roku przyniosło grupie rozgłos i popularność w kraju. Swoją działalność artystyczną kabaret zakończył już w roku 1988, jednak mimo to do dzisiaj skecze autorstwa jego członków stanowią sztandarowe i kultowe przykłady sztuki kabaretowej.

Wyjątkowość i nieprzeciętność twórczości grupy kabaretowej TEY stanowiła tematyka skeczy oraz okres historyczny, w jakim grupa ta funkcjonowała. Czasy Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, napiętnowane kontrolą i cenzurą oraz wynikającego z nich niebezpieczeństwa sprawiały, że taka forma artystyczna nie była mile odbierana przez władze w kraju. Podejmowanie politycznej i społecznej tematyki w tamtych czasach było dużo ryzykiem, dlatego w skeczach stosowano ogromne ilości metafor, podtekstów i niedopowiedzianych zdań, by widz sam mógł się domyślić, o czym artyści mówią i co mają na myśli. Dzięki temu niejasna interpretacja skeczy mogła chronić ich twórców przed odpowiedzialnością za krytykę władzy i systemu politycznego w tamtych czasach.

Odgadnięcie sensu subtelnie zakamuflowanego humoru przez obywateli socjalistycznego państwa stanowiło cel uczestniczenia w tego typu widowiskach, przy jednoczesnym rozbawieniu i satysfakcji. Wówczas twórcy kabaretowych wystąpień liczyli na inteligencję i spryt odbiorcy, który wśród anegdot i przytaczanych historii w założeniu powinien zrozumieć podtekst i ukryty przekaz. Była to pewnego rodzaju zabawa między twórcą a widzem. Jeden z nich wiedział, iż za wiele powiedzieć nie może, ponieważ czekać go będą dotkliwe konsekwencje, drugi zaś miał świadomość, iż w słyszanych opowieściach i piosenkach należy szukać podwójnego dna i niebezpośrednich odniesień do otaczającej go rzeczywistości.

Każda ze stron miała świadomość, iż istnienie kabaretu w czasach PRL-u uzależnione jest od tego typu wystąpień, pełnych metafor i aluzji. Nie było innej możliwości przekazania zamierzonych informacji i ujęcia w humorystyczny sposób władzy politycznej tamtych czasów. Kabaret zatem pełnił funkcję nie tylko rozrywkową, jaką pełni po dziś dzień, gdyż był to również sposób na życie w państwie socjalistycznym, które w rzeczywistości było smutne, budziło w obywatelach wiele obaw i niepewności. Z tego względu dowcipy, które z wynikającego z nich sensu wcale nie były wyjątkowo zabawne, budziły ogromne rozbawienie u osób mających świadomość podtekstu i aluzji w nim ukrytych. W każdych czasach ludzie potrzebują możliwości krytyki otaczającego ich świata, a w tym również władz i systemu politycznego w kraju. Jednocześnie chcą mieć pewność, iż za tą krytykę nic im nie grozi.

W państwie niedemokratycznym takiej pewności nie mieli. Dlatego kabarety odgrywały wówczas bardzo znaczące funkcje; dawały Polakom namiastkę wolności w tym rozumieniu i świadomości, iż taką potrzebę ma znaczna część społeczeństwa. W pewnym stopniu również zaspakajały ją właśnie skecze kabaretu TEY. Jednocześnie nadawało to im pewną funkcję, rolę terapeutyczną dla osób pragnących zmienić ówczesny ustrój. Choć takiej władzy i możliwości nie mieli, mogli chociaż się z niego pośmiać. Mimo działania cenzury na tekstach grup kabaretowych czasów PRL-u niemożliwe stało się nacenzurowanie wymownej ciszy aktorów bądź wydobywających się odgłosów bliżej nieokreślonych, które znaczenie miały ogromne, choć przekaż dosłowny nie posiadał żadnej wartości znaczeniowej.

Kabaret TEY stał się sztandarowym kabaretem lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, ukazującym satyrę polityczną czasów PRL-u. Przykładem są jedne z najbardziej znanych skeczy tej grupy, tj. „Na granicy”, „Ostry dyżur” oraz „Z tyłu sklepu”. Sama nazwa kabaretu pochodzi z gwary poznańskiej, gdzie zaimek „ty” wymawia się „tej”. Jeden z twórców grupy założenie jej argumentował wyznaczonym przez wszystkich celem, którym było poruszanie naszych wspólnych polskich spraw, za które nie odpowiadają ludzie, a ustrój, zatem każdy z nas, czyli ja i ty. Dlatego też nazwa naszego kabaretu zwraca się do konkretnego człowieka w sposób bezpośredni”.

Niejednokrotnie artyści, należący do kabaretu TEY podczas swoich wystąpień, do widzów mówili w pierwszej osobie, wyrażając swoje zdanie na temat otaczającej rzeczywistości. Zdarzały się jednak również skecze, gdzie starali się reprezentować większą grupę ludzi, a wręcz całe społeczeństwo. Z uwagi na to, mówiąc o sytuacji w kraju, grupę nazwaną „my” stanowili obywatele Polski Ludowej, zaś „oni” zwykle odnosiło się do Związku Radzieckiego lub do władzy narzuconej przez sowietów. Traktowano ich jako zupełnie inną grupę, nienależącą do społeczności polskiej. W ten sposób członkowie kabaretu TEY chcieli być bliżej Polaków, ich codziennego życia, a tym samym pozwolić im utożsamić się z postaciami, w które się wcielali.

Jedną z kolejnych funkcji kabaretów w PRL-u, co zawierało się również w skeczach kabaretu TEY, było ukazanie rzeczywistości bliskiej widzowi, a najczęściej była to rzeczywistość wiejska. Nic więc dziwnego, że miejscem akcji przedstawianych historii były PGR-y, małe zakłady pracy czy okoliczne sklepy. Polska Ludowa przedstawiona była jako biedny kraj, pełen wyzyskiwanych robotników i ubogich w towary sklepów. Wspaniale współgrał z tym używany język potoczny, pozbawiony górnolotnych słów czy patosu. Skecze ukazywały codzienne życie zwykłego obywatela, którego problemy są zwyczajne i proste. Jednak nie bez znaczenia były tu wspomniane tematy polityczne.

Aktorzy ukazywali mentalność ludzką ówczesnej Polski, oddziaływania ustroju na życie przeciętnego mieszkańca kraju, jego widzenie świata i społeczne odbieranie rządzących oraz ich działań. Każde wystąpienie, ukazujące sprawy i wydarzenia obyczajowe było zatem zabarwione polityczną satyrą i odniesieniem do władzy w kraju. Kabaret w ten sposób pełnił kolejną ważną funkcję: dzięki uczestnictwu w przedstawieniach i możliwości śmiania się z ukazanych sytuacji i zjawisk pozwalał widzom demonstrować swoją obywatelską postawę. Władza prezentowana była jako osoba, która pojawia się na scenie i wymusza na innych określone zachowanie i myślenie, a tym samym pokazuje swoją siłę. Było to związane z wiecznym poczuciem zagrożenia obywateli.

Skecze kabaretu TEY jednoznacznie miały satyryczny charakter, co zauważyć można dzięki krytyce i degradacji konkretnych jednostek i rzeczywistości w sposób zabawny oraz dowcipny. „Na granicy”, „Ostry dyżur” oraz „Z tyłu sklepu” ukazują, iż charakterystyczne dla PRL-u hasła propagandowe nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości, co stało się powodem do dowcipu. Ukazywały też sytuacje, o których nie było słychać w mediach. To stało się dowodem na fakt, iż odgrywały ogromną rolę w życiu społecznym.

Na podstawie omawianych skeczy i całej twórczości kabaretu TEY można zauważyć, iż sytuacja w kraju oczami artystów była czymś szczególnym i nienormalnym, przez co godnym uwagi. Wystąpienia nawiązywały do polityki, a były to odniesienia humorystyczne i pełne dowcipu. Kabaret w Polsce Ludowej służył obywatelom do wyrażania swojej dezaprobaty wobec otaczającej ich rzeczywistości. W kraju pełnym kontroli i cenzury stało się to alternatywą w okazywaniu swojej postawy obywatelskiej i niezadowolenia z sytuacji w kraju.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Kabaret TEY – Na granicy. Dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=jpVKaFxfrEI.
2. Kabaret TEY – Ostry dyżur. Dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=4UPYaLy4ZtI.
3. Kabaret TEY – Z tyłu sklepu. Dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=bMCuwMyLxvU.

II Literatura przedmiotu:

1. Izolda Kiec – W kabarecie. Wrocław; Wydawnictwo Dolnośląskie 2004. ISBN: 8373841253.
2. Krzysztof Wodniczak – Spojrzenie nie tylko na Tey’a. Poznań; Agencja wydawnicza „Wodnix” 2010.
3. Kabaret Tey. Strona internetowa: www.kabarety.republika.pl

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Kabarety w rzeczywistości Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej odgrywały istotną rolę dla ówczesnego społeczeństwa.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wstęp – rola i funkcje kabaretu w czasach PRL-u.
b) Pojęcie kabaretu i jego charakterystyczne cechy.
c) Kabaret TEY jako jeden z najbardziej znanych i najlepszych kabaretów przełomu lat 70 i 80 XX wieku.
d) Sposób ukazania rzeczywistości społecznej i politycznej czasów PRL-u na podstawie skeczy: „Na granicy”, „Ostry dyżur” oraz „Z tyłu sklepu”.

3. Wnioski:
a) Twórczość artystów kabaretowych, jako forma ukazania otaczającej rzeczywistości w sposób zabawny i niejednokrotnie prześmiewczy.
b) Cenzura jako główna przeszkoda do dowolności artystycznej aktorów kabaretowych.
c) Występy kabaretowe, jako główny sposób na wyrażanie własnej opinii na tematy polityczne, przy wykorzystaniu metafor, aluzji i podtekstów.