Język instrukcji obsługi i tekstów instruktażowych

Wraz z bardzo szybkim rozwojem technologicznym w naszym życiu pojawia się coraz więcej różnego rodzaju urządzeń elektrycznych, elektronicznych i mechanicznych, które mają za zadanie je ułatwić. Należy do nich zaliczyć m.in. telefony komórkowe, komputery, lodówki, samochody i wszelkie inne przedmioty o podobnym przeznaczeniu. Aby w pełni wykorzystać ich potencjał, musimy jednak umieć się nimi w należyty sposób posługiwać, co nie każdy potrafi. W celu wyjaśnienia sposobu użytkowania wszelkich urządzeń powstały instrukcje obsługi, które powinny w czytelny i rozumny sposób opisywać ich zasady działania. W ślad za tym idzie charakterystyczny język mający za zadanie przekazywać to, co jest napisane w instrukcji.

Zacząć należy od tego, że jedyną formą komunikacji instrukcji obsługi jest język, a jego odbiorcą może być dosłownie każdy: kilkunastoletnie dziecko, dorosła kobieta czy starszy mężczyzna, dlatego powinien być on jak najbardziej uniwersalny. Nic więc dziwnego, że większość zdań ma formę bezosobową, tak jak np. „Nie wolno próbować użytkowania urządzenia przy otwartych drzwiczkach” czy „Małe dzieci trzymać z dala od urządzenia”. Stosując się do tej reguły językowej, wyklucza się możliwość popełnienia błędu polegającego na niedostosowaniu formy wypowiedzi do płci, statusu społecznego lub wieku odbiorcy. Jest to jedyny sposób na uzyskanie jak najbardziej uniwersalnej komunikacji, która będzie pasować do każdego adresata.

Używanie wyłącznie zdań w formie bezosobowych przyczynia się jednak do błędów, takich jak chociażby wielokrotne powtórzenia wynikające z nadużywania słów typu „należy”, „powinno się”, „uwaga” i „trzeba”. Język instrukcji można również określić jako oficjalny i przedstawiający poszczególne etapy postępowania w prostych krokach. Każdy kolejny ruch, jaki należy wykonać, jest dokładnie opisany w punktach, tak aby przekaz był jak najbardziej klarowny i zrozumiały. W tym celu ze słowami często korespondują grafiki, wykresy i tabele przygotowane przez producenta, na postawie których łatwo odnaleźć wybraną funkcję danego urządzenia.

Zdania, jakich używa się w instrukcji, są krótkie, zwięzłe i obiektywne, dlatego nie ma w nich miejsca na rozwlekłe dywagacje. W ślad za tym idzie rzadkie występowanie przymiotników wartościujących, które mogłyby zaburzyć przekaz i wprowadzić do niego jakieś niepotrzebne elementy. Zamiast wyrazów w stylu „doskonały”, „świetny” czy „idealny” mamy więc do czynienia wyłącznie z przymiotnikami opisującymi rzeczywiście istniejące cechy danego przedmiotu, czego przykładem mogą być wyrażenia „szybko odłączyć z kontaktu”, „wyciągnąć żółty kabel” czy „zamknąć małe drzwiczki”. Wykorzystanie przymiotników wartościujących, które często są bardziej opiniami niż faktami, zaburzałoby bowiem obiektywizm przekazu instrukcji, czyli jedną z najważniejszych jej funkcji.

Inna ważna cecha języka instrukcji to rzeczowość objawiająca się poprzez używanie krótkich, bezosobowych zdań odnoszących się wyłącznie do wspomnianych faktów i przedmiotów o stałych właściwościach. Mianowicie w każdym zdaniu dokładnie wskazany jest określony element urządzenia, dzięki czemu osoba czytająca tekst nie ma problemu z jego znalezieniem. Kolejny często pojawiający się aspekt to występowanie zdań warunkowych, czyli takich, które rozpoczynają się od słów „jeżeli”, „jeśli”, „gdyby”, „w razie”, „kiedy” itd., które od razu wskazują na jakiś problem.

Ich wykorzystanie bez wątpienia podnosi komunikatywność języka instrukcji i sprawia, że jest on konkretny oraz zrozumiały. Mając na uwadze konieczność uniwersalizacji języka z uwagi na bardzo różnorodną grupę docelową, do której jest skierowany, autorzy instrukcji stawiają przede wszystkim na jego prostotę. Nie ma tu miejsca na jakąkolwiek rozwiązłość językową, a zdania są nieskomplikowane, czytelne i łatwe do zrozumienia nawet przez niewyedukowanych ludzi. W ślad za tym idą jednak różnego rodzaju błędy językowe, które zdarzają się bardzo często.

Weźmy pod uwagę zdanie „Gorące naczynia są wrażliwe na uderzenia, dlatego po zakończeniu programu zostawić naczynia w zmywarce”. W tym przypadku występują błąd leksykalny, polegający na nadaniu naczyniom cechy ludzkiej, czyli wrażliwości. Zamiast słowa „wrażliwość”, które przynależy do istot żywot, należy użyć słowa „podatność”. Jednak nawet to słowo nie sprawia, że powyższe zdanie staje się logiczne, ponieważ co wynika z tego, że gorące naczynia są podatne na uderzenia?

Autor zapewne miał na myśli to, że są one podatne na stłuczenia w wyniku uderzeń, gdyż podatność na uderzenia sama w sobie nie doprowadza do jakichkolwiek konsekwencji. Ponadto warto podkreślić pojawiające się po raz kolejny powtórzenie w postaci dwukrotnie użytego się w jednym zdaniu słowa „naczynia”. Oczywiście powyższe błędy nie zakłócają komunikatywności instrukcji i najważniejszego przekazu tekstu, jednak wskazują, że często nie są poprawne pod względem językowym. Inny często pojawiający się błąd językowy jest związany z koniecznością stosowania zdań w formie bezosobowej.

Przykładem takiego wypowiedzenia jest zdanie: „Przestrzegać przepisów bezpieczeństwa”, przy czym nie określono, czy należy, czy można lub czy zaleca się przestrzegać przepisów. Powyższe wypowiedzenie właściwie nie jest zdaniem, ponieważ nie posiada orzeczenia, które tylko w domyśle brzmi „należy”. Powyższy błąd wynika z dużego nagromadzenia słowa „należy”, dlatego aby po raz kolejny go nie powtarzać, zdecydowano się całkowicie zrezygnować z orzeczenia, co również okazało się błędem językowym. Warto również zauważyć, że duża część wypowiedzeń pojawiających się w instrukcjach ma formę zdań rozkazujących, w których rzadko kiedy występuje słowo „proszę”, gdyż zostało wyparte przez wszechobecne „należy” bądź rzadziej – „powinno się” lub „trzeba”.

W tekstach instruktażowych nierzadko mamy do czynienia z błędami semantycznymi i frazeologicznymi, tak jak w przykładzie brzmiącym: „Odpowiednie programy stojące do dyspozycji w zmywarce”, gdzie zamiast „stojące” powinno się użyć „będące”, a zadanie powinno brzmieć: „Odpowiednie programy będące do dyspozycji w zmywarce”. W tym przykładzie występuje typowy błąd językowy polegający na wykorzystaniu niewłaściwego wyrazu. Podobnie sytuacja wygląda w wypowiedzeniu „W tym przeglądzie przedstawiono maksymalnie możliwą ilość programów”. Gdzie tu należy upatrywać błędu? W tym, że zamiast wyrażenia „maksymalnie możliwą ilość programów” powinno się napisać „maksymalnie dużą liczbę programów”, gdyż słowo „liczba”, a nie „ilość” jest odpowiednią miarą dla rzeczy policzalnych, jakimi są programy, zaś zwrot „maksymalnie możliwa” to w przeciwieństwie do „maksymalnie duża liczba” nieprawidłowy związek frazeologiczny.

Mimo wszystko powyższe błędy nie wpływają na komunikatywność języka instrukcji. Nieprawidłowe związki frazeologiczne, używanie nieodpowiednich wyrazów, liczne powtórzenia czy nieprawidłową składnię należy co prawda zaliczyć do błędów językowych, lecz nie zakłócają one przekazu tekstu instruktażowego. Oczywiście lepiej byłoby, gdyby one nie istniały, jednak ośmielam się stwierdzić, że ich obecność jest w stanie zauważyć zaledwie niewielka garstka purystów językowych czytających instrukcję w momencie, gdy nie są w stanie poradzić sobie z obsługą danego urządzenia.

Podsumowując, język instrukcji jest oficjalny, zwięzły, konkretny i występują w nim przede wszystkim zdania w formie bezosobowej, które najczęściej są zdaniami rozkazującymi lub warunkowymi. Brak w nich przymiotników wartościujących i odnoszą się one wyłącznie do faktycznie istniejących obiektów oraz cech. Język instrukcji jest więc obiektywny, klarowny, jasny, a do tego prosty, ponieważ ma za zadanie dotrzeć do każdego człowieka bez względu na wiek, płeć, zainteresowania czy poziom wykształcenia.

Jest to więc język nieskomplikowany i bardzo ubogi, dzięki czemu klarowność przekazu nie zostaje zakłócona. Mimo to w instrukcjach obsługi często występują różnego rodzaju błędy językowe, wskazujące na to, że osoba, która zajmowała się pisaniem tekstu, bardziej zna się na technice niż na języku polskim. Oczywiście owe błędy nie są rażące i nie obniżają wysokiego poziomu komunikatywności tych tekstów, niemniej jednak uważam, że należy je odnotować i zwrócić na nie uwagę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Instrukcja obsługi drukarki Brother.
2) Instrukcja obsługi kuchenki mikrofalowej Technostar.
3) Instrukcja obsługi telewizora Sharp.

II Literatura przedmiotu:
1) Arnold A., Słownik języka polskiego, Bielsko-Biała, Wydawnictwo Park, 2008, ISBN 9788374466967, s. 55-59, 99-102,
2) Bąk P., Gramatyka języka polskiego, Warszawa, Wiedza Powszechna, 2001, ISBN 8321410685, s. 332-338, 401,
3) Dunaj B., Nowy słownik języka polskiego, Warszawa, Wydawnictwo Wilga, 1999, ISBN 8373753435, s. 258,
4) Współczesny słownik języka polskiego, red. Dunaj B., Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, ISBN 9788374762649, s. 25-27, 111-115.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Z uwagi na swoją funkcję i przeznaczenie język instrukcji musi być jak najbardziej komunikatywny i uniwersalny.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
I. Zdania występują w formie bezosobowej, tak aby trafiały do każdego odbiorcy niezależnie od wieku, płci czy statusu społecznego.
II. Występowanie wielokrotnych powtórzeń.
III. Oficjalny, prosty, zwięzły i klarowny język, który w jak najbardziej czytelny i obiektywny sposób opisuje kolejne etapy obsługi danego urządzenia.
IV. Brak przymiotników wartościujących, które zostały wyparte przez przymiotniki opisujące rzeczywiście istniejące cechy, takie jak wielkość, kolor, głębokość, gęstość itd.
V. Występowanie zdań warunkowych i rozkazujących, które w sposób bezpośredni zwracają uwagę na dany problem.
VI. Występowanie błędów semantycznych, frazeologicznych, składniowych i powtórzeń.

3. Wnioski:
I. Język instrukcji cechuje się dużą komunikatywnością, lecz występują w nim błędy językowe.
II. Język tekstów instruktażowych jest prosty, zwięzły, rzeczowy i obiektywny.
III. Charakter języka instrukcji wynika z tego, że mają one za zadanie w jak najbardziej uniwersalny i najprostszy sposób przekazać określoną treść.