Motyw buntu w literaturze i filmie

Bunt to postawa polegająca na odrzuceniu określonej sytuacji, danego stanu rzeczy lub jakiegoś faktu społecznego i wyrażeniu wobec niego swojej dezaprobaty bądź działaniu przeciwko niemu. Przyjmujemy ją, gdy nie odpowiada nam zachowanie innych osób, istniejący system polityczny czy zmiany kulturowe zachodzące w społeczeństwie.

Buntownicy są więc osobami nieakceptującymi status quo i chcącymi zmienić go na inny, gdyż z jakichś względów im nie pasuje. Są to więc osoby świadome obranych celów i gotowe do aktywnego wyrażenia swojego niezadowolenia. W jaki sposób to robią? Jakie cechy charakteru posiadają buntownicy? Jak się zachowują? Na te i inne pytania związane z motywem buntu w literaturze zamierzam odpowiedzieć w poniższej prezentacji maturalnej.

Mitologia – Prometeusz

Buntownicze zachowania pojawiały się już w mitologii, czego przykładem jest postać Prometeusza. Zgodnie ze starodawnymi wierzeniami greckimi, uznaje się go za stworzyciela człowieka, który powołał ludzi do życia za pomocą mikstury złożonej z gliny i łez. Tak powstała fizyczna powłoka, zaś duszę ludzką w postaci niebiańskiego ognia mitologiczny tytan zabrał z rydwanu boga Heliosa. Mając świadomość, że wykreowani przez niego ludzie to istoty niedoskonałe i mało zaradne, Prometeusz postanowił nauczyć ich posługiwania się ogniem, w związku z czym wykradł płomień z Olimpu, co nie mogło spodobać się bogom.

Aby ukarać ludzkość, Zeus zesłał na nią Pandorę, która otworzyła puszkę z licznymi nieszczęściami i zesłała je na człowieka. W odpowiedzi Prometeusz zemścił się na Zeusie i podał mu kościste mięso z wołu, mimo że wyglądało ono jak dorodna i tłusta tusza. Za tę zniewagę tytan został ukarany poprzez przykucie do skał Kaukazu, gdzie każdego dnia orzeł wyjadał mu wątrobę, a ta następnie regenerowała się przez kolejne dwadzieścia cztery godziny. Bunt Prometeusza polega zatem na działaniu wbrew bogom, na których szkodę działał, aby w ten sposób móc pomóc ludziom.

Jego bunt jest zatem pełen poświęcenia i heroizmu, a jego pobudki są czysto altruistyczne. Prometeusz przeciwstawia się woli najwyższego boga i ponosi za to srogą karę, lecz zarazem przyczynia się do rozwoju ludzkości i daje jej możliwość posługiwania się ogniem. Cierpi dla ogółu i dba przede wszystkim o swoich podopiecznych, czyli o ludzi, a nie o własny los. Jego postawę określa się jako prometeizm, co oznacza heroiczne poświęcenie jednostki dla dobra ogółu.

Można zatem stwierdzić, że funkcją motywu buntu w micie o Prometeuszu jest uświadomienie czytelnikom, że bezinteresowne i pełne heroizmu działanie dla innych ludzi to czyn godny pochwały i uznania, ale jednocześnie wymagający najwyższej determinacji i ogromnego wysiłku. Z tego względu należy je ocenić całkowicie pozytywnie i wyrazić najwyższe słowa uznania dla heroizmu Prometeusza, który był gotów zbuntować się dla dobra całej ludzkości.

Biblia – Adam i Ewa

Temat buntu wobec woli Boga przedstawiono także w Biblii. Pierwsi ludzie na ziemi, czyli Adam i Ewa zostali stworzeni w Raju, gdzie mieli żyć oni i ich potomkowie, a więc wszyscy ludzie. Mogli mieć wszystko, czego zapragną i do końca świata egzystować w rzeczywistości, która nie zna cierpienia, bólu ani grzechu. Nieznane im były choroby, śmierć i zawiść. Ta sytuacja miała trwać do końca świata pod jednym warunkiem: mianowicie nie mogli zrywać jabłek z zakazanego drzewa.

Mimo to nie posłuchali woli Boga i zbuntowali się przeciwko Niemu, zjadając niedozwolony owoc. Przez to zostali wygnani z Raju i musieli przyzwyczaić się do życia z cierpieniem, chorobami i bólem. Adama i Ewę zbuntował szatan, którego możemy identyfikować z wężem wzniecającym pożądanie w kobiecie. To on podsycał w Ewie bunt, nakłaniając ją do zerwania jabłka z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego. Przykład Biblii pokazuje, że mimo iż wola Boża jest bardzo przychylna ludziom, to ci i tak się zbuntują przeciwko niej.

Nie umieją uszanować tego, co mają, chcąc zdobyć wszystko, co tylko mogą, nawet jeśli to zakazane. Pierwotne zignorowanie praw boskich przez Adama i Ewę jest w świetle religii brzemienne w skutkach, ponieważ przez ten czyn potomkowie pierwszych ludzi, czyli my wszyscy, tuż po urodzeniu jesteśmy obarczeni grzechem pierworodnym, który zmywa z nas dopiero chrzest. Przez bunt Ewy i Adama każdy z nas musi się trudzić i walczyć z problemami dnia codziennego, zamiast odpoczywać w raju, nie doznając żadnych trosk ani kłopotów.

Cierpienia młodego Wertera

Kolejnym omówionym przeze mnie utworem będą „Cierpienia młodego Wertera”. Tytułowy bohater to pełen ideałów młodzieniec, który buntuje się wobec świata oraz konwenansów obyczajowych i społecznych stawiających rozum i materializm ponad uczuciami. Dla niego najważniejsza jest bowiem miłość, a nie to, kto ile posiada pieniędzy oraz jaką pozycję społeczną zajmuje. Najbardziej jaskrawym wyrazem buntu Wertera jest zachowanie w trakcie przyjęcia u hrabiego von C., kiedy sprzeciwia się temu, aby pozycja społeczna i przynależność do danej klasy określała los jednostki.

Mimo iż nie jest mile widziany w gronie osób wywodzących się z arystokracji, to pozostaje na przyjęciu, a następnie wybucha złością i wygłasza opinię, iż różnice klasowe w zbyt dużym stopniu ograniczają wolność, w szczególności ludzi mniej zamożnych. Werter buntuje się przeciwko hermetyczności społeczeństwa i wykluczeniu najbiedniejszych, czego symbolem jest współczucie dla parobka i fascynacja, z jaką młodzieniec obserwuje życie biedoty.

Tytułowy bohater to samotny buntownik, który nie potrafi odnaleźć się w świecie. Nie godzi się na otaczającą go rzeczywistość, jednak jego sprzeciw jest nieefektywny i nie przynosi żadnych skutków. Co więcej, bezkompromisowe podejście do życia sprawia, że Werter czuje się samotny i niezrozumiany, co najlepiej widać w trakcie rozmowy z Albertem, kiedy stwierdza, że samobójstwo to przejaw odwagi. Bunt Wertera objawia się także poprzez jego ekscentryczny i nietypowy wygląd. Nonkonformizm wynika z jego romantycznej duszy, która nakazuje mu protestować wobec niesprawiedliwości.

Kordian

Motyw buntu pojawia się również w „Kordianie”. Tytułowy bohater dramatu Słowackiego to młodzieniec, który na górze Mount Blanc przechodzi głęboką metamorfozę wewnętrzną i z romantycznego marzyciela przeistacza się w zdeterminowanego w dążeniu do celu patriotę gotowego do walki o ojczyznę. Słowacki ukazuje jego buntowniczy stosunek do rosyjskiej władzy sprawowanej przez okrutnego cara Mikołaja I nad znajdującymi się w niewoli Polakami. Najlepszym obrazem postawy Kordiana jest trzeci akt dramatu, gdzie zostaje omówiony spisek koronacyjny przeciwko despotycznemu władcy.

W trakcie konspiracyjnego zebrania spiskowców widać, że główny bohater wyraża kategoryczny sprzeciw wobec autorytarnych rządów cara. Kordian postanawia je obalić i przeprowadzić zamach na życie Mikołaja I, mimo że inni spiskowcy nie podzielają jego poglądów. Kordian, jako wielki patriota całkowicie oddany sprawie, jest jednak gotów zabić cara nawet w pojedynkę, jeżeli nikt nie będzie chciał przyłączyć się do niego. W stosunku do władzy wykazuje się zatem buntowniczą postawą, gdyż ma świadomość, że Mikołaj I działa przeciwko Polsce.

Zachowanie Kordiana cechuje się wobec tego godnym pochwały poświęceniem i zaangażowaniem, jednak jego plan jest zbyt ambitny, zbyt trudny do wykonania i niemożliwy do przeprowadzenia w pojedynkę, dlatego ostatecznie ponosi porażkę i zostaje schwytany, a następnie postawiony przed plutonem egzekucyjnym. Wynika to zarówno ze skrajnego i w dużej mierze nierozsądnego idealizmu bohatera, który za wszelką cenę, niemal na ślepo dąży do buntu i uśmiercenia cara, jak i z braku wsparcia innych spiskowców obawiających się konsekwencji, jakie może przynieść zamach.

Jego działania bazują na nieposłuszeństwie, wrogości i nieprzejednanej chęci zwalczenia władzy. Buntowniczy portret tytułowego bohatera dramatu Słowackiego z jednej strony obrazuje jego pełną idealizmu, patriotyzmu i romantyzmu osobowość, a z drugiej daje do zrozumienia, że patriotyczny bunt w pojedynkę, bez wsparcia całego narodu, nie ma szans na sukces. Pod względem ideowym zaangażowanie, niezłomność i wierność Kordiana należałoby ocenić w sposób pozytywny, jednak mając na uwadze pragmatyczne skutki jego działań, okazuje się, że nie przynoszą one żadnego efektu, a nawet kończą się stratą, ponieważ Kordian zostaje schwytany.

Chłopi

W swojej słynnej powieści Reymont przedstawia chłopską egzystencję na przykładzie mieszkańców wsi Lipce. Jeden z bohaterów to Antek Boryna – syn najbardziej majętnego gospodarza we wsi – Macieja. Jego bunt skierowany jest przede wszystkim w stronę ojca, z którego decyzjami się nie zgadza. Mianowicie Antek nie może pogodzić się z tym, że Maciej traktuje go jak parobka i nie chce przepisać mu ziemi. Jako syn gospodarza czuje się z tego powodu dotknięty, dlatego buntuje się przeciwko ojcu i zaczyna się z nim kłócić.

Nie należy mu się dziwić, ponieważ Maciej rzeczywiście traktuje syna jak piąte koło u wozu, gardzi jego potrzebami, nie bierze go pod uwagę w swoich planach życiowych i nie szanuje jego żony – Hanki. Bunt Antka wobec ojca objawia się również poprzez romans z Jagną, z którą Maciej bierze ślub. Nieformalny związek Antka z wiejska pięknością można uznać także za wyraz sprzeciwu wobec norm społecznych obowiązujących w Lipcach. Romans syna z żoną ojca uznaje się bowiem w Lipcach za niedopuszczalne, dlatego Antek zostaje otoczony ostracyzmem.

Apogeum jego buntu to bójka z Maciejem oraz wyrzucenie go z domu. Niepokorna postawa bohatera powieści Reymonta wynika z jego zatwardziałej, chłopskiej osobowości nakazującej mu do upadłego walczyć o swoje oraz ze sposobu, w jaki traktuje go ojciec. Jego zachowanie to sprzeciw wobec niesprawiedliwości Macieja i dowód na to, że Antek to prawdziwy chłop z krwi i kości, który nigdy nie idzie na ustępstwa i nie zna czegoś takiego jak kompromis czy uległość.

Ludzie bezdomni

Motyw buntu można odnaleźć w „Ludziach bezdomnych”. Główny bohater to młody doktor Tomasz Judym — skrajny idealista wierzący we wzniosłe wartości związane z bezinteresownym pomaganiem innym ludziom, a w szczególności biedocie. Misja niesienia pomocy potrzebującym, jaką za cel życiowy obiera sobie Tomasz, wynika z faktu, że sam urodził się w biednej rodzinie z marginesu społecznego; jego ojciec bardzo często nadużywał alkoholu, a matka była ciężko chora.

W związku z tym Judym buntuje się wobec ówczesnej sytuacji społecznej, wykluczającej na margines biedotę i prostych robotników kosztem garstki wysoko postawionej elity. Wcielając swój plan w życie, Tomasz naraża się na krytykę innym lekarzom, co widać w trakcie odczytu przygotowanego dla warszawskiej śmietanki naukowej, podczas którego młody doktor mówi o konieczności bezpłatnej pomocy dla najbiedniejszych i misji, jaką mają do spełnienia lekarze wobec ludzi najbardziej potrzebujących.

Choć odczyt Judyma jest logiczny i poparty konkretnymi danymi oraz faktami, to jest wyrazem buntu wobec lenistwa, konformizmu i uprzywilejowanej pozycji lekarzy, dlatego spotyka się z negatywnym przyjęciem z ich, gdyż uderza w jego interesy. Tym samym poprzez bunt Tomasz przekreśla swoje szanse na zrobienie kariery w wśród warszawskich lekarzy, lecz bynajmniej nie zniechęca to go do podejmowania kolejnych działań na rzecz poprawy życia biedoty. W tym celu wyjeżdża do sanatorium w Cisach, gdzie stara się aktywnie działać na rzecz tamtejszej społeczności.

Od podstaw tworzy szpital, przekazuje wiedzę na temat higieny i chce doprowadzić do wyeliminowania źródła chorób, jakim są pobliskie oczka wodne. Choć jego idea jest szczytna, to okazuje się buntem godzącym w interesy Cisowskich decydentów, którzy w związku z modernizacją sadzawek obawiają się zbyt dużych kosztów. Z nieporozumienia pomiędzy obiema stronami wynika bójka przekreślająca szanse Judyma na dalszą pracę w ośrodku.

Widać więc, że Tomasz po raz kolejny w imię społecznego buntu traci możliwość zrobienia kariery, lecz nawet to nie zmniejsza jego determinacji i entuzjazmu związanego z niesieniem pomocy potrzebującym. Co więcej, podczas pobytu w Sosnowcu, gdzie ma do czynienia ze skrajną biedą, nędzą, ubóstwem i brakiem higieny wśród tamtejszych robotników, całkowicie uświadamia sobie, że cel jego życia to niesienie pomocy potrzebującemu społeczeństwu i spłacenie długu wobec niego. Wówczas mówi, że nie może mieć nikogo bliskiego i że nie może poświęcić się miłości ze względu na swoje prospołeczne dążenia.

Z uwagi na to buntuje się wobec miłości i odrzuca uczucie Joasi Podborskiej, którą poznaje w Cisach. Choć Tomasz czuje się samotny i w gruncie rzeczy marzy o bliskości drugiego człowieka, o czym świadczy nie tylko związek z Joasią, ale również fascynacja Natalia Orszeńską, to ostatecznie decyduje się zrezygnować z osobistego szczęścia, gdyż uważa, że kłóci się ono z jego misją. Wewnętrzny obowiązek buntu wobec nierówności społecznych i biedy sprawia, że Judym odrzuca miłość Joasi i wybiera życie w samotności.

Kamienie na szaniec

W kontekście tematu warto omówić „Kamienie na szaniec”. Powieść Aleksandra Kamińskiego przedstawia dzieje trzech polskich harcerzy przeżywających swoją młodość w czasie II wojny światowej. Wychowani na patriotów, w poczuciu obowiązku angażują się w walkę o niepodległość, buntują się przeciwko Niemcom i wszelkimi możliwymi metodami próbują uprzykrzyć życie okupantowi, mimo że wiąże się to z ryzykiem śmierci. Są wierni ideałom rycerskim wpajanym im w domu, szkole i harcerstwie, dlatego starają się wywiązać ze swoich patriotycznych obowiązków.

Dla Alka, Zośki i Rudego bunt oznacza honor oraz wierność ojczyźnie i fundamentalnym zasadom moralnym, które zaszczepiono im w procesie wychowania. Czują się odpowiedzialni za siebie, innych Polaków i naród, więc wyrażają sprzeciw wobec okupanta, działają w dywersji i uczestniczą w działaniach partyzanckich, nie tylko ryzykując, ale i ofiarowując własne życie. Buntując się, wstępują do kilku organizacji, które mają im to ułatwić. Realia wojenne w pełni determinują ich postawy, zmuszając do określonych, często bardzo niebezpiecznych zachowań.

Mimo iż otaczająca ich rzeczywistość, delikatnie mówiąc, nie jest zbytnio sprzyjająca, Alek, Zośka i Rudy nie poddają się i za wszelką cenę starają się osiągnąć wyznaczony przez siebie plan, czyli uprzykrzyć życie okupantowi. Razem podejmą szereg dywersyjnych akcji, podczas których działają na rzecz krzewienia patriotyzmu, zagrzewania rodaków do walki i obniżania morale wroga. Ich bunt można więc uznać za wyraz największej miłości do ojczyzny, a jego funkcją w utworze jest kształtowanie postaw młodych Polaków i wpojenie im, że naród to najważniejsza wartość, toteż w obliczu jego zagrożenia należy wyrazić aktywny sprzeciw, tak jak zrobili to Alek, Zośka i Rudy.

Młodzi gniewni

Dzisiejsze wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu filmu o tytule „Młodzi gniewni”. W tym przypadku mamy do czynienia z amerykańską szkołą dla tzw. „trudnej młodzieży”, czyli wszelkiej maści młodocianych przestępców i nastoletnich ludzi wywodzących się z marginesu społecznego. W tej szkole każdy jest młodym buntownikiem, stawiającym opór wobec wszystkiego, co tylko możliwe. Jak można się domyślać, nauczanie takiej młodzieży nie należy do najłatwiejszych zadań, o czym przekonuje się główna bohaterka, czyli była żołnierka Marines – Louanne Johnson – w którą wcieliła się Michelle Pfeiffer.

Na pierwszych lekcjach pod jej adresem pada szereg obelg i wyzwisk, lecz mimo to się nie poddaje. Mając świadomość, że młodocianych buntowników można okiełznać wyłącznie za pomocą metod, nazwijmy to, wojskowych, wykorzystuje swoje doświadczenie, aby pokazać im, że nauka może być fascynująca. Mimo trudnych początków Louanne udaje się nawiązać nić porozumienia z uczniami, a często nawet przyjaźń. Nauczycielka bardzo mocno zżywa się ze swoimi podopiecznymi i poświęca wiele energii oraz czasu, aby poprawić ich trudną sytuację życiową.

W „Młodych gniewnych” mamy zatem obraz buntowników z marginesu społecznego, do których jest bardzo trudno dotrzeć, jednak po długich staraniach udaje się to. Wyrażają oni sprzeciw wobec edukacji, rodziny i tradycyjnego porządku świata, często wchodzą w konflikt z prawem, nie szanują żadnych autorytetów, a ich zachowanie w stosunku do osób starszych jest opryskliwe i pozbawione szacunku. Ich bunt polega więc wyłącznie na kontestacji rzeczywistości, a nie chęci jej zmiany. Mimo buntu bohaterowie w głębi duszy są ludźmi szukającymi przyjaźni i miłości, którzy pod maską buntowników ukrywają swoje problemy, troski i nadzieje.

Ich bunt wynika z trudnej sytuacji życiowej, w której – często z nieswojej winy – się znaleźli i za jego pomocą chcą wyrazić swoją dezaprobatę wobec rozczarowującej ich rzeczywistości. Poprzez takie ujęcie tematu reżyser pokazuje, że jeśli w odpowiedni sposób podchodzimy do buntowników, to może z nich zrobić naprawdę przyzwoitych, wartościowych i prawych ludzi, nawet jeżeli pozornie wydaje się to niemożliwe.

Podsumowanie

Motyw buntu w literaturze i filmie przedstawia bohaterów nieugiętych, wytrwałych, zdeterminowanych w dążeniu do celu, nieustępliwych i upartych. Ich bunt często wiąże się z wielkim poświęceniem, koniecznością walki z przeciwnościami losu i sprzeciwieniem się narzuconego porządkowi świata. Nierzadko wynika on z walki o wyższe wartości, takie jak sprawiedliwość społeczna w „Zbrodni i karze”, dobro ludzkości w micie o Prometeuszu czy wolność w „Kamienie na szaniec”.

W każdym razie bunt pozwala wyrazić siebie, pokazać, co jest dla człowieka najważniejsze i podkreślić zaangażowanie w określone sprawy. Ocena buntu jest niejednoznaczna i zależy od tego, w imię jakich wartości i w jaki sposób jest on przeprowadzany. Jeżeli wynika z idealizmu i poświęcenia dla drugiego człowieka, a sposób jego przeprowadzania nie szkodzi innym ludziom, to należy go ocenić pozytywnie. Jeśli jednak bunt wyrządza innym cierpienie lub prowadzi do śmierci, to jego ocena nie może być tak jednoznaczna.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań, Pallotinum, Poznań, 2002, Rdz 1-3.
2. Goethe J. W., Cierpienia młodego Wertera, Warszawa, Książka i Wiedza, 1996, ISBN 8366002147.
3. Parandowski J., Mit O Prometeuszu, [w:] Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Puls, Londyn, Puls, 1992, ISBN 8366547415.
4. Reymont W., Chłopi, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371628749.
5. Smith J., Młodzi gniewni, USA, Hollywood Pictures, 1995.
6. Słowacki J., Kordian, Wrocław, Ossolineum, 1974.
7. Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Warszawa, Książka i Wiedza, 1994, ISBN 8305127044,

II Literatura przedmiotu:
1. Bunt, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot A., Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 46-50.
2. Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, PIW, Kraków 1996,s. 932, 511, 960.
3. Kosmal L., Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność, Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 1998, rozdz.: Prometeusz i Jezus, czyli oddanie jednostki dla dobra ludzkości, ISBN 8386075473, s. 119-120.
4. Lementowicz Urszula, Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581634, s. 23-28.
5. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 25-29.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Buntownicy to bohaterowie wyrażający swoją dezaprobatę wobec zastanej sytuacji społecznej, którzy na różne sposoby ukazują sprzeciw wobec niej.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Mit o Prometeuszu”: tytan, który dla dobra ludzkości buntuje się przeciwko bogom, pomagając człowiekowi w posługiwaniu się ogniem, za co ponosi surową karę.
b) Biblia: Adam i Ewa jako pierwsi ludzie, którzy skuszeni przez Szatana, zbuntowali się przeciwko Bogu.
c) „Cierpienia młodego Wertera”: bunt młodego romantyka, który wynika z jego indywidualizmu, niespełnionej miłości i wrażliwości społecznej.
d) „Kordian”: idealistyczny bunt Kordiana wobec carskiej władzy, który popycha go do nieudanej próby morderstwa i kończy się jego osobistą klęską.
e) „Chłopi”: bunt Antka przeciwko własnego ojcu – Maciejowi.
f) „Ludzie bezdomni”: idealistyczny bunt lekarza wobec sytuacji społecznej, który decyduje się walczyć w imię obrony praw najbiedniejszych i najprostszych ludzi.
g) „Kamienie na szaniec”: patriotyczny bunt młodych nastolatków, którzy sprzeciwiają się niemieckiej okupacji i postanawiają bohatersko z nią walczyć.
h) „Młodzi gniewni”: młodociani uczniowie pochodzący z marginesu społecznego, którzy poprzez buntowniczą postawę wyrażają swoje niezadowolenie z życia.

3. Wnioski:
a) Motyw buntu przedstawia bohaterów nieugiętych, wytrwałych, zdeterminowanych w dążeniu do celu, nieustępliwych i upartych.
b) Bunt często wiąże się z wielkim poświęceniem, koniecznością walki z przeciwnościami losu i sprzeciwieniem się tradycyjnemu porządkowi świata.
c) Bunt pozwala wyrazić siebie, pokazać, co jest dla bohaterów najważniejsze i podkreślić ich zaangażowanie w określone sprawy.