Sposoby walki Polaków o wolność w literaturze i malarstwie

Choć historia Polski jest niezwykle chwalebna i możemy być z niej dumni, to jednocześnie jest bardzo trudna i pełna momentów cierpienia. Prawdziwa tragedia naszego narodu rozpoczęła się pod koniec XVIII wieku wraz z nadejściem rozbiorów, w efekcie których utraciliśmy niepodległość i na długie 123 nasze państwo zniknęło z mapy Europy oraz świata. Szykany na Polaków i ciemiężenie ze strony okupantów nasiliły się szczególnie mocno w XIX i nie ustawały do początku XX wieku. Wytrwali Polacy nigdy nie złożyli jednak broni i stanowczo walczyli o wolność. Ważnym elementem mającym wpływ na powodzenie starań naszych rodaków w odzyskaniu niepodległości była literatura, która pokazuje, że walka zbrojna to niejedyny sposób na próbę wybycia się na niepodległość. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam szerzej odnieść się do tego tematu, analizując i porównując różne metody walki Polaków o wolność.

Lalka

Dziełem, które chciałbym przeanalizować w kontekście tematu, jest „Lalka”. Jeden z bohaterów to Ignacy Rzecki – przyjaciel Stanisława Wokulskiego i autor „Pamiętnika starego subiekta”. Poznajemy go jako człowiek zacofanego, żyjącego w poprzedniej epoce i niepasującego do otaczającej go rzeczywistości, czego symbolem jest jego staroświecki ubiór. Ignacy żyje przeszłymi ideałami i niespełnionymi marzeniami, czego symbolem jest jego pamiętnik i wspomnienia, jakie się z niego wyłaniają. Największym jego marzeniem jest ziszczenie się idei napoleońskiej, polegającej na tym, że Napoleon Bonaparte wraz ze swoimi wojskami oswobodzi Polskę spod jarzma zaborców. Ignacy uważa bonapartyzm za potęgę i ślepo wierzy w powodzenie tej koncepcji odzyskania niepodległości.

Walka o wolność ojczyzny jest dla Rzeckiego jednym z najważniejszych elementów w życiu, dlatego namawia Wokulskiego do wzięcia udziału w powstaniu. Ignacy kultywuje patriotyzm i nawet po śmierci Napoleona nie przestaje wierzyć w ideały bonapartyzmu. Za pomocą jego postaci Bolesław Prus wprowadza do „Lalki” wątek narodowo-wyzwoleńczy, pokazując, że ratunkiem dla ujarzmionej przez zaborców ojczyzny może być przede wszystkim współpraca z Napoleonem. W „Lalce” walka przyjmuje bardziej ideowo-społeczny wymiar i odnosi się do politycznych koncepcji wyzwolenia, takich jak ta prezentowana przez Ignacego Rzeckiego.

O wymiarze społeczno-gospodarczym walki o ojczyznę ukazanej w „Lalce” świadczy również postać Stanisława Wokulskiego, który nie tylko bierze udział w powstaniu, ale przede wszystkim inwestuje swój majątek, daje miejsca pracy i pomaga potrzebującym. Jego walka jest typowo pozytywistyczna i polega na aktywnym działaniu dla dobra społeczeństwa, a w drugiej kolejności – na typowej walce w sensie zbrojnym. W każdym razie Prus przedstawia bohaterów będących przykładnymi patriotami i wzorcami postaw patriotycznych.

Warszawskie dzieci

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest powstańczy wiersz zatytułowany „Warszawskie dzieci”, skomponowany w 1944 roku przez Stanisława Dobrowolskiego. Można go uznać za pieśń zagrzewającą Polaków do walki przeciwko niemieckiemu okupantowi w czasie II wojny światowej. Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu rodaków, którzy czują się wolni i wyrażają swoją niezłomność oraz bezkompromisowość w obliczu walki faktycznie utraconej wolności.

Nie boją się ryzyka, są gotowi do złapania za broń i przekonani o swojej sile. Widać wśród nich niepowtarzalne zjednoczenie i nieskrępowaną wiarę w zwycięstwo. Identyfikują się ze swoją stolicą, o czym świadczy tytuł „Warszawskie dzieci”. Są świadomi, że będzie trzeba przelać krew za każdy jej kamień, ale mimo to na rozkaz staną naprzeciw wrogom. Cechuje ich determinacja, bezkompromisowość, poświęcenie i jedność w walce, w której będą uczestniczyli wszyscy obywatele Warszawy. Są wierni żelaznym prawom wolności, dumni z dążenia do niej i przekonani, że Bóg otacza ich swoją opieką. Ojczyzna to dla nich najwyższa wartość, w obliczu której każdy obywatel ma pewien obowiązek.

Tym samym wiersz Stanisława Dobrowolskiego – tak jak „Potop” – zagrzewa do walki, a jego cel to wzmocnienie morale Polaków bijących się o niepodległość. Tak jak u Sienkiewicza, tak i tutaj walka odbywa się zarówno poprzez słowa skomponowane przez autora, które dopingują żołnierzy, jak i poprzez postawy bohaterów gotowych do największego poświęcenia w imię ojczyzny. Fakt, że Dobrowolski ilustruje patriotyczne wzorce zachowań Polaków biorących udział w powstania, upodabnia natomiast ten utwór do „Lalki”. Cechą wspólną omówionych dotychczas dzieł jest także fakt, że wszyscy bohaterowie aktywnie angażują się w walkę o wolność, a ojczyzna to dla nich fundamentalna wartość.

Rejtan – upadek Polski

Ostatnim omówionym przeze mnie dziełem będzie obraz Jana Matejko zatytułowany „Rejtan – upadek Polski”. Dzieło przedstawia spotkanie na Zamku Królewskiego, którego efektem było zniknięcie Polski z mapy Europy. Duży udział mieli w tym ukazaniu na obrazie Polacy, z własnej woli zaprzedający swoją ojczyznę w celu osiągnięcia osobistych korzyści. Matejko ilustruje chwile bezpośrednio przed podpisaniem traktatu rozbiorowego, kiedy w jednej z sali zamkowych spotykają się bohaterowie tego wydarzenia. Zdrajcami są magnaci znajdujący się po lewej i w centralnej stronie obrazu, którzy udają się do senatu, aby ostatecznie złożyć podpisy pod dokumentem prowadzącym do rozbioru Polski. Mają oni swoich odpowiedników w rzeczywistych politykach, którzy doprowadzili do tej haniebnej zdrady.

Oświetlony białą łuną hetman wskazuje na drzwi, skąd wyłaniają się sylwetki rosyjskich żołnierzy, co można uznać za próbę usprawiedliwienia zdrady. Siedząca po jego prawej stronie postać zakrywa twarz w rękach, dając do zrozumienia, w jak haniebnym wydarzeniu bierze udział. Z kolej postawy i twarze magnatów stojących po lewej stronie obrazu wyrażają ich obojętność i bezsilność w stosunku do tego, co się dzieje. Jedyną postacią, która postanawia walczyć o wolność, jest Rejtan. Jego leżąca na ziemi sylwetka znajduje się w prawym dolnym rogu i wyraża sprzeciw wobec planowanego rozbioru Polski.

Rejtan nie godzi na doprowadzenie do utraty niepodległości, dlatego desperacko, za cenę własnego zdrowia i życia, gotów jest o nią walczyć. Rozdziera koszulę i niemal obłędnym wzorkiem patrzy na zdrajców, dając do zrozumienia, że za nic w świecie nie podda własnego narodu. Według przekazów historycznych, rozdzierając szaty, Rejtan miał mówić: „Chyba po moim trupie!”.

Na jego twarzy widać wielką determinację i gotowość do największego w obliczu zagrożenia Rzeczpospolitej. Jego manifestacja jest niezwykle emocjonalna i pełna dramatyzmu, a jednocześnie poruszająca i świadczy o największym patriotyzmie, heroizmie oraz poświęceniu. Walka o wolność poprzez manifestację nieco przypomina Ignacego Rzeckiego, dla którego patriotyzm wiązał się z manifestacją idei napoleońskiej. Poza tym tak jak wszyscy inni bohaterowie, tak i Rejtan sprzeciwia się niewoli i poświęca się w imię ojczyzny.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie utwory pokazuję, że siła i walka zbrojna to nie jedyny sposób na walkę o odzyskanie niepodległości. Obok nich można bowiem wymienić manifestację poglądów, zagrzewanie do boju za pomocą słów oraz pracę i inwestycje dające miejsca pracy. Warto zauważyć, że pisarze walczą o wolność zarówno za pomocą kreowanych przez siebie słów, jak i poprzez czyny bohaterów. Robią to również poprzez powoływanie do życia postaci, dla których ojczyzna jest najważniejsza i którzy w jej obronie wykazują się poświęceniem, zaangażowaniem oraz determinacją. Bo choć sposoby walki o wolność są różne, to we wszystkich dziełach ojczyzna jest najważniejszą wartością, o którą biją się Polacy.

I. Literatura podmiotu:

1. Dobrowolski Stanisław R., Wiersz – Warszawskie Dzieci, Polskie pieśni historyczne, Olsztyn 1986, OBN, s.140

2. Paczoska Ewa, „Przeszłość To Dziś”, Obraz Jana Matejki – Rejtan(1866), Warszawa 2011 3. Prus B. „Lalka, Tom 1-2”

II. Literatura przedmiotu:

1. Paczoska Ewa, Przeszłość To Dziś, Obraz Jana Matejki – Rejtan(1866), STENTOR , Warszawa 2004, str.110-111.

2. Zbigniew Adrjańsk, „Złota Księga Pieśni Polskich”, Bellona, Warszawa 2000, str. 286-289 3. Maciej Chrzanowski „Szkolny Słownik Motywów Literackich”, SKRYPT, Warszawa 2003, str. 167, 280, 290, 295, 424.

4. Barbara Drabarek, „Słownik Motywów Literackich”, KRAM, Warszawa 1998, str. 214, 228, 254, 327, 343, 496.

III. Ramowy plan wypowiedzi:

1. Określenie problemu:

a. częsta konieczność walki Polaków o wolność

b. pytania, na które chcę odpowiedzieć: „Dla czego walka zbrojna nie jest jedynym sposobem odzyskania niepodległości, wolności?”

2. Kolejność prezentowanych treści:

a. „Lalka” – powieść przełomu, wspomnienia romantycznej walki Rzeckiego, Wokulski jako pozytywista, praca, podczas jakiej wojny Wokulski działa

b. „Warszawskie Dzieci” – konspiracja, makiawelizm polski (powstanie, armia podziemna)

b. „Rejtan(1866)” – manifestacja

3. Wnioski:

a. siła nie jest jedynym sposobem odzyskania wolności

b. niekorzystne położenie geograficzne Polski

c. nie zawsze trzeba walczyć