Fantastyka – sposób mówienia o rzeczywistości czy ucieczka od realnego świata?

Fantastyka w dziełach literackich i filmowych to rzeczywistość pozamaterialna, w obrębie której dzieją się niesamowite wydarzenia i istnieją wszelkiego rodzaju istoty fantastyczne, takie jak diabły, demony czy wiedźmy. Artyści sięgają po nią bardzo często i posługują się nią na wiele różnych sposobów. Za pomocą fantastyki zarówno opisują otaczającą nas rzeczywistość, posługując się zdarzeniami oraz istotami pozaziemskimi, jak i uciekają od niej, całkowicie zanurzając się w pozazmysłowym świecie. O tym, że fantastyka wykorzystywana jest w dziełach literackich i filmowych jako sposób mówienia o rzeczywistości oraz ucieczka od realnego świata, zamierzam mówić w trakcie dzisiejszego wystąpienia.

Romantyczność

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, będzie „Romantyczność”, gdzie fantastyka jest sposobem mówienia o rzeczywistości. Ballada Adama Mickiewicza ukazuje sytuację, w której opętana dziewczyna o imieniu Karusia nawiązuje kontakt z nieżywym ukochanym, zmarłym jakiś czas wcześniej. Tę scenę obserwuje tłum mieszkańców wsi zgromadzony wokół szalonej dziewczyny i jeden mędrzec, lecz zjawę widzi wyłącznie Karusia. Jasiek – bo tak ma na imię fantastyczna istota – jest blady, ma chłodne dłonie i wraz z nadejściem świtu znika tam, skąd przybył. Jego odejście martwi dziewczynę, gdyż pragnie ona być najbliżej niego, jednak jednocześnie nieco się go boi.

Jasiek jest zatem symbolem wielkiej potęgi miłości, która potrafi przekraczać fizyczne ograniczenia i może istnieć nawet po śmierci. Fantastyczna postać kochanka udowadnia, że Karusia stoi na granicy pomiędzy światem rzeczywistym a transcendentnym i zachowuje się tak, jakby postradała zmysły. W kontekście analizy utworu ważny jest fakt, że kontakt z Jaśkiem nawiązuje wyłącznie Karusia, lecz mimo to zgromadzony wokół niej wiejski tłum identyfikuje się z nią i wierzy, że dziewczyna rzeczywiście widzi zjawę. Tłum solidaryzuje się z nią, co podpowiada, że mieszkańcy wsi są przekonani, iż obok normalnej rzeczywistości równolegle istnieje świat fantastyczny i duchowy.

Jedynie mędrzec, który symbolizuje poglądy klasycystyczne, poddaje w wątpliwość wizję Karusi, uważając, że nie ma ona podstaw naukowych. Opinia mędrca zostaje jednak zanegowana przez podmiot liryczny stający po stronie wiejskiego ludu. Fantastyka w postaci zjawy Jaśka służy więc Mickiewiczowi do zilustrowania potęgi miłości, ale też do rozsądzenia sporu pomiędzy romantykami reprezentowany przez lud a klasycystami uosabianymi przez mędrca.

Fantastyczny duch obrazuje typowo romantyczny światopogląd, podkreślający, że świat należy poznawać nie tylko za pomocą rozumu, lecz również za pośrednictwem uczuć i emocji. Na tej podstawie można stwierdzić, że w „Romantyczności” fantastyka nie jest ucieczką od świata, lecz sposobem na jego opisanie. Za jej pomocą Mickiewicz kwestionuje bowiem klasycystyczne widzenia rzeczywistości bazujące wyłącznie na chłodnym, na kowanym spojrzeniu. Fantastyka służy mu do rozsądzenia sporu pomiędzy klasycystami a romantyka – na rzecz tych drugich – a tym samym podkreślenia, że na świat można, a nawet należy patrzeć nie tylko przez „szkiełko i oko”, ale również sercem. Przy jej użyciu odnosi się więc wobec ówczesnych mu wydarzeń i tego, co go osobiście dotykało i dotyczyło.

Władca Pierścieni

Innym utworem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Władca Pierścieni”. Tolkien w swojej słynnej powieści prezentuje historię Froda i jego kompanów mających do wykonania zadanie zniszczenia Jedynego Pierścienia i pokonania sił zła spod znaku Saurona i Sarumana. We „Władcy Pierścieni” aż roi się od elementów fantastycznych, za sprawą których autor kreuje niepowtarzalny świat Śródziemia, gdzie dzieje się akcja. Widzimy więc nierzeczywiste rasy, takie jak hobbici, elfowie, krasnoludy, orkowie, enty czy czarodzieje, dzięki czemu ukazana rzeczywistość staje się niezwykle bogata i różnorodna.

Bohaterowie często używają magicznych przedmiotów, czego przykładem jest chociażby różdżka Gandalfa, tytułowy pierścień mający w sobie ogromną moc, miecz wskazujący na obecność orków czy czarodziejskie kule pozwalające nawiązać kontakt z odległymi miejscami. Oprócz fantastycznych bohaterów i przedmiotów we „Władcy Pierścieni” można oczywiście odnaleźć nierzeczywiste miejsca, jak np. drzwi pojawiające się po wypowiedzeniu zaklęcia, las, w którym panuje wieczna ciemność czy wielka rzeka ognia i lawy na Górze Przeznaczenia.

Ponadto w powieści Tolkiena da się również wyodrębnić fantastyczne wydarzenia, co potwierdza lot Gandalfa na orle czy pojawienie się wielkiej, czarnej chmury obejmującej część Śródziemia. Wszystkie te zabiegi mają na celu wykreowanie niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju świata, który zachwyca rozmachem, różnorodnością, bogactwem i szczegółowością, dlatego można wysnuć wniosek, iż fantastyka jest ucieczką od realnej rzeczywistości. „Władca Pierścieni” pozwala zaszyć się w Śródziemiu pośród hobbitów oraz innych stworów, zapominając o codziennych obowiązkach i otaczającej nas rzeczywistości.

Miasteczko Halloween

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć dzisiejsze rozważania, jest film „Miasteczko Halloween”. Podobnie jak we „Władcy Pierścieni”, tak i tutaj fantastyka jest ucieczką od otaczającego nas świata. Wynika to z faktu, iż animowana produkcja Tima Burtona w całości bazuje na elementach fantastycznych i pozbawiona jest choćby cząstki realnej rzeczywistości. Reżyser ukazuje tytułowe miasteczko Halloween, w którym mieszkają różnego rodzaju zjawy, potwory, zombie i kościotrupy.

Jednym z nich jest Dyniowy Król, który w pewnym momencie postanawia wyruszyć przed siebie i opuścić swoje królestwo, w efekcie czego w dużej mierze przez przypadek, bo za sprawą znalezionych w lesie magicznych drzwi, ląduje w Gwiazdkowym Miasteczku. Tam również dzieją się rozmaite dziwy – krasnoludki pakują prezenty, renifery śpiewają, a całe miasteczko umieszczone jest pod ziemią.

W filmie Tima Burtona fantastyka służy do wykreowania groteskowego świata, który jest ucieczką od codzienności. Oglądając „Miasteczko Halloween”, widz ma do czynienia z historią i rzeczywistością całkowicie różną od tej, z jaką spotyka się na co dzień. Nie ma tu miejsca na żadne elementy ze świata codziennego, a fantastyka służy w celach rozrywki.

Podsumowanie

Jak pokazują zaprezentowane dziś przeze mnie utwory, fantastyka jest ucieczką od realności, jeśli tworzy odseparowany od rzeczywistości i pozbawiony typowo ziemskich cech świat, gdzie nie funkcjonują prawa wykreowane przez człowieka i naturę. W ten sposób artyści dają odbiorcy możliwość zanurzenia się w wykreowanym przez nich świecie i zapomnienia choć na chwilę o tym, co ich otacza. Tak było w tolkienowskim Śródziemiu i miasteczku Halloween Tima Burtona.

Z drugiej strony „Romantyczność” udowadnia, że fantastyka może być też sposobem na opisywanie rzeczywistości, gdy za jej pomocą reżyserzy i pisarze odnoszą się do otaczającego ich świata. Wówczas fantastyka funkcjonuje jako symbol i forma metaforycznego zobrazowania postaw, wydarzeń i ludzi. W każdym razie z całą pewnością można stwierdzić, że fantastyka to rzeczywistość pozamaterialna, w obrębie której dzieją się rzeczy niesamowite i istnieją wszelkiego rodzaju istoty fantastyczne.