Postacie historyczne jako bohaterowie literatury

Postaci historyczne to słynni ludzie, którzy na stałe zapisali się na kartach historii i odegrali ważną rolę w dziejach danego narodu, kontynentu lub całego świata. Dzięki wielkim zasługom i heroicznym czynom lub za sprawą okrucieństwa albo jakichś innych istotnych zdarzeń kolejne pokolenia o nich nie zapominają i wspominają ich na różne sposoby. Jednym z takich sposobów są dzieła literackie, w których ważne postacie historyczne pojawiają się wielokrotnie. W jaki sposób pisarze budują ich sylwetki? Jak wyglądają ich kreacje? Jakie funkcje pełnią tego typu bohaterowie? Na te oraz inne pytania związane z postaciami historycznymi pojawiającymi się w literaturze postaram się odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia.

Quo Vadis

Pierwszym utworem, który chciałbym omówić, jest „Quo Vadis” Henryka Sienkiewicza. Akcja dzieje się w Rzymie w I wieku naszej ery, a jednym z bohaterów utworu jest Neron – cesarz rzymski, który urodził się w 37 roku, a swoją funkcję zaczął piastować już w roku 54, mając zaledwie 17 lat. W rzeczywistości Neron był okrutnym despotą i mordercą, który pozbawił życia najbliższe sobie osoby – żonę, brata, a nawet matkę. Nic więc dziwnego, że zabijanie osób całkowicie mu obojętnych, czyli zwykłych obywateli, przychodziło mu z dużą łatwością.

W „Quo Vadis” Neron pierwszy raz pojawia się w momencie uczty w pałacu pośród jego współpracowników. Jego wejście do salonu jest nie lada wydarzeniem, wywołującym ogromne poruszenie u zgromadzonych gości. Każdy chce mu się przypodobać, wszyscy walczą o jego względy. Widać zatem, że ma ogromne poważanie wśród dworzan, którzy go bardzo szanują. Ów szacunek wynika jednak nie z podziwu, ale ze strachu, jaki wzbudza cesarz. Ponadto dworzanie mają świadomość, że dzięki dobrym układom z Neronem będą mieli różnego rodzaju przywileje, dlatego niemal każdy chce mu się przypodobać. Sienkiewicz bardzo sceptycznie podchodzi do jego osoby, przedstawiając go jako alkoholika i człowieka próżnego.

Wielokrotne uczty suto zakrapiane alkoholem, podczas których władca zachowuje się pyszałkowato i narcystycznie, tylko potwierdzają jego negatywny wizerunek. O jego próżności świadczy również sposób, w jaki zajmuje się państwem albo raczej brak tego sposobu. Rzym jest bowiem całkowicie obojętny Neronowi – liczy się wyłącznie jego własna osoba i jak najdłuższe utrzymanie władzy. Wśród obywateli wzbudza strach, gdyż jest nieobliczalny i nigdy nie wiadomo, jak się zachowa. Ludzkie życie nie ma dla niego żadnej wartości, dlatego wszyscy się obawiają decyzji podejmowanych przez niego. Widać to w momencie, gdy bez żadnych skrupułów prześladuje chrześcijan, raz po raz wydając na nich wyroki śmierci. O szaleństwie i obłędzie, w jaki popada Neron, świadczy fakt, że rozkazuje podpalić Rzym tylko po to, aby uzyskać inspirację do pisania. W końcu jednak cesarz ustępuje pod przymusem, ponieważ zostaje wydana uchwała senatu, w której skazuje się go na śmierć.

Podsumowując, „Quo Vadis” prezentuje postać postaci historycznej w bardzo negatywny sposób, jako okrutnego władcę będącego tyranem, zbrodniarzem, pijakiem, próżniakiem i narcyzem, dla którego liczy się wyłącznie swój interes. Wynika to zarówno z historii, ponieważ w rzeczywistości Neron był właśnie taką osobą, jak również z założeń powieści, gdzie chrześcijanie są pozytywnymi bohaterami i symbolizują dobroć, prawość oraz sprawiedliwości, a ich przeciwieństwo to Rzymianie na czele z okrutnym Neronem, który jest czarnym charakterem w „Quo Vadis”, stanowiącym kontrast dla ukazanych w pozytywny sposób chrześcijan.

Potop

Kończąc swoje rozważania, chciałbym skupić się na „Potopie” napisanym przez Henryka Sienkiewicza. Jedną z Postaci historycznych pojawiających się w powieści jest m.in. Janusz Radziwiłł, najpotężniejszy człowiek na Litwie, szczycący się tytułem hetmana. Pierwotnie książę miał być obrońcą i sprzymierzeńcem polskiego narodu w walce ze Szwedami, jednak szybko okazuje się, że martwi się wyłącznie o swoje partykularne interesy. Jego cel to zostanie królem Litwy i głównie z tego powodu nawiązuje przymierze ze Szwedami, mające na celu podbój Rzeczpospolitej.

Taka postawa skutkuje potępieniem ze strony dotychczasowych sojuszników, którzy zamieniają się we wrogów. Radziwiłł to porywczy, cyniczny i perfidny człowiek, który w imię swoich interesów jest gotów relatywizować swój kodeks moralny. W powieści Sienkiewicza nie ma on żadnych pozytywnych cech, jest człowiekiem podstępnym, egoistycznym oraz pozbawionym serca i sumienia. Wątek dotyczący księcia litewskiego kończy się jego śmiercią, lecz przedtem udaje mu się złapać w swoje sidła Kmicica i poddać Litwę Szwedom.

Sienkiewicz przedstawił Radziwiłła w jednoznacznie negatywny i niepozostawiający wątpliwości co do jego zamiarów sposób. Taki zabieg miał na celu wyolbrzymienie negatywnych cech zdrajców i wrogów Polski. Za jego pomocą pisarz chciał pokazać, że wrogowie narodu to osoby kategorycznie złe, wobec których należy podjąć stanowcze działania, co wpisuje się w przesłanie powieści jako dzieła stworzonego „ku pokrzepieniu serc”.

Wesele

Wielkie postaci historyczne pojawiają się również w „Weselu” Wyspiańskiego. Młodopolski dramat za pomocą różnego rodzaju symboli i zjaw prezentuje diagnozę dotyczącą niepowodzenia powstania narodowego. Przedstawiając przekrój polskiego społeczeństwa, którego trzon stanowią bawiący się na weselu chłopi i inteligencja, próbuje Wyspiański dociec, dlaczego nie udało się podjąć wspólnej i udanej walki o niepodległość.

Jednym z bohaterów jest poeta, którego twórczość jest pusta i niewiele wnosząca do życia społecznego. Stracił on bowiem szczerość swoich osądów i uczuć, stając się tym samym nieautentycznym. To właśnie jemu ukazuje się wielka postać historyczna Rycerza wzorowana na Zawiszy Czarnym. Duch pojawia się, ponieważ poeta wcześniej nieświadomie go przywołał. Zawisza Czarny jest zupełną odwrotnością wartości i zachowania prezentowanego przez literata. W przeciwieństwie do niego Rycerz uosabia męstwo, odwagę, potęgę i determinację. Jest symbolem zwycięstwa i chwalebnych czasów Polski, których poeta nie umie zapewnić.

Inna wielka postać historyczna ukazana w „Weselu” to Stańczyk – błazen rodu Jagiellonów i jednocześnie postać figurująca na obrazie Jana Matejki. Jego osoba odnosi się dziennikarza i ma za zadanie pokazać jego zakłamanie, które przejawia się w wykonywanej przez niego pracy, prowadzącej do pogodzenia się polskiego społeczeństwa z niewolą. Z kolei panu młodemu ukazuje się Hetman Branicki – jeden z uczestników konfederacji targowickiej. Próbuje on przekonać nowożeńca, że bratanie się szlachty z ludem nie przyniesie nic dobrego.

Przed oczyma Dziada staje natomiast postać przeciwnika szlachty – Jakuba Szeli, symbolizującego zbrodnie galicyjskie, które podzieliły chłopów i panów. Wszystkie te wielkie postaci historyczne przedstawione w utworze Wyspiańskiego mają na celu wskazanie, co tak naprawdę tkwi w bawiących się na weselu ludziach. Są one jakby gdyby alterego zgromadzonych gości, a sami goście mają symbolizować polskie społeczeństwo.

Tak więc wydaje się, że zaprezentowane w sposób metaforyczne postaci historyczne unaoczniają nam wszystkie rozterki, wątpliwości czy nadzieje Polaków w związku z walką o niepodległość i są symbolem niemocy polskiego społeczeństwa w dobie tak ważnego wydarzenia, jakim było powstanie narodowe.

Pianista

Innym dziełem, do którego chciałbym się odnieść, jest „Pianista”. Reżyser porusza w niej temat okupacji stolicy przez Hitlerowców, a główny bohater – Władysław Szpilman – to bez wątpienia wielka postać historyczna, gdyż był on znanym kompozytorem, pianistą i aranżerem. Z jego perspektywy Holocaust i Getto Warszawskie zostały pokazane jako swoisty obóz zagłady, w którym wszyscy ludzie oprócz Niemców mają marne szanse na przeżycie.

Widzimy więc getta, gdzie gnieździ się niewyobrażalna liczba osób na dramatycznie małym skrawku terenu. Niemcy urządzili miasto w ten sposób, żeby Żydzi i Polacy nie posiadali żadnych praw i byli skazani na długotrwałe, upokarzające dogorywanie. Warszawa jest podzielona na władców oraz poddanych, którzy muszą się podporządkować Niemcom sprawującym władzę. Warto przyjrzeć się postawie głównego bohatera, który przez cały film ucieka przed śmiercią. Jest bliski wyczerpania, ledwo żyje, nie ma co jeść i ciągle się ukrywa. Holocaust obdarł go z ludzkiej godności i sprawił, że jedyną wartością, jaką się w życiu kieruje, jest instynkt przeżycia.

Z tego względu wiele dni ukrywa się w różnego rodzaju trudnodostępnych miejscach, je wszystko, co może mu zapewnić choć trochę energii i niemal przez cały czas trwania fabuły jest całkowicie samotny. Władysław Szpilman to świadek okrucieństw Holocaustu i dowód na to, że warunki wojenne zmuszają człowieka do wyzbycia się godności ludzkiej, ponieważ tylko w ten sposób możliwe staje się przeżycie. Nie ma on w sobie nic z wielkości i zachowuje się jak zwierzę uciekające przed drapieżnikiem, którym w tym przypadku są Niemcy.

Jego postać została ukazana w sposób heroiczny i dość smutny, ponieważ Władysław Szpilman w wyniku wojny traci bliskie sobie osoby, a sam jest zmuszony do największego upodlenia i ogromnego poświęcenia, aby przeżyć. Według mnie, przedstawiono go właśnie w tak, a nie inaczej, po to, aby uświadomić czytelnikom, jak brutalnym i nieludzkim wydarzeniem był Holocaust oraz cała II Wojna Światowej, w trakcie której nawet tak wybitne osobistości jak wielcy pianiści były zmuszane do skrajnych postaw.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie dzieł, postacie historyczne ukazywane są w różny sposób, a ich funkcja zależy od wymowy danego dzieła. Tego typu bohaterowie z reguły ukazywani są w sposób zgodny z faktami, z czego wyłamuje się jedynie Julian Ordon opisany w wierszu Adama Mickiewicza. Postacie historyczne mogą mieć zarówno pozytywny wizerunek, jak i negatywny. Często są natomiast symbolami określonych postaw i wartości, o czym świadczą sylwetki Nerona będącego ucieleśnieniem zła i nietolerancji oraz Radziwiłła symbolizującego zdradę.