Humor, dowcip i satyra we współczesnych kabaretach

Zespoły kabaretowe pojawiły się na polskiej scenie kulturalnej już na początku XX wieku, na co duży wpływ miał żyjący wówczas Tadeusz Boy-Żeliński. To za jego sprawą w 1905 roku powstał pierwszy polski kabaret o nazwie Zielony Balonik. Od tego momentu popularność grup satyrycznych cały czas wzrastała, aby w okresie komunizmu osiągnąć swoje apogeum. Wynikało to z faktu, że w dobie PRL-u kabarety stanowiły jedną z niewielu ucieczek przed szarą i beznamiętną rzeczywistością. Za pomocą różnego rodzaju metafor i symbolicznych nawiązań krytykowały komunizm i to, co się dzieje w Polsce. Również dziś kabarety przedstawiają współczesny świat za pomocą humoru, dowcipu i satyry.

Mariola – Paranienormalni

Skecz zatytułowany „Mariolka” przedstawia rozmowę tytułowej bohaterki z jej bliską przyjaciółką. Luźna konwersacja dotyczy wielu różnych spraw związanych z barwnym życiem młodych kobiet. Jest on karykaturalną parodią pewnych typów zachowań ludzkich, które kojarzone są z niezbyt rozgarniętymi nastoletnimi blondynkami lubiącymi zabawy w podmiejskich dyskotekach. W postać głównej bohaterki wciela się mężczyzna, zachowując się w groteskowy i przejaskrawiony sposób, tak aby ukazać w satyrycznym ujęciu język, obyczaje i postawę dzisiejszej młodzieży.

Mamy zatem do czynienia z komizmem słownym wyrażanym poprzez różnego rodzaju zwroty pochodzące ze slangu młodzieżowego, takie jak „brechtać się”, „ja pikolę”, „na maksiora”, „odjechany” czy „zaczepiste”. Częstotliwość ich pojawiania się w wypowiedzi Marioli oraz szybkość mówienia sprawiają, że kobieta wydaje się groteskowa i wywołuje w odbiorcy uśmiech. Pojawia się on również w momencie, gdy główna bohaterka wychodzi na scenę, na co wpływ ma jej karykaturalny wygląd uosabiany przez kolorowy sweter i blond perukę. Jej zachowania są mocno przerysowane, tak aby widz nie miał wątpliwości, że skecz kabaretu Paranienormalni stanowi satyrę na współczesną rzeczywistość.

Za pomocą groteski, karykatury i hiperbolizacji grupa wyśmiewa infantylność, prostactwo, brak zainteresowań i nieumiejętność wysławiania się dzisiejszej młodzieży. Ważne są także gesty sceniczne wykonywane przez aktora, które podobnie jak dialog Mariolki, są mocne przerysowane. Wymachiwanie rękami, niekontrolowane wybuchy radości i euforii oraz ciągłe poprawianie włosów są satyryczną interpretacją zbytniej egzaltacji dzisiejszych nastolatek. Fakt, że zachowanie tytułowej bohaterki jest tak mocno karykaturalne i groteskowe sprawia, że zamiast – tak jak w normalnym życiu – irytować, staje się dowcipne i wywołuje uśmiech u widza.

H3ni3k i Czesiek

Jak można się domyślać, „Heniek i Czesiek” ukazuje rozmowę dwóch niezbyt rozgarniętych mężczyzn. Na podstawie ich wyglądu, sposobu wysławiania się i gestów można wyciągnąć wniosek, że są oni typowymi przedstawicielami klasy niższej-robotniczej. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku Mariolki, tak i tu ich zachowanie jest karykaturalne i groteskowe. Wpływ na taki stan rzeczy ma przede wszystkim to, co mówią, gdyż ich dialog pełen jest niezrozumiałych nonsensów i absurdów, których nagrodzenie sprawia wrażenie groteski, w efekcie czego potrafi skutecznie rozśmieszyć widza.

Heniek i Czesiek są bowiem ludźmi bardzo mocno ograniczonymi intelektualnie, a ich życie to pasmo przypadków i nieszczęść, takich jak niechciany ślub, kradzież samochodu, nieumiejętność czytania do późnego wieku czy skrajny infantylizm. Znamiennym jest jednak fakt, że obaj nie przejmują się tym i wydaje się, jakby byli pogodzeni ze swoim marnym losem. To, że dwaj dorośli mężczyźni nie potrafią wyciągać najprostszych wniosków, nie umieją poprawnie się wysławiać i są uzależnieni od swoich żon, a mimo to nie zamierzają zmienić swojego życia, wydaje się ze wszech miar groteskowe, dlatego doprowadza widza do śmiechu.

Widać zatem, że tak jak w „Mariolce”, tak i w „Heńku i Cześku” mamy do czynienia z karykaturą zachowań określonej grupy społecznej, która jest przedstawiona w skrajnie przerysowany sposób. Warto zwrócić uwagę na fakt, że skecz ukazuje tylko pewien element współczesnej rzeczywistości, co jest charakterystyczne dla twórczości kabaretowej. Nie ma tu miejsca na rozległe dywagacje na temat całego społeczeństwa czy ogólnych zasad rządzących dzisiejszym światem, gdyż całą uwagę skupia się na wykpieniu wybranej grupy lub określonych typów zachowań.

Należy jednak podkreślić, że mimo groteski zachowanie Heńka i Cześka, podobnie jak Marioli z poprzedniego skeczu, nie jest krytykowane, lecz ośmieszane i wykpiwane. W przypadku dwóch głównych bohaterów skeczu kabaretu Neo-Nówka mamy do czynienia nie tylko z hiperbolizacją zachowania, ale również gestów, mimiki i wyglądu zewnętrznego. Aby uświadomić sobie, że Heniek i Czesiek są ukazani w sposób karykaturalny, nie trzeba bowiem nawet słuchać tego, co mają do powiedzenia, gdyż wystarczy na nich spojrzeć i już wiadomo, że są to postaci przerysowane. Wynika to z faktu, iż na nosie mają wielkie okulary, na głowach noszą przekrzywione czapki, ich krawaty są źle zawiązane, koszule nazbyt wyciągnięte, a spodnie zdecydowanie zbyt krótkie. Ponadto obaj mówią w charakterystyczny, niezbyt inteligentny sposób, a do tego wykonują karykaturalne gesty.

Reniferu i Blacha

Skecz „Reniferu i Blacha” jest wykonywany przez kabaret Limo i przedstawia rozmowę dwóch młodych mężczyzn ubranych w dresy. Na podstawie ich zachowania i sposobu mówienia można dojść do wniosku, że są oni typowymi przedstawicielami swojej grupy społecznej, którą można określić jako dresiarze lub kibole. Mając to na uwadze, można stwierdzić, że po raz kolejny mamy do czynienia z humorystyczną prezentacją wyłącznie kawałka współczesnej rzeczywistości.

Podobnie jak to miało miejsce w przypadku „Mariolki” i „Heńka i Cześka”, tak i „Reniferu i Blacha” w karykaturalny sposób ukazuje określone typy zachowań ludzkich. Groteska w tym przypadku wynika z kontrastu, jaki występuje pomiędzy pozornie pewnym siebie zachowaniem mężczyzn a trudną sytuacją życiową, w jakiej się znajdują. Mianowicie tytułowy Reniferu, czyli mężczyzna o imieniu Leszek, próbuje zarobić na życie poprzez wcielenie się w rolę renifera mającego towarzyszyć świętemu Mikołajowi.

Nietrudno zatem domyślać się, że widok osiłka w dresach w stroju renifera z doklejonym czerwonym nosem i rogami na głowie pozwala na uzyskanie humorystycznego efektu. Umożliwia to również sposób mówienia bohaterów, który da się określić jako aż nazbyt typowy dla przedstawicieli grupy społecznej dresiarzy. W porównaniu z „Heńkiem i Cześkiem” artyści z kabaretu Limo osiągają komizm nie poprzez absurd, lecz poprzez karykaturę i groteskę, co upodabnia ich skecz do „Mariolki” wykonywanej przez grupę Paranienormalni.

Zachowania, stroje, gesty i sposób mówienia bohaterów są bowiem przejaskrawione i ulegają hiperbolizacji, w efekcie czego w krótkim okresie czasu mamy do czynienia z bardzo gęstym nagromadzeniem różnego rodzaju śmiesznych kwestii i zabawnych ruchów wykonywanych przez nierozgarniętego Leszka oraz pewnego siebie Blachę. Wszystko to sprawia, iż jest to satyryczne, groteskowe i karykaturalne, ale nie krytyczne ujęcie określonej grupy społecznej.

Podsumowanie

Humor, groteska i satyra jako sposoby mówienia o współczesnej rzeczywistości są cechą charakterystyczną dla polskich kabaretów. Znamiennym jest jednak fakt, że we wszystkich przypadkach ukazują one wyłącznie skrawek rzeczywistością, z reguły przedstawiając określone typy zachowań ludzkich i wybrane grupy społeczne. Ich zachowanie jawi się jako karykaturalne, absurdalne, przerysowane i przejaskrawione, w efekcie czego udaje się uzyskać komiczny efekt.

Osiąga się to poprzez gęste nagromadzenie irracjonalnych i niedorzecznych zachowań, a także poprzez odpowiedni strój i należytą gestykulację bohaterów występujących w danym skeczu. Warto również zwrócić uwagę, że kabarety nie krytykują rzeczywistości, lecz przedstawiają ją w krzywym zwierciadle. Hiperbolizują postawy swoich bohaterów w taki sposób, że aż stają się one niemożliwe do zaistnienia w realnym świecie, dzięki czemu żaden widz nie ma prawa poczuć się urażony i wszystkim jest do śmiechu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Kabaret Neo-Nówka, Heniek i Czesiek, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=bkebHcY8RQw, 25.03.2014,
2) Kabaret Paranienormalni, Mariolka, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=jBkjfo6BK-4, 25.03.2014,
3) Kabaret Limo, Reniferu i Blacha, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=UMtWzB8u3H, 25.03.2014.

II Literatura przedmiotu:
1) Dowcip, Humor, W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 466-468,
2) Fedorowicz Jacek, Kabareton, czyli o polskiej satyrze współczesnej, Przegląd Polski, 1992, nr 16, s. 12,
3) Groński Ryszard Marek, Kabaret w III RP, Polityka, 1991, nr 41, s. 15.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Opisując współczesną rzeczywistość, kabarety posługują się humorem, dowcipem, satyrą i innymi środkami pozwalającymi na osiągnięcie komicznego efektu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Mariolka”: karykatura zachowań szalonych nastolatek; groteska, hiperbolizacja i karykatura jako sposoby na osiągnięcie efektu komicznego.
b) „Heniek i Czesiek”: satyra na robotników, których zachowanie jest ukazane w sposób absurdalny; absurd i hiperbolizacja jako sposoby na osiągnięcie komicznego efektu.
c) „Reniferu i Blacha”: karykatura dresiarzy i kiboli, którzy są ukazani jako niezaradni i niepotrafiący sobie poradzić w życiu mężczyźni.

3. Wnioski:
a) Mówiąc o współczesnej rzeczywistości, kabarety ograniczają się do ukazania typowych zachowań określonych grup społecznych.
b) Mimo że rzeczywistość przedstawiana przez kabarety jest karykaturalna, groteskowa, satyryczna i absurdalna, nie podlega ona krytyce.
c) Zachowania określonych bohaterów prezentowanych przez kabarety są tak przejaskrawione, że aż niemożliwe do zaistnienia w rzeczywistości.