Symbolika stroju w literaturze i sztuce

Choć często nie zdajemy sobie z tego sprawy, to sposób, w jaki się ubieramy, w dużej mierze świadczy o nas samych. Za pomocą stroju prezentujemy nie tylko swoją powierzchowność, ale również po części ukazujemy wnętrze. Ubiór może określać przynależność do jakiejś subkultury, fascynację daną muzyką czy kulturą, a nawet nasze cechy charakteru, takie jak skłonność do bałaganiarstwa, dokładność czy chęć bycia kimś znanym i rozpoznawalnym.

Zasadne staje się zatem stwierdzenie, że strój ma znaczenie nie tylko dosłowne, ale również symboliczne i metaforyczne. Podczas dzisiejszego wystąpienia zamierzam obronić tę tezę na podstawie wybranych przykładów z literatury i sztuki. Za ich pomocą postaram się udowodnić, że ubranie jest czymś więcej niż tylko okryciem wierzchnim mającym zakryć nasze ciało i ochronić przed działaniem czynników atmosferycznych.

Pan Tadeusz

Pierwszym dziełem, do którego się odniosę, będzie „Pan Tadeusz”. Zgodnie z tradycją sarmacką, męscy bohaterowie „Pana Tadeusza” noszą ubrania składające się z żupana zakładanego na koszulę, szerokich spodni, wysokich butów, czapki z piór, czerwonego kontuszu i charakterystycznego pasa. Z kolei kobiety wdziewają na głowę czepiec, a do tego kolorowe suknie, perły, korale i rozległe chusty. Co prawda przedstawiciele mniej zamożnej szlachty ubierają się skromniej niż ci bardziej majętni, niemniej obie grupy za pomocą stroju podkreślają przywiązanie do polskości.

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w przypadku kosmopolitycznej Telimeny, która jest zagorzałą miłośniczką wszystkiego, co pochodzi z zagranicy. Przywdziewając gorsety, jedwabne i kolorowe suknie, wachlarze, brylanty, perły i inne elementy wzbogacające jej kreację, Telimena ukazuje swój zachwyt zagranicznymi obyczajami, co bynajmniej nie znajduje poklasku wśród innych bohaterów ani u narratora. Za pomocą karykaturalnego stroju Telimeny Mickiewicz krytykuje bezmyślne powielanie wzorców z innych krajów i podkreśla dostojność polskiej tradycji.

Symboliczne znaczenie ma również strój mnicha, jaki przywdziewa Jacek Soplica, stając się ks. Robakiem. Szata mnicha stanowi metaforę jego wewnętrznej przemiany z krnąbrnego i oskarżonego o zdradę ojczyzny hulaki w pokornego myśliciela aktywnie i z najwyższym poświęceniem walczącego o dobro narodu. Podsumowując, stroje w „Panu Tadeuszu” obrazują postawy oraz światopoglądy bohaterów literackich; szlachecka garderoba podkreśla przywiązanie do tradycji i polskości, kosmopolityczny ubiór Telimeny unaocznia jej zachwyt nad zagranicznymi tradycjami, a szata ks. Robaka jest symbolem jego metamorfozy.

Kamizelka

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, będzie pozytywistyczna „Kamizelka”. Nowela Bolesława Prusa obrazuje codzienne życie biednego, warszawskiego małżeństwa borykającego się z problemem niedoboru środków finansowych i śmiertelną chorobą męża. Przedmiotem mającym ogromne znaczenie w kontekście fabuły jest kamizelka, przywołująca wspomnienia narratora związane z owym małżeństwem, które niegdyś mieszkało w jego sąsiedztwie. Tytułowa część garderoby staje się elementem napędzającym fabułę, łączącym narratora z historią małżeństwa i pozwalającym na poznanie trudnego, ale godnego życia dwojga głównych bohaterów. Za jej pośrednictwem rozwija się akcja, jednak ma ona również inne, symboliczne znaczenie.

Z opowiadań narratora dowiadujemy się bowiem, że w trakcie wyniszczającej choroby męża ani on, ani jego żona nie mieli siły i odwagi, aby prosto w oczy powiedzieć ukochanej osobie o zbliżającej się śmierci, dlatego w celu ukrycia beznadziejności sytuacji, w jakiej się znaleźli, oboje zaczęli się okłamywać. Mianowicie mężczyzna każdego dnia przesuwał sprzączkę od paska kamizelki, aby jego ukochana nie była świadoma, w jak złym stanie się znajduje, a ona z kolei w tym samym celu skracała pasek. Kamizelka staje się wobec tego szczególnym, materialnym dowodem miłości i wzajemnego poświęcenia dla drugiej osoby. Symbolicznie ukazuje ona upływający czas i zbliżającą się śmierć, przed którą kochankowie wzajemnie chronią się właśnie poprzez skracanie paska w kamizelce. Można ją postrzegać również jako symbol kłamstwa w słusznej sprawie, a także alegorię cierpienia.

Z punktu widzenia fabuły tytułowa kamizelka jest szczególnym elementem ubioru, wokół którego dzieje się akcja i który scala w jedną całość poszczególne wątki. Za jej sprawą poznajemy wspomnienia narratora dotyczące biednego małżeństwa, a następnie na jej bazie obserwujemy upływający czas oraz miłość, cierpienie i kłamstwa małżonków. Motyw stroju w „Kamizelce” został więc ujęty w sposób zupełnie odmienny niż w „Panu Tadeuszu”, bo u Prusa ta część garderoby napędza fabułę i unaocznia trudną sytuację małżonków, zaś u Mickiewicza ubrania podkreślają światopogląd i przywiązanie bohaterów do tradycji. W „Panu Tadeuszu” owo znaczenie stroju wydaje się bardziej oczywiste i jednowymiarowe niż w „Kamizelce”, gdzie spełnia on kilka różnych funkcji.

Milczenie owiec

Skończywszy omawianie dzieł literackich, chciałbym przejść do filmu. W kontekście tematu zaprezentuję głośny thriller z Anthonym Hopkinsem w roli głównej zatytułowany „Milczenie owiec”. Fabuła bazuje na poszukiwaniu Buffalo Billa – niezwykle okrutnego, seryjnego mordercy, który brutalnie zabija swoje ofiary, a następnie zdziera z nich skórę i szyje z niej ubrania oraz inne elementy garderoby. O symbolicznym znaczeniu tych makabrycznych strojów świadczy fakt, że w gardle swoich ofiar morderca umieszcza ćmę będącą metaforą przemiany. Na tej podstawie można wywnioskować, że zakładanie odzienia z zabitych ludzi daje mordercy możliwość swoistej metamorfozy, polegającej na odrzuceniu własnej powłoki cielesnej i przejęciu jej od innego człowieka.

Jako że ofiarami są kobiety, stroje z ich skóry należy traktować także jako symbol problemów mordercy z jego tożsamością płciową i zaakceptowaniem samego siebie. Zakładając ubrania wykonane z ciała ofiar, Buffalo Bill próbuje walczyć trudnością znalezienia swego miejsca w społeczeństwie oraz zdefiniowaniem własnej przynależności płciowej. Za pomocą makabrycznych strojów „Milczenie owiec” ukazuje zdeformowaną psychikę okrutnego mordercy, który za ich pomocą walczy ze swoją tożsamością. Takie ujęcie tematu można porównać do „Pana Tadeusza”, gdzie strój również symbolizował postawy i osobowości bohaterów, jednak robił to w znacznie mniej drastyczny sposób.

Japonka

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, będzie obraz Józefa Pankiewicza zatytułowany „Japonka”. Prostokątna kompozycja przedstawia znajdującą się w centrum zainteresowania malarza sylwetkę kobiety odzianej w długie, przepasane jedwabnym szalem, czerwone kimono, które należy do tradycyjnego stroju japońskiego. Kobieta jest odwrócona do widza plecami, przed nią znajduje się barwny parawan z namalowanymi nań kwiatami, a tuż obok stolik wraz z typowymi, japońskimi koturnami. Kompozycja obrazu jest otwarta i statyczna, a kolorystyka ciepła z silnymi akcentami czerwieni. Prawa część obrazu wydaje się bardziej oświetlona niż lewa, co wywołuje wrażenie kontrastu. Nastrój dzieła jest harmonijny i stonowany, gdyż główna postać emanuje spokojem i znajduje się w pozycji przypominającej dziękczynną modlitwę.

W kontekście tematu najważniejszy jest jednak jej strój, który może łączyć się z owym wrażeniem spokoju. Mianowicie za jego pomocą autor ukazuje swoją fascynację kulturą japońską i zdaje się mówić, że pozwala ona osiągnąć równowagę wewnętrzną. Czerwone kimono ukierunkowuje obraz na dalekowschodni orientalizm, wprowadza nastrój zamyślenia i skupienia, a także ilustruje zachwyt autora nad azjatyckimi obyczajami. Współgra to z rzeczywistymi zainteresowaniami Józefa Pankiewicza, który za życia mocno zgłębiał obyczaje Japonii i kulturę tego kraju. Takie ujęcie tematu przybliża obraz „Japonka” do „Pana Tadeusza”, gdzie stroje szlachty i Telimeny również służyły do ukazania przywiązania oraz fascynacji kulturą polską i zagraniczną.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, odzienie zewnętrzne bohaterów służy przede wszystkim do ukazania ich postaw, psychiki, charakterów i osobowości. Za pomocą strojów autorzy pokazują, jakie wartości poszczególne postaci cenią najbardziej, co widać na podstawie szlachty z „Pana Tadeusza”; z jakimi problemami osobistymi spotykają się bohaterowie, czego dowodem są „Milczenie owiec” i „Kamizelka”, a także jakie są źródła ich fascynacji artystycznej, czym cechuje się obraz „Japonka”. Strój można zatem uznać za swego rodzaju zwierciadło duszy człowieka, które mówi o nim więcej, niż pozornie mogłoby się wydawać. Odkrywa ludzie problemy, ideały i trudności życiowe, a w niektórych przypadkach, tak jak w „Kamizelce” i „Japonce”, stanowi oś napędzającą fabułę dzieła i określającą jego wymowę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Demme Jonathan, Milczenie owiec, USA, MGM, 1991,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Pankiewicz Józef, Japonka , olej na płótnie, Kraków, Muzeum Narodowe, 1908,
4. Prus Bolesław, Kamizelka, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8387139971.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s, 37-41,
2. Nowacka Irena, Kamizelka, W: Nowele, Opowiadania Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581115, s, 17,
3. Oświeciński Rafał, Milczenie Owiec – analiza, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/milczenie_owiec.html, 10.02.2013.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: W literaturze, filmie i malarstwie strój ma znaczenie nie tylko dosłownie, ale również symboliczne i metaforyczne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Pan Tadeusz: strój jako element kultywacji polskiej tradycji szlacheckiej; ubiór Telimeny jako sposób na ukazanie jej kosmopolityzmu; szata ks. Robaka symbolizująca jego przemianę wewnętrzną.
b) Kamizelka: tytułowa kamizelka jako element napędzający fabułę i będący symbolem cierpienia, miłości, trudności życiowych oraz upływającego czasu.
c) Milczenie owiec: stroje wykonywane ze skór ofiar symbolizujące problemy psychiczne i tożsamościowe mordercy.
d) Japonka: czerwone kimono jako wyraz fascynacji japońską kulturą.

3. Wnioski:
a) Odzienie zewnętrzne bohaterów służy przede wszystkim do ukazania ich postaw, psychiki, charakterów i osobowości.
b) Za pomocą strojów autorzy pokazują, jakie wartości i ideały poszczególne postaci cenią najbardziej, z jakimi problemami się spotykają i czym się fascynują
c) Strój można uznać za swego rodzaju zwierciadło duszy człowieka, które mówi o nim więcej, niż pozornie mogłoby się wydawać.